Baýyrjan NÓGERBEK

 Ónertaný kandıdaty, professor, kınotanýshy

3.9. Ekrandyq ónerdiń jańa túri - anımaııa

Qazirgi zamanǵy anımaııalyq ónerdiń túp tamyry, qýyrshaq, kóleńkeli, nemese, ındonezııalyq “vaıangbeber”, ıa bolmasa, orystyń “raek” syndy panoramalyq teatrynan bastaý alyp, epıkalyq hám ertegilik janrǵa ulasatyn halyq folklorynda jatyr.

Kınoóneriniń poetıkasyn zerttegen R.Menvell 1950 jyldardyń ózinde grafıkalyq hám qýyrshaq fılmderiniń genealogııasyn naqtylap bergen edi. Ol bylaı dep jazǵan: “Mýltıplıkaııalyq fılm kınematograftyń erekshe salasy ekeni daýsyz, hám onyń bastaýyn (kıno fotografııasynyń paıda bolýynan áldeqaıda burynyraqta) sılýetter men oıylǵan oıynshyqtardy jaryq túsip turǵan ekrannyń ar jaǵynda qımyldatý umtylysynan izdep tabýǵa bolar. Biriniń izin ala qoıylǵan kartınalar men barelefter de (mysaly, Parfenonnyń frızalary), qaısybir árekettiń túrli satysyn áıtpese tarıhı ýaqıǵanyń belgili bir sátterin (Baıeniń gobelenderi ispetti) áspetteıtin ertedegi óner týyndylary da kórkemsýrettik baıannyń damý tarıhyndaǵy jeke elementter bolyp tabylady, sóıtip, bizdi mýltıplıkaııalyq fılmge jaqyndata túsedi”[1].

Folklorıst-ǵalym V.E.Gýsev bylaı deıdi: “Genetıkalyq turǵydan alǵanda ádebıet qana emes, ónerdiń ózge de túrleri folklordan bastaý alady. Demek, folklor “túptamyr” nemese túrli ónerdiń bastaý kózi”[2].

Kınemotograf pen anımaııanyń ózderine tán erekshelikteri bar, ony myna bir parametrlerden kórýge bolady: birinshiden, kórkem-sýret nysanasy men materıalynda; ekinshiden, túsirý tásilderinde; úshinshiden, ýaqyt pen keńistikti kesteleýdegi tásilderinde; tórtinshiden, shyndyqty kórsetýdiń negizgi tásili sharttylyq sheńberinde.

Kınematografııalyq beıneniń ekrandaǵy fotografııalyq negizin qazyqtaıtyn kınonyń “ontologııalyq” tujyrymdamasyna sáıkes, “bet-perdesiz shyndyqtyń ózi”, qorshaǵan ortany fotografııa arqasynda taný kınodaǵy kórkem tásil bolyp tabylady. L.V.Kýleshov óziniń “Natýra, veı ı natýra” degen maqalasynda bylaı dep jazady: “Óner týyndysyn shyǵarýdyń negizgi eki sáti bar: 1) tıisti ónerge saı keletin materıaldardyń kúshimen kompozıııany qurý, jáne 2) osy kompozıııaǵa shyǵarmashylyq bastaýdyń negizinde... óner ataýly ómirmen ortaq emes, hám odan tek ózine negiz bolarlyq materıaldardy iriktep, onysyn óz erkimen paıdalanady degen tujyrymǵa qaramastan jan bitirý, al, kınematografııa bolsa ózge prınıpterdiń negizinde jasaqtalady. Ómirdiń bar kórnisteri, onyń boıamasyz shyndyǵy bizdiń materıalymyz bolyp tabylady, hám biz montaj ben tehnıkalyq erekshelikterdiń kómegimen shyndyqty ónerge kóshiremiz”[3].

Shatty túrde aıtsaq, kınematograf shyndyqqa meılinshe jaqyndaı túsetin pishinderdiń arqasynda qorshaǵan ortamyzdyń kórinisin keltirip, ekran álemin qorǵaýǵa umtylady. Kınodaǵy qozǵalysty týdyrýdyń negizi—qorshaǵan orta, tabıǵat, adam jáne shynaıy quraldar, al, anımaııa bolsa—“jansyz” dúnıeler: qaǵaz, karton, boıaý, aǵash, plastılın, ellýloıd jáne t.b. Adamdar “oınaıtyn” anımaııalyq fılmder de osy qatarǵa jatady, sebebi, munda akter qýyrshaq áıtpese sýret ispetti qoldanylady, bir sózben aıtqanda, statıkanyń qajetti elementi retinde—faza—shynaıy ómirde kezdespeıtin ekrandaǵy beıneli qozǵalysty odan ári jalǵastyrýdyń amaly.

Ýaqyttyq jáne plastıkalyq ónerdegi ýaqyt pen keńistiktiń transformaııasy jaıly jalpy teorııalyq talqyǵa boı aldyrmastan aıtarymyz, grafıkalyq jáne qýyrshaq fılmderinde shynaıy ýaqyt pen keńistik joq—bul, shyntýaıtyna kelgende sýretshiniń asqaq oıy, fantazııasy. “Mýltfılmdegi ýaqyt pen qozǵalys—avtorlardyń qolóneri, al, kınoapparat pen kınoproektor, mýltıplıkaııamen ushtasqan kezde, dereý óziniń negizgi mindeti—shynaıy ómirdi sýretke túsirip, jańǵyrtý múmkindiginen aıyrylady”,—dep jazady, anımaııa zertteýshisi N.Venjer [4]. Anımaııalyq fılmde ýaqyt pen keńistik úshinshi kategorııa—qozǵalyssyz ómir súrmeıdi. Folklorlyq týyndylardy “biriniń izin biri alǵan ýaqıǵalar erteginiń kórkemdik ýaqyty” (D.S.Lıhachev) bolýy ispetti, anımaııada da ýaqyt pen keńistik grafıkalyq jáne qýyrshaq beınelerdiń damýynda ómir súredi, ıaǵnı, beıneli adamdardyń qozǵalysynda, kórkem beınelerdiń bolmysy men júris-turysynda, olardyń kınematografııalyq baıanynda keskindelgen.

Endigi kınoóndirisiniń tehnıkasy jóninde, natýralyq fılm men anımaııany túsirý jaıly aıtar bolsaq, munda da “erejeden tysqarylaý” nárselerdi kórý qıyn emes. Mysaly, Mak-Laren men Len Laıdyń taza avtorlyq shyǵarmashylyǵy kórkem jáne derekti kınematograftyń qalypty kestesine syımaıdy: fılmniń túpki oıy (kınosenarıı)—kınostýdııa (kınosenarııdiń kınematografııalyq kúıde júzege asyrylýy)—kınoprakat (aıaqtalǵan fılmniń kórsetilimi), sebebi, munda túpki oıdy kınematografııalyq tásilmen júzege asyrýdyń birinshi hám negizgi amaly—fılmdi túsirý jáne odan ári—materıaldy plenkige shyǵarý, daýystap oqý, fabrıkada kóshirmelerin jasaý jáne t.s.s. umyt qalady, biraq kınoplenkige syzylyp salynǵan sýret-fazalarǵa jan bitirgen kınematografııalyq prınıpke negizdelgen ekrandy anımaııalyq beıneleýdiń proekııasy ysyrylmaıdy.

Anımaııalyq ónerdiń ómirsheńdigin rastaıtyn bir aıǵaq, búginderi anımaııa kórkem-sýretti kınematografııanyń poetıkasyn shuǵyl ıgere bastaǵan, eger de, mýltepızodtar, sýretter, mýltsyzbalar, jeke kadrler buryndary kórkem fılmderde kórkemdik ekspressııa esebinde qoldanylsa, búginderi keri proess ańǵarylýda. Anımaııa óziniń kórkemdik tásilderinde taza kınematografııalyq amaldardy qoldanyp keledi: kameramen jaqyndaý, alystaý, kadr ishindegi montaj, rakýrsty ózgertý, aınalmaly panorama, qol kamerasyna uqsatylǵan túsirilimder.

Birqatar tájirıbeli rejısserlar anımaııany ómirde joq qımyldardy týdyratyn ónerdiń túri dep eseptese, endi biri ony—jańa kórkem-sýretti til retinde qabyldaıdy. Iý.B.Norshteın bylaı dep aıtýdan jańylmaıdy: “Mýltıplıkaııanyń kúshimen kórkemdik oılaý tásilderi jaıly aıtqan jón. Mýltıplıkaııa—jıvopıs, kınematograf, ıa bolmasa, teatr syndy beıneli oıdyń qataryna jatady”[5]. F.S.Hıtrýk óziniń mýltıplıkaııa jaıly teorııalyq maqalasynda mynandaı qorytyndy shyǵarady: “Qazirgi mýltıplıkaııa—tań qalý, kóńil kóterý, tárbıeleý, aqparat bólisýden áldeqaıda keń uǵymǵa ıe. Bul taǵlymdy qural. Jahan men qoǵamdy, ǵylymı progress pen jeke tulǵanyń psıhologııasyn taný quraly”[6]. Iýgoslavııalyq teoretık Ranko Mýnıtıch bolsa, mýltıplıkaııa arnaıy, múlde erekshe, derbes “segizinshi óner”[7] degen pikirde. Dál osyndaı pikirdi kıno teoretıgi S.S.Gınzbýrg ta usynady. Óziniń kitabynda ol bylaı dep jazǵan: “Shyǵarmashylyq proestiń sıpatyna qaraı, beıne jáne janr tabıǵatyna qaraı, kórkemdik tásilderi men kórkemdik tehnıkasyna qaraı mýltıplıkaııanyń kórkem-sýretti ıa bolmasa derekti kınematografııadan aıyrmashylyǵy sonshalyq, bálkim, ony, tipti, kınoóneriniń bir túri emes, tek, óziniń shyǵarmalarynda kınematografııalyq tehnıkany qoldanatyn erekshe óner dep tanýymyz kerek shyǵar”[8].