Кіріспе

Анимация саласына алғашқы қадамдар ағайынды Льюмерлердің кинематографияны ойлап тапқанға дейін жасалған болатын. Тарихта алғаш рет суретке жан бітіріп, жүріп бара жатқан адамның бейнесін салған – бельгиялық физик Жозеф Плато. Ал, австрялық профессор-геометр Симон Фон Штамфер және басқа да ғалымдар экранда қозғалмалы бейнелерді көрсету үшін айналмалы дисктер немесе сурет салынған ленталарды қолданып, фенакистископ және стробоскоп құрылғыларының пайда болуына себепші болды. Кейінен бұл құрылғылар суретпен байланыстырылып киноаппарат пайда болды. 1914 жылы Уинзор Маккей алғашқы мультфильм кейіпкерін, түрлі түсті динозавр Гертидің суретін салады. Сонымен қатар, анимациялық фильмдерге арналған басқа да суреттер сала бастайды. Араға бес жыл салып, француз суретшісі әрі инженері Эмиль Рейно мультфильм шығаруға арналған құралды жетілдіріп, көріністі ұзартып, 15-20 минуттық  комедиялық лента жасап шығарды. Ал, 1892 жылы 28 қазанда Эмиль Рейно Париждегі  Гревен музейінде өзінің алғашқы лентасын халыққа көрсетеді. Ондағы көріністер дыбыс пен және әнмен әрленді. Нәтижесінде, анимация кинематография саласында нақ өз орнын алған, жанр ретінде қалыптасқан бір бөлігі атанады. Сол уақыттың өзінде мультфильмдер үшін киноаппараттар қолданылған. Ал, суретті мультипликация үшін арнайы мультстанкалар болған.

Ал қазіргі таңда анимациялық фильмдердің тууы компьютерлер мен цифровой фотоаппараттардың  жүйесінде. Міне, 1877 жылдың 30 тамызы мультипликацияның туған күні болып есептеледі. В.В.Курчевский: «Мультипликациялық фильм – кейіпкердің сыртқы келбеті мен мінез-құлқы, бейнелік ортасы мен оқиғаның өту мекенінің суреткердің қолымен, оның дүниетанымымен, қиялымен және кәсіби шеберлігі негізінде жасалатын кинематографияның бір түрі», - дейді.  Ал, атақты совет кинорежиссеры Ф.С.Хитрук: «Мультипликация бұл ғажайып. Біз бұл жайлы ұмытпауымыз керек», – дейді.  Жоғарыда айтылғандар анықтамалар ретінде  берілген болса да, мультипликация латын тілінен аударғанда көбейту деген мағынаны білдіреді. Ал, анимация, анима – жан, жандандыру деген мағынаны білдіреді. Сондықтан да, мультипликация сөзі заман ағымына сай анимация болып өзгертіліп отыр. Бүгінгі күні мультипликатор көбейтушіден гөрі, аниматор қозғалыс тудырушы, жан бітіруші деген мағына алдыңғы планға шыққан және бұл өте маңызды. Себебі, ол бүгінгі күні тек балаларға ғана емес, қоғамдық, эстетикалық тәрбие беретін жоғарғы буын аудиториясына ие жеке өнер түрі ретінде қалыптасты.

Негізгі ой

Қазақстанда анимация өнері 1960 жылдары күллі одақтас республикаларда ұлттық кино өнерінің қарқынды даму кезінде туындады. Дәл осы кездерде графикалық анимация Грузияда, Украинада, Арменияда пайда болды. Ал Қазақстандағы тұңғыш мультфильмнің, анимациялық киноның тууы мен дамуы, режиссер-аниматор, суретші және сценарист, өнерге еңбегі сіңген қайраткер, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты Әмен Әбжанұлы Қайдаровтың есіміне байланысты. Әмен Қайдаров қазақ өнерінің, соның ішінде қазақ ұлттық анимациясының дамып, өркендеуіне бар күшін салған тұлға. Әмен Қайдаров өзінің бір сөзінде «1965 жылы ВГИК-ті бітірген соң, мен «Қазақфильм» киностудиясына жолдама алдым. Студияның штатында мультипликациялық киноның суретшісі қызметі болмағандықтан, маған ғылыми-көпшілік фильмдерде жұмыс істеуге тура келді. Бірақ мен соншалықты қиындықпен игерген мамандығымнан бас тартқым келмеді. Осы уақытта мен «Қарлығаштың құйрығы неге айыр?» атты сызбалы фильмнің сценарийін іштей қорытып жүрген едім. Бірақ, халық нақылы айтқандай «Бір қарлығаш көктемнің белгісі емес пе?». Не база жоқ, не құрал-саймандар жоқ, бір ғана сценарий мен құр арманмен қаруланған мен, жалғыз өзім не істер едім. Ертегідегі кішкентай құс жеңіске жетті. Ал өмір де ше? Өмірде де қарлығаштың жолы болды». Иа, себебі, Әмен Қайдардың «Қарлығаштың құйрығы неге айыр?» мультфильмі әлі күнге дейін өз биігінен төмендеген емес. «Қазақфильм» киностудиясының дирекциясы «Қарлығаштың құйрығы неге айыр?» мультфильмінің сценарийін 1966 жылдың сәуір айында мақұлдады. Бұл туындыны шығаруға режиссер әрі суретші Әмен Қайдаров тура бір жыл уақыт бөлді. Бұл анимациялық фильм қазақ ертегісінің негізінде жасалды. Бірақ, халық ертегісі мен сызба фильмнің құрылымы бірдей еместігін, ұқсамайтындығын ұмытпаған жөн, өйткені, бірінші жағдайда біз сөз құдіретіне тап болсақ, екінші жағдайда-бейнелеу өнеріне тап боламыз. Мультфильмнің мазмұны үлкен ойды тудырды. Біріншіден, құстың адалдығын, адамға деген  достығын көрсетсе, екіншіден, жамандықты жақсылық әрдайым жеңетіндігін көрсетті. Сондай-ақ, мультфильм қазақтың ділін, дәстүрін жеткізе алды. Бесікте жатқан сәби мен кимешек киген ананың бейнесінің өзі үлкен мағына беріп тұрғандай. Халық ертегісінде қарама-қайшылықтар жоқ, онда бәрі түсінікті, қаһармандар нақтыланған әлемде өмір сүреді. Экранда ертегі кейіпкерлерінің мінез-құлқы тәптіштелмейді, фильм Жақсылық пен Жамандықтың шартты сипаттарына сүйенген. Экран оқиға желісіндегі драматизмді тереңдетудің арқасында, текетіресті жалаңаштандырды, қарама-қайшылықтарды күшейте түсті. Міне, қазақ ұлттық анимациясының дамуына алғашқы қадам осылай басталды.

Әмен Қайдаров алғашқы мультфильмінен кейін, артынша өз мультфильмдерін халық ауыз әдебиетінен оның ішінде дастандар мен қиссалар, батырлар жыры, ертегі-аңыздарды экрандаудан бастайды. Олардың қатарын «Ақсақ құлан», «Жошы хан», «Қожанасыр – құрылысшы» сынды анимациялық фильмдері толықтырады. Қазақтың тұңғыш мультфильмінің ертегіден алынғаны және оның бірден халық көңілінен шыққандығы оның дамуына үлкен ықпалын тигізе бастады, әрі бұл ең қолайлы да, тиімді тәсілдердің бірі еді. Алайда, алғашында тек фольклор аясында жұмыла жұмыс істеген аниматорлар ұлттық болмыс түсінігін ендігі жерде тікелей ғана қабылдап қойғанымен қоса, оның мәніне тереңінен үңіле бастады. Осылайша, жас мамандар үшін анимацияда мүмкіншіліктер әлемі молайып, олардың қызығушылығы мен ізденістері сан-саққа кетіп отырды. Фольклорист-ғылым В.Е.Гусев былай дейді: «Генетикалық тұрғыдан алғанда әдебиет қана емес, өнердің өзге де түрлері фольклордан бастау алады. Демек, фольклор «түптамыр» немесе түрлі өнердің бастау көзі».

Қорытынды

Қазақ анимация-сының дамуы қазақ фольклорымен тығыз байланыста келе жатыр. Осыған орай кинотанушы Б.Нөгербек экрандық-фольклорлық қатынастардың үш түрлі сатысын атап көрсетеді:

• Біріншісі – «экранизация». халық ертегілері мен аңыздарының экрандалуы. Бұл фольклорлық дәстүрдің тікелей баяндалуы болып табылады. Мысал ретінде «Қарлығаштың құйрығы неге айыр?», «Ақсақ құлан» мультфильмдерін жатқызуға болады;
• Екіншісі – «интерпретация» немесе басқаша айтқанда «бейне әдеби». фольклорлық  шығармалардың оқиға желісін, оның үстіне бір ғана емес, бірнеше ертегілердің кейіпкерлерін әдейі қатар қолдану  орын алады. «Қожанасыр – құрылысшы», «Ғажайып құсты аулау» мультфильмдерін атауға болады;
• Үшіншісі – «цитаталық». «бұл сатыға Ерсайын Әбдрахмановтың орындалу тәсілі тұрғысынан комбинациялық мультфильмі «Бозторғайды» атап өту қажет. Осы мультфильм қазақ анимациясындағы фольклорлық дәстүрдің дамуындағы жаңа белесті көрсетіп берді. Бұл киношығармада фольклорлық  дәстүрді өзгерту бір ғана сюжет пен фабуланың айналасында тоғыспайды: фольклорлы-экрандық байланыс экрандық нұсқадағыдай тура емес, жанама сипатқа ие, мұнда біз фольклорды қолданудың қазіргі «цитаталық» күрделі әдісін көреміз, яғни кино түрлері мен баяндамалық және баянсыз элементтер жалпы анимациялық фильмнің көркем суреттік келбетін құрайды». Анимация өнері шексіз, себебі ол қиялмен астасып жатқан өнер.