Сұхбаттасқан: Еркінай Смаилова
кинотанушы
Елімізде жыл сайын өткізіліп жүрген кинофестивальдердің маңызы мен олардың
қазақ кинематографиясының дамуына қосатын үлесі жайында айтып берсеңіз.
Фестиваль
дегеніміз ең үздіктер қатысатын, жүзден жүйрік, мыңнан тұлпар анықталатын
сайыс. Сайыс болған жерде бәсекелестік пайда болып, кино мамандарының еңбегі
бағаланып, олардың өз ісіне деген сүйіспеншілігін арттырады, әрі шеберліктері
шыңдала түседі. Кинофестивальдердің мақсаты тек қана фильм авторларын
марапаттап, жүлде табыстау емес, сонымен бірге шетелдік кино мамандарымен қарым-қатынас
орнату, тәжірибе алмасу. Мұндай қатынастар біздің киномыздың халықаралық
деңгейде танылуына ықпалын тигізері анық. Мысалы, жыл сайын өткізіліп тұратын
«Еуразия», «Бастау» халықаралық кинофестивалері аясында сайыстан тыс
шеберлік-сағаттары, кино әлемінің ірі тұлғалармен кездесулер болады. Бұл
студенттер үшін де қызықты, әрі пайдалы тәжірибе. Кинофестивальдің тағы бір
пайдалы тұсы жас режиссерлер үшін мол мүмкіндіктерге жол ашылуында жатыр.
«Киножобалар нарығы» аясында әлі түсірілмеген, жоспарланған, не болмаса
түсіріліп жатқан жаңа жобалар тыңдалынып, талқыланады. Іріктеу нәтижесінде
жеңіске жеткен жоба продюссерлердің қолдауымен қолға алынады. Шетелден
продюссерлер келіп өз қаржысына жоба іздейді немесе керісінше шет елден
жобаларына қаржы іздеп келген режиссерлер да қатысып жатады. Мысалы,
қазақстандық жас кинорежиссер Эмир Байғазин өзінің «Асланның сабақтары»
жобасына Сараево халықаралық кинофестивалінде «Work in Progress» бағдарламасы
арқылы Берлиндік продюссердің қаржылай қолдауына ие болған еді.
Фестивальдерге фильмдерді іріктеу қалай жүргізіледі?
Фестивальдерге
іріктеу негізінен арнайы іріктеу комиссиясының таңдауымен өткізіледі. Комиссия
құрамында білікті кинотанушылар болады. Олар жан-жақтан келген фильмдерді
көріп, талдап конкурсқа лайық дегенін өткізеді. Ал отандық кинотуындыларды
шетелдік фестивальдерге іріктеу де сол ел өкілдері тарапынан өтеді.
2016 жылдан бері «Еуразия» мен «Шәкен жұлдыздары» фестивальдері біріктіріліп
өткізілуде. Осыған қандай пікір айтар едіңіз?
Әрине,
екеуін өз алдына бөлек өткізгені дұрыс. Өйткені екі фестивальдің концепциясы әр
түрлі. «Еуразия» – аты айтып тұрғандай Еуропа мен Азия елдерін
біріктіретін халықаралық деңгейдегі үлкен шара. Шығыс пен Батысты
байланыстыратын бұл фестивальдің тағы атап айтар тұсы Орталық Азия елдерінің фильмдеріне
арнап бөлек сайыс өткізіледі. Бұл бір жағынан жақсы, біздің режиссерлер үшін
жеңіске қол жеткізуге мүмкіндік тудырады. Көршілес елдермен тәжірибе алмасу,
шығармашылық қарым-қатынас орнату да жолға қойылған. Ал «Шәкен жұлдыздарына»
келер болсақ, ол да халықаралық фестиваль болып табылады, бірақ оның ерекшелігі
жас киногерлерге арналғандығында. Шәкеннің ізбасарлары, Шәкеннің артынан ерген
жаңа жұлдыздарды ашу деген мақсатпен жастарға қолдау көрсетуге арналып құрылған
фестиваль болатын. Сондықтан әр фестиваль өз мақсатын орындау үшін өз
ерекшелігімен белгіленген мерзімде («Шәкен жұлдыздары» көктемде, ал «Еуразия»
күзде өткізілетін,) бөлек өткізілуі тиіс деп санаймын.
Бүгінгі таңда киноның жанрға, түрге байланысты арнайы фестивальдер өткізу
қажеттігі туындап отырған сияқты. Мысалы, анимациялық фильмдерге фестиваль
өткізілер болса, бұл жанрдың дамуына айтарлықтай ықпал етер еді.
Дүниежүзінде фестивальдер саны көп. Олар
әр түрлі деңгейде, түрлі мақсатта өткізіліп жатады. Ал сіз айтқан анимацияға
арналған фестиваль біздің елімізде бар болатын: Шымкент қаласында екі рет
«Алтын жебе» деп аталатын фестиваль өткізілді. 2007 жылы, бірінші «Алтын жебе»
фестивалінде ешқандай номинация бойынша жүлде берілмеді, ол байқау түрінде
өткен болатын. 2010 жылы екінші фестиваль өтті. Өкінішке орай, ол одан әрі
жалғасын таппады. «Алтын жебе» секілді жобалар біздің елге қажетті-ақ дүние.
Егер қайта жалғасын табар болса, ол да қазақ кинематографиясының дамуына
белгілі бір дәрежеде үлесін қосары анық. Қазіргі таңда тапшы болып саналатын режиссер-аниматорлардың
осы салаға тыңғылықты тартылуына ықпалы да болар еді. Бұл да шешімін күтіп
тұрған өз алдына бөлек мәселе. Айта кеткеніміз жөн болар «Бастау» халықаралық студенттік
фильмдер фестивалінде анимациялық фильмдер бойынша да конкурс өткізіледі. Бірақ
іріктеуге көп фильм түсе бермейді, жіберілген фильмдердің бес-алтауы ғана
жүлдеге таласады. Жалпы кинофестивальдерге қатысты тағы бір мәселені айтқым
келіп отыр. Мысалы, 2008 жыллы Астанада өткен «Еуразия» кинофестиваліне ұйымдастыру
комитетінің мүшесі ретінде қатысқанымда, шетелден көптеген қонақтар шақырылғанын
байқағанмын. Сол жылы Майк Тайсон туралы «Тайсон» деп аталатын деректі фильмнің
көрсетілімі Канн кинофестивалінде өткен еді. Бұл фильмді «Еуразияда» да көрсету
жоспарланған. Алдын-ала келіссөздер жүргізіліп, М.Тайсонның өзі келеді деп
күтілген болатын. Алайда, Тайсон келмеді. Есесіне кинофестивальде көрсетілетін
фильмдерге еш қатысы жоқ Ресейден бір топ кино жұлдыздары шақырылды. Деректі
фильм Тайсон туралы болғандықтан, оның қонақ ретінде келуі өте орынды
еді. Кинофестивальдің де беделі артып, әрі халық үшін қызықты болар
еді. Қонақтарды шақыруды ұйымдастыру жағынан кететін осындай кемшіліктер қолға
алынса, кинофестивальдің қызықтылығы, беделдігі жағынан маңызы арта түсері
сөзсіз.
Кинофестивальдердің маңызы жөнінде айтып өттіңіз. Қалай ойлайсыз, әр
нәрсенің екі жағы болатыны секілді, бір жағынан киномыздың өнер ретінде
дамуына, режиссерлеріміз үшін де пайдасы зор десек, екінші жағынан халық үшін
осы фестивальдердің пайдасы бар ма?
Иә, жоғарыда
айтқанымыздай фестивальдердің арқасында кино өнер ретінде дамиды. Фестивальге
арналған фильмдердің атмосферасы ауыр, кино мамандары болмаса, қарапайым
көрермен үшін түсіну қиынға соғатын болғандықтан халық үшін тиімді деп айта
алмаймын. Ол үшін халықты кино көруге тәрбиелеу керек. Фестивальдік фильмдерді
кинотеатрларда да көрсете бермейді. Оның себебі белгілі, көрермен ондай фильмге
келмейдіктен комерция болмайды, түсім түспейді. Сондықтан көруге жеңіл, ақша
табуды көздейтін комерциялық фильмдерді немесе Голливудтың өнімдерін көрсетуді
жөн көреді. Кинотеатр дегенде де Алматы, Астана секілді бас қалаларда болмаса,
Қарағанды, Шымкент секілді еліміздің ірі қалаларының өзінде кинотеатрлар саны
жеткіліксіз. Осының өзі фильмдердің кеңінен насихатталуына, тарауына кедергі
жасайды. Шетелдегі көрерменнің кино көру, қабылдау деңгейіне таң қаласың. Олар
біздің халық қабылдай алмаған фильмдерді тамсанып тұрып көреді. Егер біздің
елімізде де кино туралы белгілі бір заң қабылданып, көрерменді кино көруге
тәрбиелеу жолдары қарастырылса бұл мәселенің бір түйіні шешіледі деп ойлаймын.
Егер де фестивальдік фильмдерді халық көрмей жатса, ол үшін фестивальді
кінәлаудың қажеті жоқ.
Сонда біздің режиссерлеріміз фильмді тек табыс табу үшін немесе
фестивальдерден жүлде алу үшін ғана түсіре ме? Коммерциялық пен авторлық
фильмнің ортасындағы халық көретіндей халықтық фильмдер неге түсірілмейді?
Киносыншыларға
да, халыққа да ұнайтын фильм түсіру әрбір режиссердің арманы шығар. Кезінде
Ш.Айманов, М.Бегалин сынды режиссерлеріміз халық сүйсініп көретін фильмдер
жасады. «Атамекен», «Тақиялы періште» секілді әдемі фильмдер қазір де керек-ақ.
Ондай фильмдер жоқтың қасы. Дегенмен Ақан Сатаевтың «Адасқан» фильмін жоғарыда
айтқан екі тарапқа да ұнаған фильм деп айтуға болады. Мәселен, А. Сатаевтың
«Жаужүрек мың бала», Е.Тұрсыновтың «Шал» фильмдері сыншылар тарапынан кей сынға
ұшырағанымен, халық оларды ұнатты. Ал фестивальдік немесе авторлық фильм
түсіріп жүрген режиссерлерімізді «жүлде үшін түсіреді» деп қатты сынға алудың
қажеті жоқ. Өйткені бұл олардың шығармашылығы, өнері. Олар түсірген фильм
фестивальдерден жүлде алып, елімізді әлемге танытып жатса, кинематографиямыздың
жаңа қарқында дамуына үлес қосып жатса, демек, өнер үшін еңбек етеді деген сөз.
Әрине, фильмдерді осындай деңгейге жететіндей етіп түсірсе. Авторлық
фильмдердің түсінген адамға берері көп. Егер біздің халық, көрермендеріміз
түйсініп көре алса, қазақ киносының біршама дамып жатқанына көз жеткізер еді.
Отандық кинофестивальдерде неліктен кинотанушылар емес көбіне актерлер мен режиссерлер
қазылық етеді?
Біріншіден,
Қазақстанда кинотанушылар өте аз. Олар көбіне фильмдерді қабылдау, фестивальге
іріктеу комиссиясының құрамында болады. Дегенмен қазылар алқасының мүшелігінде
Қазақстаннан болсын, өзге де елден барлығы шамамен 50-60% кинотанушылардан
болады. Сондықтан кинотанушылар мүлдем қазылық жасамайды десек қателік болар
еді. Екіншіден режиссерлердің қазылар алқасында болуы бір жағынан орынды.
Өйткені бұл олардың да жұмысы болып табылады. Фестивальдің қазылар алқасынан
бөлек шетелден қонақ ретінде киносыншылар мен кинотанушылар келіп қатысады.
ФИПРЕССИ деп аталатын кино баспасөзінің халықаралық федерациясы тағайындайтын
арнайы жүлде біздің «Еуразия» кинофестивалінде де тапсырылған еді. Ол кино
саласындағы ең беделді жүлделердің бірі болып табылады.
Кинотанушы ретінде елімізде өткізілетін кинофестивальдерге қандай номинация
қосуды ұсынар едіңіз?
Мен
«Көрермендер көзайымы» номинациясын ұсынар едім. Ондай номинация аталған
кинофестивальдерде жоқ. Қазылар алқасының жүлдесінен бөлек көрерменнің даусы
арқылы бір жүлде берілетін болса, көрермендердің де пікірімен санасқаны болар
еді. Әрі жаңа айтқанымыздай көрерменнің кино көру деңгейі осы тұста айқындалар
еді және қабылдау деңгейінің жоғарлауына септігін де тигізер еді деп ойлаймын.
Әңгімеңізге рақмет!
P.S. Соңғы
жылдары қазақ киносының даму деңгейі біршама жоғарылап, жаңаша үдерісте бағыт
алып келеді. Оны біз кино режиссерлкеріміздің отандық және шетелдік кинофестивальдерден
алған жүлдерінен де аңғара аламыз. Елімізде халықаралық деңгейдегі
кинофестиваьдердің өткізілуі мақтан тұтарлық құбылыс. Кинематорграфиямыздың
дамуына белсенді қызмет жасайтын айтулы жобалардың да кемшін тұстары бар екенін
сұхбат барысында айқындағандай болдық. Көңілге өкініш ұялататын тағы бір мәселе
қазіргі қазақ киносының жеткен жетістіктерінің көрермендер тарапынан дер
кезінде бағаланбауы. Бұған кедергі келтіретін мәселелер төңірегінде де біршама
әңгіме айтылды. Алдағы уақытта осы мәселлер кеңінен талқыланып, қолға алынып
жатса қазақ киносы бұдан да биік белестерге жетеді деп сенеміз.
