Májıt Begalınniń «Tulpardyń izi» (1964) fılmi kórermen arasynda asa tanymal emes, oǵan sebep enzýraǵa iligip, keń taralmaı qalýy bolar. Alaıda, qazaq kınosynyń eń úzdigi degende kınosynshylar men rejısserler joǵary baǵalaýy fılmniń qundylyǵyn ańǵartsa kerek.

Fılm sıýjeti tartysty, shytyrman oqıǵaly emes. Negizinen keıipker psıhologııasyna, qazaqy mentalıtetke tán kónbis, emoııaǵa kedeı adamnyń ishki tartysyna qurylǵan. Ógeı anasynyń qalaýymen Jaýhaz (Farıda Sháripova) sózge de, sezimge de sholaq Turarǵa (Asanáli Áshimov) turmysqa shyǵady. Bolashaq jaryn qalamaýy, biraq ata dástúrge qarsy tura almaýy, óz dármensizdigi áreketpen, dıalogpen emes, kórermenge ishki túısikpen beriledi. Kelin túsirgen áýlettiń qystaýǵa kóshýi, qyz ákesiniń janynyń qınalýy, sovettik ıdeologııa nasıhattaǵan malshy ómiriniń qıyndyǵy, adam janynyń mahabbatty ańsaýy, barlyǵy óte qysqa dıalog, utymdy mızansena, kórermen týra qasynda turǵandaı áser berip, empatııasyn týdyratyn iri kadrlar osy kózge kórinbes tartysty jetkize alǵan.

Fılmdegi keıipkerler sany da kóp emes, japanda ómir surap jatqan malshylar otbasy: atasy, enesi, kúıeýi Turar men kelini Jaýhaz. Osy tórt adam arasyndaǵy qarym-qatynas, bas keıipker tragedııasyn túsinýge múmkindik beredi. Fılmdegi negizgi oqıǵanyń órbýi kórshi aýyldan kelgen mehanızator Tanabaıdan bastalady. Kenet boran turyp, shıelenis bastalady. Osy fılmdegi keıipker biri retinde tabıǵat oınaıtyndaı. Aqtútek boran, jeldiń birde údeı, birde ýyldaı soqqan dybysy aýyr únsizdik basqan sátterdi «tiriltip» jiberedi. Jalǵyz ulynyń amandyǵynan qoıynyń túgeldigin artyq kórýine maljandy qazaqy minez be álde «sovet adamynyń» boıynda patrıottyqpen qatar júretin úreı sebepshi boldy ma degen kórermen suraǵyna Turardyń sheshesiniń «endi qurıtyn boldyń-aý» degen jalǵyz frazasy jaýap beredi. Turarmen birge maıl izdeýge Tanabaı (Qýatbaı Abdraımov) da attanady. Biraq boran údegen saıyn Turardyń da boıyn qorqynysh pen aram oı basady. Ábden tıtyqtaǵan kezde serigin de, maldy da oılamastan, eki joqshyny baılanystyrǵan arqandy úzip jiberedi. Fılm kadrlarynyń birinde radıodan «batyr da eńbekqor qoıshylarǵa arnap án beriledi. Ólim men ómir arasynda arpalysyp, qoıyn tapqanymen seriktesiniń adamgershiligin «joqtaǵan» Turardyń estigisi keletini múldem malshylar odasy emes edi. Ymdap Jaýhardan radıo jıiligin almastyrýdy ótinedi. Keńes úkimetiniń propaganda arqyly sińirgen qundylyqtarynyń tamyr jaımaýynyń da jaýaby osy bolǵan shyǵar. Fılmniń fınaly óte áserli shyqqan. Kenet kelinshegin tappaı alasurǵan Turar kórshi bólmede ata-anasynyń sustyózniń ne joǵaltqanyn túsingendeı boldy. Ashyq fınal kórermenge berilgen erkindik. Búkil fılm boıy psıhologııalyq qysymda otyrǵan kórermender óz «joǵyn» birden taba alady degen oıdamyz.

Bul fılmde rejısser jumysy, operatordyń sátti rakýrstary men tehnıkasy, keıipker minezin ashatyn qysqa frazaly dıalogtarynan órilgen senarıı, psıhologııalyq ıirimderdi sezindiretin ári empatııa týdyratyn sheber dramatýrgııasy bári tamasha. Osy «Tulpardyń izi» fılmi senarıiniń jazylýy tarıhyn arnaıy zerttegen kınotanýshy, ǵalym Nazıra Muqysheva senarııdiń birneshe nusqasy bolǵanyn, olardyń árqaısyn talqylaý úshin birneshe otyrystar ótkenin aıtady:

– Men aldymen bul senarııdiń sońǵy nusqasyn oqydym. Senarııde stıl, forma, keıipkerlerdiń bolmysy, beınesi, minez-qulqy, jalpy ózegi kórsetilgen. Árıne, bul senarııdegi óte kóp epızod fılmge kirmeı qalǵan. Hronometrajdyń shekteýli bolýyna baılanysty kesilip qalsa kerek. Osy jaǵy maǵan qyzyq bolyp, eń alǵashqy varıantyn izdedim.

Alǵashqy nusqasyn jazýshy Ákim Tarazı Máskeýdegi Joǵary senarıı kýrsynda oqyp júrgende dıplomdyq jumysy retinde «Jazıra» ataýymen jazǵan. Sońǵy senarıımen salystyrǵanda janry jaǵynan da, keıipkerler jaǵynan da ózgeshe. Alaıda keıipkerlerdiń bolmysyn berý, fılmniń dánegi osy alǵashqy senarııde jatyr. Alǵashqy senarııge syn kóp aıtyldy, sonymen qatar qoldaǵandar da kóp boldy. Kóp synǵa ushyraǵan soń ony ózgertip, kelesi otyrysta múldem basqa senarıı usynylady. Ol «Vıjý Venerý» dep ataldy.

Senarııdiń ózgertilýine qatysty Ánnás Baǵdat mynadaı boljam aıtady:

– Senarıı nusqasy tórt ret ózgergen eken. Men mynadaı ózgeristerdi baıqadym: alǵashqy nusqada senarıst keıipkerlerdi ashqanda klassıkalyq dramatýrgııamen – ádebı dıalogpen, oqıǵalarmen ashqan. Al sońynda munyń bári joǵalyp ketedi. Múmkin bul jerde enzýranyń áseri ne rejısserdiń aralasýy bolǵan shyǵar. Meniń oıym, keıde enzýramen bárin qysqan kezde, sony jetkizetin til tabylady ǵoı. Sol kıno tiline aınalǵan sııaqty.

Senraııdiń jazylýymen qatar, fılmniń túsirilýine qatysty Nazıra Rahmanqyzy bir qyzyq derekti aıtady:

- 60 jyl buryn bastalǵan másele bizde áli kúnge deıin ózekti. Ol kezde Ákim aǵa joǵary senarıı kýrsyn oryssha oqyǵan soń, senarıı de oryssha jazyldy. Oryssha jazylsa da Ákim Tarazı qazaqtyń bar bolmysyn kórsete alǵan. Senarııler de, hattamalar da oryssha jazylǵan. Kitap jazar kezde aýdarma jaǵynan kóp qıyndyq boldy. «Vıjý Venerý» degendi qazaqshaǵa «Janarymda - Sholpan juldyz» dep aýdardym. Ol kezde oryssha jazý ýaqyt talaby bolsa, qazirgi kúni de jalǵasyp keledi.

Joba jetekshisi Ánnás Baǵdat bul fılm senarııi oryssha jazylsa da, qazaq kınosy tarıhyndaǵy qazaqsha túsirilgen birinshi fılm ekenin eske saldy. Kórkemdik keńestiń senarıı bólimi hattamalarynda bul másele óte kóp kóterilgen deıdi Nazıra Rahmanqyzy. Sol kezdegi aqyn-jazýshylar otyrystarda «Biz qazaqtyń taǵdyry, qazaqtyń minezi, qazaqtyń bolmysy jaıly fılm túsirip jatyrmyz, keıbir qazaq ártisterge oryssha til syndyrý qıyn. Ár tildiń óz tabıǵaty bar, tilde sol ulttyń bolmysy turady. Akterlerge óz bolmysyn syndyrýǵa týra keledi, ekrannyń, kameranyń aldynda óz tabıǵatyna saı emes sóılep turǵanda jasandylyq paıda bolady» degen oıdy kóp aıtqan. Sol kezde Májıt Begalın de, Ákim Tarazı de bul fılmdi qazaqsha túsiremiz dep turyp alǵan eken. Bul oıdy sol jerdegi kollegıým músheleri tolyqtaı qoldaǵan, óıtkeni bul báriniń kókeıinde júrgen másele edi. Buǵan deıin senarıı oryssha jazylyp, oryssha túsiriletin. Al qazaq aýyldaryna prokatqa jiberý úshin qazaq tiline dýblıajdalatyn edi.

Senarıı naǵyz kıno tiline ótken sııaqty. Bul fılmde kóp baǵalanatyny da kıno tili. Fılmde japon kınosynyń estetıkasy bar degen oı da jıi aıtylady. Biraq bul jaǵy qatty zerttelmegen. Japon kınosyn zerttegen batys zertteýshileriniń eńbekterinde japon kınosy estetıkasy degende eń kóp aıtylatyn – Iasýdzıro Odzý. Onyń eki ereksheligine erekshe toqtalady. Biri – kınodaǵy bos keńistikter (fılosofııalyq til retinde), ekinshisi – kameranyń baqylaýshy retinde túsiretini.

Negizi bul fılmdi bireýler «Jalańash aral» fılminiń estetıkasymen baılanystyrsa, Baýyrjan Ramazanuly Robert Flaertı degen amerıkalyq jáne álemdik kınonyń jarqyn ókiliniń «Soltústiktegi Nanýk» degen fılmniń estetıkasymen baılanystyrady.

- Japon kınosymen salystyrar bolsaq, japon halqyna shyǵystyq mentalıtet turǵysynan kóp uqsastyǵymyz bar. Biraq bul fılmde naǵyz qazaqtyń ózine tán, keńistikke, ýaqytqa degen kózqarasy, ishki áseri tunyp turǵan sııaqty. Osyndaı dúnıeler arqyly japon kınosymen baılanystyratyn sekildi. Biraq ol óz mádenıetimizde de bar ǵoı, - deıdi kınozertteýshi Názıra Rahmanqyzy.

Kıno tiline qatysty jýrnalıst, «Kınostan» telegram-arnasynyń júrgizýshi Ernar Bekenov bylaı deıdi:

– Bul jerde senarııdiń yqpaly dep oılaımyn. Senarıstiń sheberligi sol – az ǵana hronometraj ishinde ár keıipkerge, ásirese basty keıipkerlerge tolyq sıpattama berip ketken. Keıipkerdiń kózi onyń qandaı adam ekenin kórsetedi. Qarapaıym kórermen retinde aıtar bolsam, maǵan erekshe áser etkeni – senarıı. Ekinshisi, tehnıkalyq jaǵy. Kameranyń statıkalyq, bir orynda turyp, kenet keıipkerler jaqqa qaraı qozǵalatyny. Bir mezette kamera jalpy plannan fokýsty úlken planǵa buratyny. Keıipkerlerdiń ústinen qozǵalyp túsirgeni qazirgi dronmen túsirgendeı áser qaldyrady. 60-jyldary bulaı túsirý ońaı boldy dep oılamaımyn.

Názıra Rahmanqyzy senarıtsti músinshige baǵalaıdy. «Ár nusqa saıyn epızodqa jańa element qosylyp, jańaryp otyrady: paýza qosylady ne alyp tastalady, oryndyqty jyljytady ne jyljytpaıdy. Bir qarasańyz usaq dúnıe sekildi, biraq sol detalder keıipkerdiń beınesin yqshamdap, tolyqtyryp otyr. Kıno degen artyq aýyz sóz nemese artyq qımyl emes, dál naqty bolýy kerek qoı. Bul jerde rejısser men senarıstiń sheberligin atap ótý kerek, óıtkeni fılmde artyq qımyl joq. Fılmniń senarııi kóp senarıst úshin hrestomatııa bola alady dep oılaımyn» deıdi kınotanýshy ǵalym.

– Men bul fılmdi alǵash kórgende, keıipkerlerdiń sózin tyńdap otyryp, bir ádebı shyǵarma ekranızaııasy dep oıladym. Óıtkeni, keıipkerlerdiń harakterıstıkasy myqty jasalǵan. Mysaly, qazir bizde belgili bir kezeń jaıly fılm túsirgende sol kezdiń atrıbýtıkasy bolady, biraq keıipkerlerden sol ýaqyttyń bolmysyn kóre almaımyz. Ol úshin uzaq dıalogtar, túsindirýler qoldanyp jatady. Al bul jerde keıipkerlerdiń kózinen, usaq detalderden bárin túsinesiń, – deıdi Ernar Bekenov.

---

Fılm týraly derek

Ataýy: Tulpardyń izi
Shyqqan jyly: 1964
Memleket: KSRO
Janr: psıhologııalyq drama
Kompanııa: Qazaqfılm
Premera: 7-maýsym, 1965
Uzaqtyǵy: 85 mın.
Rejısser: Májit Begalın
Senarıı: Ákim Tarazı
Operator: Ashat Ashrapov
Sýretshi: Sahı Romanov
Kompozıtor: Edýard Hagagortıan
Montaj: Roza Janǵazına
Kórkemdik jetekshi: Z.Boshaev
Basty rólderde: Kəýken Kenjetaev, Hadısha Bókeeva, Farıda Shəripova, Asanəli Əshimov, rahmetolla Sálmenov, Qýatbaı Ábdiraıymov, Kamal Qarmysov.