Gúljan NAÝRYZBEKOVA

 T.Júrgenov atyndaǵy QazUÓA professory, kınotanýshy

Ulttyq kıno óndirisiniń bastalýy

Soǵystan keıingi jyldardaǵy qazaq kınosyn eki kezeńge bólip qarastyrýǵa  bolady: birinshi kezeń - 1945-1951 jyldar aralyǵyndaǵy kórkem fılmder óndirisi, ekinshi kezeń  – 1952-60-jyldar aralyǵyndaǵy kıno óndirisi.

Uly Otan soǵysy aıaqtalysymen OKS quramynda bolǵan basty stýdııalar óz elderine qaıtyp, «Almaty» kınostýdııasynyń menshiginde kóptegen tehnıka jáne kıno óndirisine qajetti laboratorııalyq jabdyqtar qalady, budan bylaıǵy ýaqytta ulttyq kınostýdııa endi óziniń derbes qyzmetin bastaıdy. Soǵystan keıingi alǵashqy kórkemsýretti fılm «Abaı ánderi» (1945j) boldy. Fılmge senarıı jazǵan Muhtar Áýezov jáne fılmniń rejıssery Grıgorıı Roshaldiń jetekshiligimen qazaq sahnasynyń tanymal akterlary  Qalıbek Qýanshybaev (Abaı roli), Sháken Aımanov (Shárip), Elýbaı Ómirzaqov (Erden), Serke Qojamqulovtar (Baımaǵambet) ekranda  ulttyq tanymy basym, asa tereń obrazdar týdyrdy. Qoǵamdyq ózgeristerdi júregine jaqyn qabyldaıtyn sezimtal Abaıdyń  taǵdyrynyń ekrandaǵy beınesi ony qorshaǵan orta jáne aınalasynda júrgen shákirtteriniń Abaıǵa degen kózqarasy arqyly ashyldy.

«Abaı ánderi» ekranǵa shyǵysymen qazaq kıno óndirisiniń qarqyn alýy qıyndaı tústi. Soǵystan keıingi  alty jyl kóleminde bar-joǵy eki  kórkemsýretti fılm túsiriledi. «Abaı ánderi»  fılminen keıin araǵa úsh jyl salyp qana kelesi kórkemsýretti fılm jaryq kóredi. 1948 jyly «Altyn múıiz» (rej.E.Aron)  kórkem fılmi shyǵady. Fılmniń mazmuny  mal sharýashylyǵy salasynda izdenip jatqan ǵalymdar ómirinen alynǵan. Basty rolderde Sháken Aımanov, Serke Qojamqulov, Qalıbek Qýanyshbaevtar. Kórkem kıno óndirisiniń toqyrap qalǵan tusynda dýblıaj jumysy jandanady. Osy kezeńde Q.Ábýseıitov, D.Tnalına, T.Masanovalar aýdarma jumysynda alǵashqy qadamdaryn bastaıdy.

1946 jylǵy  16-jeltoqsanda QSSRO Mınıstrler Keńesiniń  № 2711 qaýlysynda bylaı dep jazdy: “Kınostýdııa jumysyn basqarýdaǵy kemshilikter men óndiristik jospardyń aldyn-ala oılastyrylmaýy, kınostýdııa ujymdarynyń uzaq ýaqyt jumys istemeýine, ne bolmasa, bir ýaqytta birneshe fılm túsirýge ıtermeledi. Al, bul bir-birine jasaıtyn kederginiń údeýine ákelip soqty. Keıbir kartınalar óndiriske daıyndyqsyz, álsiz senarıılermen jiberilip otyrdy. Bul bastalyp ketken túsirý jumysyn toqtatýǵa nemese fılmniń sátiz shyǵýyna ákelip soqty. Osynyń saldarynan  kórkemsýretti fılmder  óndirisiniń jospary júıeli oryndalmady. 1946 jylǵy josparlanǵan 21 fılmniń ornyna 9-aq fılm túsirildi. Al, Baký, Erevan, Almaty, Ashhabad jáne Mınsk kınostýdııalary  1946 jyly birde-bir fılm túsirmedi...” (“Iskýsstvo kıno” jýrnaly, 1989 №12).

1952 jyly ekranǵa «Jambyl» kórkemsýretti fılmi shyǵady (rej. E.Dzıgan). Basty rolde Sháken Aımanov.  Fılm uly aqynnyń uzaq ómiriniń eń eleýli kezeńderin qamtıdy. Sháken Aımanovtyń somdaǵan roli jáne jalpy fılmniń mazmundyq sheshimi jaıynda sol kezdiń ózinde-aq  kınomamandary asa joǵary baǵa berdi. «Jambyl» fılminiń sıýjettik quramyn shartty túrde ekige jikter bolsaq, birinshi jartysy fılmniń ekinshi bólimine qaraǵanda áldeqaıda kúrdelirek jáne tereń ashylǵan obrazdyq sheshimderge baı.

Basty roldi somdaǵan Sháken Aımanov fılmde eki kúrdeli obrazdy alyp shyqty. Bul fılmde 38 jastaǵy Aımanov ómirge endi qadam bastaǵan bozbala men qazaq poezııasynyń alyby júz jastaǵy Jambyldyń  beınesin jasady.  Kópshilik kórermenniń kóńilinen shyqqan «Jambyl» fılmindegi  asa sátti rol akter Aımanovtyń taǵy bir kezekti shyǵarmashylyq jeńisi bolyp tabylady.

«Jambyl» fılminiń  túsirý alańynda óndiristik jaǵyna biraz qatysyp, tájirıbe jınaqtaǵan Sháken Aımanov bylaıǵy ýaqytta kıno salasyna tolyǵymen aýysady. 1953 jyly Sháken Aımanovtyń kınorejısser retindegi tyrnaqaldy týyndysy «Mahabbat týraly ańyz» fılmi ekranǵa shyǵady.  Fılm halyq aýyz ádebıetiniń úzdik týyndysy «Qozy Kórpesh- Baıan sulý»  lırıkalyq jyrynyń negizinde túsirildi.

Jańa ǵana  qarqyn ala bastaǵan  jas qazaq ulttyq kıno óndirisiniń eleýli jetistikteri elýinshi jyldar tusyna sáıkes keldi.

Soǵystan keıingi jyldardyń ekinshi kezeńinde, dálirek aıtqanda, 1952-jyldan kınostýdııa jumysynda eleýli ózgerister bola bastaıdy, kıno óndirisi qyzmeti jandana túsedi. Kórkemsýretti fılmderdiń sany eki –úsh ese artady. 1955-60 jyldar aralyǵynda «Mahabbat týraly ańyzdan» keıin qazaq kıno ónerinde edáýir serpilis baıqaldy. Bul kezeńde túsirilgen fılmderdiń ishinde eleýli shyǵarmashylyq tabys ala kelgen alǵashqy fılm – «Shabandoz qyz» (1955, rej. P.Bogolıýbov) mýzykalyq komedııasy. Rejısserdiń kómekshisi retinde S.Hodjıkov kınodaǵy alǵashqy qadamyn bastaıdy. Basty rolderdi somdaǵan  L.Ábdikárimova, K.Qojabekov, M.Súrtibaevtar tamasha akterlik ansambl  quraıdy.  Shyǵarmada qazaqtyń ulttyq án-kúıleri keńinen qoldanylyp, lırıkalyq jáne satıralyq epızodtarmen qabysa otyryp, fılmniń shyraıyn asha túsedi.

Stýdııa kollektıvi ulttyq maman kadrlarmen tolyqtyrylady. Alǵashqy ulttyq rejısser Sháken Aımanovpen birlese kórkem kıno rejıssýrasynyń negizin qalaǵan Májıt Begalın, Sultan Hodjıkov, Abdolla Qarsaqbaev, Shárip Beısembaevtar Moskvadaǵy Búkilodaqtyq memlekettik kınematografııa ınstıtýtyn jáne joǵarǵy rejısserlik kýrstardy bitirip kelgennen keıin ózderiniń alǵashqy fılmderin túsirýge qulshyna kirisedi. 1955 jyly M.Begalın óziniń tuńǵysh “Bul Shuǵylada bolǵan edi” fılmin túsirse, dál osy jyly S.Hodjıkovtyń  “Ana men bala” atty  fılmi ekranǵa shyǵady.

Bes jyl ishinde Sovet Odaǵyndaǵy kınomamandarynyń baǵalaýynda  úzdik dep tanylǵan birneshe fılm ekranǵa shyǵady: «Dala qyzy» (1954), «Shabandoz qyz» (1955), «Botagóz» (1957), «Onyń ýaqyty keledi» (1957). Bul atalyp otyrǵan fılmderdiń kópshiligi 1958 jyly Moskva qalasynda ótken «Qazaq óneri men mádenıetiniń onkúndigi» kezinde kórsetiledi. Sovet kınosynyń belgili sheberleri qazaq kınosynyń osy jyldardaǵy jetistikterin asa joǵary baǵalady.

Kóp  uzamaı ekranǵa S.Hodjıkovtyń «Biz Jetisýdanbyz»(1958),  A.Karpovtyń «Ana týraly ańyz»(1963), Sh.Aımanovtyń «Aldar kóse» (1964), M.Begalınniń «Tulpardyń izi»(1964),  A.Qarsaqbaevtyń «Qıly kezeń»(1966) sııaqty úzdik fılmderi  shyǵady.

Shyǵarmashylyq jetistik ákelgen izdenistermen qatarlasa kezdesip qalyp jatqan kemshilikter de boldy. Elýinshi jyldar tusynda  qazaq kınematografısteri úshin basty maqsat – ekranda jaǵymdy keıipkerdiń beınesin ashý boldy. Alaıda, keıipkerdiń bitim-bolmysy senarıı negizine alynǵan basty konflıktiden alshaq qalyp otyrdy. Nátıjesinde jaǵymdy keıipkerkerdiń beınesi jekelegen qasıetteri men minez-qulqynyń qosyndysynda bólshektenip ketedi. Sonyń nátıjesinde “Mazasyz kóktem” (1956, rej. A.Medvedkın), “Ertistiń asaý jaǵalaýynda” (1959, rej. E.Aron) sııaqty kórkemdik deńgeıi tolyq ashylmaǵan fılmder ekranǵa keldi.

Tutasymen qamtyǵanda, elýinshi- alpysynshy jyldar tusyndaǵy kórkem fılmder óndirisin jalpy ulttyq kıno óneriniń rejıssýra turǵysynan qalyptasyp, ózindik baǵyty baıqalǵan qubylys kezeńi dep baǵalaýǵa bolady.