Gúljan NAÝRYZBEKOVA

 T.Júrgenov atyndaǵy QazUÓA professory, kınotanýshy

III.4. Zamandas beınesiniń ekrandaǵy kórinisi

Alpysynshy-jetpisinshi jyldar tusynda jalpy keńes kınosynyń basty taqyryptarynyń biri – zamandas beınesiniń ekrandyq kórinisi boldy. Qazaq kınosy tarıhynda osy kezeń aralyǵynda jańa zaman taqyrybyn meńgerý deńgeıi birneshe baǵyttardan qurastyryldy.  Mańyzdy degen taqyryptar qatarynda  tyń ıgerý taqyryby boldy. Qazaq kınosynyń tarıhynda tyń ıgerý taqyryby bastapqyda derekti kıno sheberleriniń úlesinde bolsa, kórkemsýretti  kıno janrynyń bul taqyrypty meńgerýi 1955 jyly ekranǵa shyqqan   Sultan Hodjıkovtyń «Ana men bala» («Mat ı syn») fılminen bastalady. Fılmge senarııdi Sultan Hodjıkov V.Shreıberg jáne S.Martıanovtarmen birlestikte jazady.  Fılm mazmunyna Grısha esimdi qarapaıym jas jigittiń ómirinen alynǵan oqıǵa negiz bolǵan. Ol traktor aıdaǵysy keledi, anasy qarsy bolady. Eki keıipker (anasy men balasy) arasyndaǵy  tartys kınovellanyń ekinshi jartysynda dramatýrgııalyq shıeleniske ulasýy tıis edi, alaıda avtorlardyń bul oıy júzege aspaıdy.  Fılmniń bastapqy epızodtaryndaǵy Grıshanyń kórsetken erligi (ol benzın qubyryn apattan aman alyp qalady) kelesi kadrlarda kompozıııalyq sheshim úılesimdiliginen alshaqtap, óz betinshe jeke dara qalyp qoıǵan, munda ne keıipker sanasyndaǵy  ósý deńgeıi jalǵasyn tappaıdy, ne oqıǵa bastapqy sarynda órbitilmeıdi. Jeke daralanǵan  qysqa epızodtar harakterlik sheshim múmkindigin álsiretip jibergen.

Tyń ıgerý taqyryby «Mazasyz kóktem» (1956, rej. A.Medvedkın) kórkemsýretti fılminde jalǵasady. Fılm avtorlarynyń  bastapqy  oıy komedııalyq janrda túsirý bolatyn. Bas keıipker Jenıa Omega – tyń ıgerýshilerdiń aldyńǵy legimen qazaqtyń keń dalasyna tap bolady. Jańa jaǵdaıǵa birden úırenip kete almaǵan Jenıa eńbek proessine selsoq aralasady. Rejısserdyń maqsat etkeni - alańsyz ómir keship júrgen jas jigittiń  tyń ıgerý dalasynda  eńbekke úırenip, ábden shynyqqan deńgeıine deıingi ómir jolyn kórsetý jáne sol arqyly keıipker minezindegi ózgeristerge sıpat berý.  Fılmniń basty kemshiligi -Jenıa Omega beınesiniń tym solǵyndyǵy, tyń ıgerý taqyrybynyń ómir sýretteri arqyly berilýi shynaıylyqtan alshaq jatyr.

Tyń taqyrybyna túsirilgen joǵaryda atalyp ótken jáne taǵy birqatar («Ana men bala», «Mazasyz kóktem»,1956, rej. A.Medvedkın, «Malchık moı», 1962, rej. E.Faık) fılmderden keıin 1957 jyly  rejısser  Sháken Aımanovtyń «Biz osynda turamyz» fılmi ekranǵa shyǵady. Avtorlardyń bul fılmde  bas keıipkerlerdiń minezderi arqyly tyń ıgerýshilerdiń rýhanı ósý deńgeıin kórsetýge degen talpynystary baıqalady.

Zamandas beınesiniń óte sátti shyqqan aıqyn kórinisi  Májıt Begalınniń «Tulpardyń izi» (1964) fılminde baıqalady. Fılm mazmuny adam psıhologııasynyń tereńge tamyr jaıǵan tolǵanystaryna qurylǵan.  Kózge kóriner keıipkerlik tartys baıqalmaıdy. Dramatýrgııalyq sheshim  shıelenisi  jeke keıipkerlerdiń óz ishindegi oı arpalysy tóńireginde órbitiledi. Jaýhaz (Farıda Sháripova) ben Turar (Asanáli Áshimov) arasyndaǵy rýhanı sáıkessizdik Jaýhazdyń qart adamdarǵa (Turardyń ákesi- Kaýken Kenjetaev, anasy- Hadısha Bókeeva) degen qurmeti arqyly teńesip otyrady.

Ógeı anasynyń  «qalaýymen» Jaýhaz óz kelisiminsiz aıttyrylyp qoıady. Bolashaq kúıeýin júregi qalamasa da, ata dástúrdi kesip-buzýǵa jas qyzdyń shamasy kelmeıdi. Úlkenderdiń aıtqanyna kónip, ol endi, mine,  jańa semıasymen  qystaýǵa kóship bara jatyr. Malshy ómiriniń qıyndyǵy sezilmes pe edi, eger sezim bolsa júrekti jylytar... Jaýhazǵa  Turar tarapynan jylýlyq sezimi jetispeı jatady. Jańa túsken jas kelinshek mahabbatty ańsaıdy. Tas qamalǵa tirelgendeı Turardyń  «sýyqtyǵy» Jaýhazdyń ómirin ókinishke jeteleıdi.

Operator tarapynan asa utymdy shyqqan iri plandar Jaýhazdyń jan-dúnıesindegi alasapyran arpalysty kórermenge sonshalyqty tabıǵı túrde jetkize alǵan. Jeke keıipker (Jaýhaz) jalǵyzdyǵy tórt adam arasyndaǵy kózge kórinbes rýhanı baılanys jibin álsirete túskendeı áser qaldyrady. Qarııalar jas kelinderiniń alasurǵan tynymsyz jaǵdaıyn ábden túsinedi, túsinedi de oǵan keshirimdilikpen  qaraıdy, tipti, músirkeıtindeı de.  Birqalypty ótip jatqan suryqsyz malshy ómirine syrt jaqtan kelgen ár adamnyń orny erekshe bolyp kórinedi. Sondaı bir sát bulardyń ómirinde  kórshi kolhozdan kelgen mehanızator Tanabaıǵa baılanysty órbitiledi. Qarly boranda japan dalada shettep qalǵan maldyń bas-aıaǵyn túgendeýge Turarmen birge Tanabaı (Qýatbaı Abdraımov) da attanady. Adasyp qalǵan maldyń bas-aıaǵyn túgendegenshe Turardyń shydamy taýsylyp barady. Borandy kúni bir-birinen adasyp qalmas úshin arqanmen shyrmalǵan eki jigit biraz jolǵa uzap ketkenderin bilmeı de qalady. Boran údegen saıyn Turardyń mazasy kete bastaıdy. Ábden álsiregen  shaǵynda ol aýyrtpalyqty kótere almaıdy, Tanabaı ekeýiniń arasyndaǵy arqandy oılanbastan qıyp jiberedi.  Turardyń bul opasyzdyǵy Jaýhazdyń onsyz da taýsylýǵa shaq qalǵan shydamyn birden joq qylady.

Jaýhaz Tanabaıǵa ǵashyq bolyp qalady. Júregine uıalaǵan jańa sezimi arqyly Jaýhaz buǵan deıin qandaı qursaýda júrgendigin túsinedi. Bir kún ishinde onyń ómiri kúrt ózgerip sala beredi. Jaýhaz Tanabaıdy qalady. Kimdi joǵaltyp alǵanyn Turar kesh túsindi.

Ásirese, fılmniń fınaly óte áserli shyqqan. Óz bólmesinen  kelinshegin tappaı alasurǵan Turar kórshi bólmede ata-anasynyń ashýly kózqarastarynan bar kúnásin kórgendeı bolady. Jaǵdaıdy birden túsindi. Jaǵymsyz keıipker bolsa da, fılm sońynda Turar beınesi joǵary notada berilgen. Endigi jerde kórermen tarapynan bul keıipkerge degen kinálaý sezimi azaıady, oǵan túsinikpen qaraıdy. Kamera qozǵalysynyń joǵarydan alynǵan rakýrsy oqıǵa dınamıkasynyń sharyqtaý shegindegi aıqyndyqty dáleldeı túsedi.