Dárejan Ómirbaev «qazaq jańa tolqynynyń» beldi ókilderiniń biri. Rejısserdiń «Kardıogramma» fılmi «qazaq jańa tolqynyn» halyqaralyq deńgeıge shyǵardy. D. Ómirbaev shyǵarmashylyǵy dese bizdiń esimizge birden kıno tili uǵymy keledi. Ol «A» klasyndaǵy beldi kınofestıvalderge qatysyp, júldeli bolǵan rejısser. Osy talqylaýda onyń shyǵarmashylyǵyn bıik dárejege jetkizgen qandaı faktorlar degen suraqqa jaýap izdep kóremiz.
Zeınet Turarbekqyzy: Dárejan Ómirbaev qazaq kınosynda óziniń qoltańbasy, stıli bar rejısser. Talqylaý barysynda rejısserdiń sheber qoldanatyn epızodtaryn, operatorlyq stılin aıtyp ótpeý múmkin emes. Ómirbaev shyǵarmashylyǵyn zertteýshiler rejısserdiń fılmderinde avtobıografııa kóp qoldanylatynyn aıtady. Bul fılmde de rejısser bala kezinde aýyryp, bir aıǵa ata-anasy shıpajaıǵa jibergenin jáne osy fılmde áserimen bóliskenin suhbattarynda aıtady.
«Kardıogramma» balalar jaıly fılm bolǵanymen, balalarǵa arnalǵan fılm emes. Dárejan Ómirbaevtyń fılmderinde eń birinshi kóteriletin másele – til máselesi. Qala men aýyl arasyn, qazaq tili men orys tili jáne syrtqy orta men ishki konflıktti barlyq fılmderinde alyp júredi. Alǵashqy kezeńderinde Dárejan Ómirbaev keıipkerleri ortaǵa úırene almaıdy, tipti, osy fılmde eń sońynda ketip qalady. Al, keıingi fılmderinde keıipkerler ortaǵa baǵynady, qabyldaıdy.
Dárejan Ómirbaev «aralas tildi qoldanǵan alǵashy rejıssermyn. Óıtkeni, qoǵam solaı boldy. Bárimiz eki tildi aralastyryp sóıleıtinbiz» deıdi. Dımash Zııadın: «Kardıogramma» fılminde avtor til máselesi bar ekenin, qazaq tildi orta, qaladan kelgen, aýyldan kelgen adam sekildi konflıktterdi kórsetkisi kelgen bolar. Qazirgi kezde til máselesin problema retinde qabyldamaıtyn sekildi avtorlar. Olar jasaǵan kezde til máselesine qalypty nárse sekildi qabyldap, oǵan akent qoımaıdy» degen oıdy alǵa tartady.
Zeınet Turarbekqyzy: Bul jerdegi Jasulannyń problemasy qandaı? Avtor basty qoıǵan másele – keıipkerdiń ortaǵa beıimdelý oqıǵasy. Jasulan aýyldan megapolıske kelgen adam. Orta ındıvıdti qysty. Jasulan ortaǵa beıimdelýge tyrysqanymen, qoǵam ony ysyryp tastady. Keıipkerler birin biri basady.
Fılmde keıipkerlerdiń obraz ashýynda Dárejan Ómirbaev mindetti túrde tústi qoladanady. Fılm tústen bastalady. Túsinde otbasyn kóremiz. Balanyń ákesimen qarym-qatynasy sýyq ekendigin, anasymen arasyndaǵy qarym-qatynasyn kórsetedi. Ekinshi, úshinshi túsi - anasyna degen saǵynysh.
Dárejan Ómirbaevtyń fılmderi kıno tilinde sóıleıdi. Onyń álemdik kınematografııada erekshe oryn alýynyń sebebi de osydan. Ol – kóbine rejısser-ımprovızator. Fılmniń fabýlasy bolǵanymen, túsirilim barysynda qatyp qalǵan senarıımen jumys jasamaıdy.
Dımash Zııadın «Kardıogramma» fılmi týraly:
Fılm quraq kórpe sekildi bop kórindi. Kóp oqıǵa men úshin bitpeı qaldy. Balanyń áreketteriniń saldary ary qaraı aıtylmaıdy. Bul fılm raıonaldy turǵyda emes, ırraıonal turǵydan qaraýdy talap etetin fılm. Eles, abstraktili sezimder, ár jekelegen epızody óziń kórmegen, biraq ata-anańnan estigen ómir sátterin kózaldyńa ákele qoıatyn, nemese osy ýaqytqa deıin sen bilmegen ıa saǵynysh, ıa yza, qyjyl, ıa bir janyńdy jeıtin muń, sondaı túrli sezimderdiń kaleıdoskopyn aralastyryp ákelip, aldyńa ákele qoıatyn fılm bop kórindi. Men úshin bul fılmniń qundylyǵy meni ýaqyt boıynsha saıahatqa alyp barǵanynda.
Ánnás Baǵdat: Álem kınosynda, art sınemada kóptegen baǵyttar bar. Dárejannyń fılmderin túsiný úshin oǵan yqpal etken rejısserlerdi kórip, daıyndyqpen kelý kerek sekildi. Ózi kóp aıtatyn, estetıkasyn kóp qoldanatyn R. Bresson, M. Antonıonı, L. Býnıýel, rejısser aıtatyn «kıno tiliniń paıǵambary» J. Godar. Bitpeı qalǵan epızod jaıly aıtqym kelgen edi. Kınoda sıýrrealızm degen baǵyt bar. Ony D.Ómirbaev alǵashqy qysqametrajdy «Shilde» fılminen bastap paıdalanady. Sıýrrealızmniń qoldanatyn kilti – tús. Iaǵnı, logıkadan ketý. Dárejannyń túsi logıkadan ketýden buryn, adam ishine enedi. Syrtqy jáne ishki álemdi qosatyn jer.
«Kardıogramma» fılmi ne týraly? Balanyń erjetýi týraly. Jasulannyń sanatorııge tap bolýy – bóten ortada ómir súrý oqıǵasy, alǵashqy ǵashyq bolý týraly hıkaıasy jáne ózin-ózi tabý mektebi. Kınematografta mundaı fılmder kóp bolyp kóringenimen, Darejan Ómirbaev óziniń erekshe, qazaq jasóspiriminiń eseıý oqıǵasyn aıta bildi.
Dárejan Ómirbaevtyń 1995 jyly jaryqqa shyqqan «Kardıogramma» fılmi rejısserdiń 1988 jyly shyqqan «Shilde» qysqametrajdy fılminiń jalǵasy ispetti. Bala keıipker eseıgen, qazir ol on eki jasta, al anasy ony alǵash ret týǵan aýylynan alshaq Almatynyń janyndaǵy shıpajaıǵa jiberedi. Alǵashqy mahabbat, jynystyq jetilý ýaqyty kelgende, ol múldem jat álemge enedi. Birinshiden, sanatorııde bári orys tilinde sóılese, ekinshiden ortasy qalalyq. Rejısser fılmin alǵashynda «Syǵalaq» (Výaıer) dep ataǵysy keletini týraly suhbattarynda aıtady. Osylaısha ekranda balanyń baıqampaz ekenin kóremiz. Shynynda da, ol áreket etýden góri detaldardy – adamdardyń minez-qulqyn, olardyń qarym-qatynasyn baqylaıdy.
Jasulan ózinen áldeqaıda úlken medbıkege ǵashyq bolady, biraq bul súıispenshiliktiń medbıkege tamasaný jáne múmkindiginshe onyń janynda jıi bolý talpynysy ǵana. Medıınalyq pýnktke alǵash ret aıaǵyn tańý úshin kirgen kezde, ol medbıkeniń ıisin jutyp, jýyný bólmesindegi tesik arqyly músinine qaraıdy. Onyń jalańash denesine Velaskezdiń «Aına aldyndaǵy Venera» kartınasyna qaraǵan qyzyǵýshylyqpen qaraıdy. Ol medbıkege de, basqa uldarǵa da óziniń súıispenshiligi týraly aıtpaıdy. Ol únsiz. Únsizdigine qaramastan kúresker. Degenmen, jan-tánimen úıine, anasyna umtylady, onyń tústeri osy sózimizge dálel.
Zeınet Turarbekqyzy: Qarda janyp jatqan kartınanyń sheshimi. Bala aıaǵyn tańýǵa kelgen kezde bas dárigerge óziniń qarsylasy retinde qaraıdy. Aıaǵyn tańyp bitkennen keıin ol birden kete qoıǵan joq, ǵashyǵyn qorǵaı aldy. Al ekinshi kezdesýde ol súıiktisin qorǵaı almady. Sýretti julyp, qoınyna salǵany sol sezimin qorǵaǵysy keledi. Al órtengeni aıyrylyp qalǵanyn ańdatady.
Dárejan Ómirbaevtyń bir ereksheligi túspen (color) óte jaqsy oınaıdy. Jasulannyń úıinde jamylyp otyrǵan kórpesi, avtobýstyń ishinde otyrǵan qyzdyń kıip otyrǵan jempiri, qardyń ústinde janyp jatqan kartına, medbıkeniń jýynatyn sahnasyndaǵy barlyq kıim qara bolsa, onyń súlgisi qyzyl tústi. Demek, ózi jaqyn tartatyn dúnıege akent qoıǵysy keledi. Taǵy bir ereksheligi jaryqpen oınaǵandy jaqsy kóredi. Sondaı-aq, atmofsera óte myqty. Kadr asyqpaıdy, qorytyndylaıdy. Ishki konflıkti baıqaǵanymyzben, syrttaı jaryspaıdy. Ishki sezimder montaj, keıipkerler kózi arqyly beriledi».
«Fılmdi «Kardıogramma» ataý arqyly rejısser qoǵam, qoǵamnyń kórinisin berýge tyrysty» deıdi Zeınet Turarbekqyzy.
Dımash Zııadın: Kardıogramma – bala úshin mańyzdy ról oınaıtyn element. Óıtkeni, kardıogramma ony ózi týyp ósken ortadan sýyryp alyp, shalǵaıǵa anasyz jiberip, jalǵyz qaldyrǵan dúleı kúsh.
Kórermender pikiri:
Juldyz Ábildá: Jasulan esiktiń aldyna baryp, tyń tyńdaǵanda eshteńe estimeıdi. Bári meńireý sekildi. Sońyn heppı-end dep ataı almaımyz. Sebebi, qap-qara túnekpen bitedi.
Zeınet Turarbek. Dárejan Ómirbaev keıipkerleri ishki konflıkttiń áserinen sheshim shyǵarady. Ol sheshim mindetti túrde ortamen áreketke alyp keledi. Bala barlyq jerde jalǵyz. Al fýtbol oınaǵan kezde qoǵamǵa kirgisi kelgeniniń dáleli. Kitaptan oqylatyn ıtatalar Ómirbaevtyń ár fılminde kórinip otyrady. Sol jerdegi kadrdan tys ıtata oqyǵanda baqyttyń nyshany beriledi. Qoǵamǵa kirip, odan soń shyǵyp qalady. Aıkezbe oqıtyn ıtatada «Minsiz adam bolýǵa tyryspańyz» deıdi. Ómirdi qalaı bar solaı qabyldaý kerek.
Dárejan Ómirbaevta joǵaryda aıtyp ketkendeı úlken qoǵamnyń ındıvıdke áseri aıtylady. Bala ketti, sebebi, bul qoǵamǵa kire almady, ene almady. Kóliktiń ishine tyǵylǵanda meniń paıymdaýymsha úıine qaıtady. Sebebi, túsiniń barlyǵy anasyna alyp keledi.
Ánnás Baǵdat: «Dárejan Ómirbaev dástúrli dramatýrgııaǵa asa mán bermeıdi. Basty nárse ony qandaı qural arqyly jetkizdi: kadrmen, dybyspen, operatorlyq jumyspen, reńmen, montajben, ıaǵnı kıno tiliniń qaı quralymen jetkizgeni mańyzdyraq.
Sońǵy kadrǵa keletin bolsaq, ashyq fınal. Ómirbaev úshin bul fılmde nátıje qandaı bolǵany emes, Jasulannyń ekzıstenıaldyq álemi mańyzdy boldy. Ol Almarasan taýlarynda adasa ma, joq álde aýylyna qaıtady ma mańyzdysy bul emes, onyń osy ortadan úmitsiz jeńilip shyqqanyn qarańǵy obrazdy kórsetken sheshimi mańyzdyraq».
Arman Ádil: Bul fılm Edıp kompleksi jaıly bolǵan sekildi. Aýyldan qalaǵa kele jatqan sátte avtobýsta qyzǵa qaraýy, sanatorııge kelgennen keıin medbıkege ǵashyq bolýy jańadan obektıvızaııa izdegendeı kórindi. Jasulan aıaǵyn, bas dáriger saýsaǵyn tańyp jatqan kezde ekeýi bir deńgeıde boldy. Odan keıin medbıke men dárigerdiń jaqyn qarym-qatynasyn kórgende saǵy syndy. Alaıda, dárigermen jekpe-jekke shyqqan kezde ol myqty qaqpashy ekenin kórsetti. Kelesi deńgeı onyń qorǵaýshy bolý deńgeıine ótýi bólmelesin qorǵaǵysy kelgeninen bilinedi. Fılmniń sońynda ol eseıdi, anasynan separaııasy ótti, qorǵaýshy deńgeıine jetip, endi úlken ómirge ketken sekildi kórindi. Úshinshi túsinde «Mama!» dep aıqalaıdy, alaıda, anasy ony tappaı qalady. Sonda, Edıp kompleksinen ótip, úlken ómirge qadam basqan sekildi kórindi.
Dárejan Ómirbaev bul fılmdi qalaı oılap tapty?
«Men Lenın kóshesindegi avtobýs aıaldamasynda turdym. Qasymda jas kelinshek, onyń janynda 3-4 jasar bala júgirip júr. Júgirgenimen, alysqa barmaıdy. Men bul balanyń anasymen baılanysy qanshalyqty ekenin sezindim. Anasyna baılanbasa da, bala osy analyq aýrany sezinip júrdi. Bir kezderi esimde, biz úıde kúshik asyradyq - seniń artyńnan júgiredi, biraq alysqa barsań, ol seniń artyńnan ermeıdi. Sebebi ol úıge, úıdiń aýrasyna baılanǵan. Bul aıaldamada da solaı boldy. «Kardıogramma» – osy týraly. Keıbireýlerdiń ákesimen mundaı baılanysy bar, biraq men ákemmen ıntellektýaldy baılanysta boldym. Al emoıonaldy kúshti baılanys anamen boldy. Eger anasy emoııa berse, ákesi prınıpterdi beredi, bul da mańyzdy».
«Kardıogramma» – Veneııa kınofestıvaliniń negizgi baıqaýyna qatysyp, IýNESKO júldesine ıe bolǵan alǵashqy qazaqstandyq fılm.
Fılm 1995-1996 jyldary Parıjde prokatta júrgen.
Fılm týraly derek
Ataýy: Kardıogramma
Shyqqan jyly: 1995
Memleket: Qazaqstan
Janr: drama
Kompanııa: Qazaqfılm, JShS «Debıýt»
Premera: 7 qyrkúıek, 1995
Uzaqtyǵy: 176 mın.
Rejısser: Dárejan Ómirbaev
Senarıı: Dárejan Ómirbaev
Operator: Borıs Troshev
Sýretshi: Sábıt Qurmanbekov
Montaj: R.Belıakova
Fılm dırektory: Vladımır Djalıýk, Dına Nurmuhanova
Basty rólderde: Jasulan Asaýbaev, Sáýle Toqtybaeva, Altynaı Táttibekova, Gúlnar Dusmatova, Serik Jubandyqov, Baýyrjan Ishpanov, Ilııas Qalymbetov, Almas Bekdýllaev, Musa Taqtybaev, Baýyrjan Ahmetov, Shyńǵys Qaramysov, Ǵazıza Korshıeva, Serik Keldibaev.
