Kıno teorııasy salasyndaǵy alǵashqy ǵylymı eńbekter

Kıno teorııasy kınoshyǵarma tabıǵatynyń negizgi belgileri men qalyptasý zańdylyqtaryn zertteıdi. Bastapqy kezeńdegi qalyptasa bastaǵan kıno teorııasy ǵylymy kıno óneriniń sýretteý tásilderin múmkindiginshe júıeli arnaǵa túsirýge tyrysady jáne ónerdiń bul salasynyń damý erekshelikterin aıqyndaıtyn tujyrymdar jasaıdy. Kıno teorııasy boıynsha alǵashqy ǵylymı eńbek "Manıfest semı ıskýsstv" degen atpen 1911 jyly jaryq kórdi. Bul eńbektiń avtory ıtalıandyq kınoteoretık Rıchchotto Kanýdo (2.1.1879 – 10.11.1923) 1902 jyldan Franııada kıno salasynda qyzmet etedi. Alǵashqy teorııalyq tujyrymdar paıda bolǵanǵa deıin kıno óner retinde endi ǵana damyp kele jatqan jańa sala bolatyn. Bastapqyda birden qarqyn ala bastaǵan salondyq melodramalar men jeńil sıýjetti qysqa fılmderdi kórý arqyly Rıchchotto Kanýdo óz betinshe olardy suryptaı otyryp fılmderdiń ózara ortaq qasıetterin jáne kórermenniń zeıinine aıryqsha áser ete alar jeke erekshelikterin tujyrymdaýǵa áreket jasaıdy. Rıchchotto Kanýdo kınony ónerdiń jetinshi túri jáne ol sıntezdik óner dep baǵalaıdy. Óner salalarynyń túrlenýin avtor qımyldy jáne qımylsyz eki bólikke jikteıdi. Qımyldy óner túrleri (arhıtektýra, sýret jáne músin) ýaqytpen ólshense, qımylsyz ónerdiń túrleri (mýzyka, bı, poezııa) keńistikke baılanysty aıqyndalady. Osy atalǵan óner salalarynyń ishinde Kanýdo, ásirese, arhıtektýra men mýzykany ónerdiń asa mańyzdy salalary dep qarastyrady. Kanýdonyń tujyrymdaýynda – "kıno" joǵaryda atalǵan ónerdiń barlyq salalarynyń ortaq týyndysy bolyp tabylady jáne kórkemdik sıpattaý ádisteriniń barlyq túrin erkin paıdalana alady.

Alǵashqy kınoteoretıkter qatarynda franýz ónertanýshysy Lýı Dellıýktiń (14.10.1890 – 22.3.1924) esimin de ataýǵa bolady. Jıyrma jasynan jýrnalıstıkamen aınalysqan Lýı Dellıýk kıno teorııasy salasyndaǵy alǵashqy qadamdaryn 20-jyldar tusyndaǵy franýz kınosy tájirıbelerinen bastaıdy. Kommerııalyq maqsatta kóptep ekranǵa shyǵyp jatqan fılmderdi synaı otyryp, óz kózqarasyn belgili bir júıege keltirýge talpynys jasaıdy. Lýı Dellıýktyń oı-turymydary negizinen kıno estetıkasy uǵymdary tóńireginde órbitiledi. Onyń "Kıno ı K" (1919j) jáne "Fotogenııa" (1920j) teorııalyq eńbekterindegi aıtylatyn oı jalpy kıno teorııasyna estetıkalyq negiz bolyp qalyptasty. Lýı Dellıýk óziniń joǵaryda atalǵan jáne basqa da birqatar teorııalyq eńbekterinde kınonyń tabıǵaty jaǵynan fotografııaǵa negizdeletinin joqqa shyǵarmaıdy. Degenmen de, kınoshyǵarmanyń kórkemdik ereksheligine áser etýde atmosfera, dramatýrgııalyq tartys álemi, keıipkerler qarym-qatynasyndaǵy psıhologııalyq úılesimdilik meılinshe sheshýshi rol atqarady deıdi. Bul aıtylǵan oı-tujyrymdar Kanýdonyń kózqarasymen saryndas bolyp keledi jáne kıno teorııasyna avangardtyq aǵymnyń alǵashqy satylarynyń biri "vızýalızm" aǵymyn ákelýge sebepker boldy. Vızýalızm  - obrazdar men  detaldar arqyly jeke kadrlardyń ózara úılesimdiligin qamtamasyz etý, sol arqyly belgili bir oı atmosferasyn týdyrý jáne osy tásilderdiń tikeleı áser etýi arqyly kórermen qabyldaýynda ishki tebirenis, kóńil-kúı ereksheligin qalyptastyrý.

Lýı Dellıýktyń kıno teorııasyna engizgen negizgi tujyrymdary

Lýı Dellıýktyń jalpy kıno teorııasyna engizgen negizgi tujyrymdary ishinde asa mańyzdysy "fotogenııa" uǵymy  bolyp tabylady jáne ol basty-basty tórt elementke negizdeledi: dekoraııa, jaryq, rıtm, maska. Dekoraııa – tabıǵı túsirý alańy (natýra) nemese arnaıy bezendirilgen túsirý alańy (pavılon) bolýy múmkin. Jaryq – oqıǵa ótetin ortaǵa erekshe mazmun berýge kómektesedi, kórinistiń beınelik mazmunyn tereńdetedi. Rıtm – kadrlar almasýyndaǵy yrǵaq deńgeıiniń basty kórsetkishi, akter faktýrasy men onyń somdaǵan keıipkeri arasyndaǵy, orta men oqıǵa arasyndaǵy úılesimdilik. Joǵaryda atalyp otyrǵan elementter ishinde rıtm uǵymyna Lýı Dellıýk asa kóp kóńil bóledi. Syrt ásireleý tásilderiniń meılinshe ustamdy túrde paıdalanýyn oryndy dep tapqan ol, kınoshyǵarma mazmunyndaǵy oryn alǵan barlyq sýretteý elementteriniń avtordyń bastapqy oıyn jan-jaqty tereńdetýge baǵyttalǵany durys dep túsindiredi. Rıtmdi ýaqyt ólshemindegi kompozıııa dep baǵalaıdy jáne onyń negizinde dramatýrgııa zańdylyqtary jatyr degendi aıtady. Maska – kórkem shyǵarma qurylymynda sıpattalatyn keıipkerdiń ishki dúnıe álemine sáıkestendirilgen akter kelbeti. "Fotogenııa" kitabynan keıin Lýı Dellıýktyń  kıno teorııasyna birqatar jańalyqtar ákelgen "V djýnglıah kıno" (1921 j), "Proıshojdenıe kınematografa" (1921j) atty eńbekteri jaryq kóredi. Kıno teorııasyndaǵy jıyrmasynshy jyldar tusynda paıda bolǵan "Fotogenııa" uǵymy  franýz avangardynyń atasy bolyp esepteletin Lýı Dellıýktiń ǵana esimimen baılanysty  emes.  Lýı Dellıýk, Abel Gans, Marsel Erbe, Jermena Dıýlak, Jan Epshteın kınematografty ónerdiń derbes salasy túrinde qabyldatqyzý jolynda kóp eńbek etedi. Franýz avangardyna negiz bolǵan XIX ǵasyrdyń ekinshi jartysynda Evropa beıneleý ónerindegi ımpressıonızm (impression) aǵymynyń prınıpteri. Impressıonızmniń maǵynasy – zattar men fıgýralardyń túr-tústeri ár jaqtan qoıylǵan jaryqtyń áserinen qubylyp, sýrette berilgen naqty kórinister kómeskilenedi jáne sol arqyly qabyldaýǵa múmkin degen jalpy áser basqasha qyrynan aıqyndalady. Buǵan deıingi sýretshiler ashyq keńistiktegi jaryqtyń (tabıǵı jaryq) túsýi men bólmedegi zattarǵa arnaıy túsiriletin (ıskýsstvennoe osvıaenıe) jaryqtyń áseri arasyndaǵy aıyrmashylyqty asa naqty ajyrata almaıtyn edi. Impressıonısterdiń aldyna qoıǵan maqsaty beıneleý ónerinde tabıǵı jaryqtyń áserine kóbirek kóńil bólý boldy. Olar óz tájirıbelerinde qoıý tústi bere alatyn obektilerdi (fıgýralardy) beıneleýge tyrysady. Beıneleý ónerindegi ımperssıonızm aǵymyna negiz bolǵan I.Edýard Mane shyǵarmashylyǵy, jalǵastyrýshy izbasarlary – Dega, Renýar, Klod Mone. Impressıonızm aǵymynyń mańyzdy nátıjesi beıneleý ónerindegi tehnıkalyq tásilderin órbitýde kolorıtti obektilerden táýeldilikti sharttylyqqa ózgertý.

Al, fotogenııa uǵymy – zattardyń nemese keıipkerlerdiń qosalqy kórkemdik sıpattaý tásilderdiń kómeginsiz tabıǵı túrde kóriný múmkindigi dep qabyldanady.  Fotogenııa shyndyq uǵymymen baılanysty realıstik kórinister.

Lýı Dellıýk, 1918, "Le fılm": "Impressıonızm v kıno analogıchno s rasvetom ýdıvıtelnogo perıoda v jıvopısı… prıvedet k sozdanııý jıvoı jıvopısı, chto soznatelno ılı net, my delaem svoeı elıý".

Lýı Dellıýk óziniń fotogenııa týraly maqalasynda fotografııa men kıno óneri týrasynda mynandaı tujyrymdar keltiredi: túr-tús, jaryqtyń túsirilýi taǵy da basqa qosalqy sýretteý ádisteri tabıǵı jaǵdaıǵa jaqyn paıdalanýy tıis jáne sonymen qatar, sıpattalatyn obektiniń beınesine poetıkalyq sıpat ta berilýi tıis. Kez-kelgen qosalqy sýretteý tásilderi negizgi beıneni joǵaltpaı, tunshyqtyrmaı, kerisinshe, onyń kórkemdik tereńdigin múmkindiginshe ashýy tıis. Lýı Dellıýktyń kıno teorııasy salasyndaǵy jınaqtalǵan oı-tujyrymdary Jan Epshteın, Jak Feıder, Rene Kler, Jan Renýar sııaqty rejısserlardyń shyǵarmashylyǵyna kóp áserin tıgizdi.