Kirispe

Qazaqstandaǵy kınotaný salasy, qazirgi tańda Temirbek Júrgenov atyndaǵy ulttyq óner akademııasy dep atalatyn oqý ornynyń 1991 jyly Temirbek Júrgenov atyndaǵy Qazaq memlekettik teatr jáne kıno ınstıtýty degen ataýmen 1977 jyly qurylǵan Almaty memlekettik teatr kórkemsýret ınstıtýtynan bólinip shyǵýymen birge bastaý alady. Árıne, bul oqý ornynan buryn da Ulttyq ǵylym akademııasy ónertaný ınstıtýtynda kınotaný salasyndaǵy zertteýler júrgizildi. Alaıda 1991 jyldan bastap atalmysh sala boıynsha mamandar daıarlaıtyn alǵashqy “Kıno teorııasy men tarıhy kafedrasy” Temirbek Júrgenov atyndaǵy Qazaq memlekettik teatr jáne kıno ınstıtýtynda quryldy.

Bul kafedrany kınotanýshy professor Baýyrjan Nógerbek, Raýshan Ospanova, Gúlnar Ábikeeva syndy qazaqstandyq kınotaný mektebiniń maıtalmandary quryp, shákirtterimen birge bul sala boıynsha ǵylymı zertteýler jasap, otandyq kınotaný mektebiniń damýyna úles qosty. Astanadaǵy Qazaq ulttyq óner ýnıversıtetinde qurylǵan ónertaný kafedrasynda da professor Nógerbek jáne onyń shákirtteri ǵylym kandıdattary Nazıra Muqysheva men Inna Smaılovanyń oqytýymen kınotaný salasy boıynsha mamandar daıarlanýda. Bul jaǵdaı, Qazaqstandaǵy kıno zertteýleriniń odan ári jalǵasyn tabatynyna degen senimdi arttyrýda.

Sonymen qatar, qazaqstandyq kınotaný salasynyń kóptegen ózekti máseleleri bar. Ásirese, álemdik kınotaný men kıno syny salasyndaǵy ǵylymı zertteýlermen ıntegraııalaný úrdisi óte baıaý júrýde. Ǵylymı kadrlardyń shet tilderinen tek qana orys tilin bilýleri, olardyń álemdik kınotaný zertteýlerinen jyraq qalýlaryna sebep bolýda. Sondyqtan da, Qazaqstandaǵy kınotaný salasy, Reseı kıno mektebiniń bir serigi bolýdan ári asa almaýda. Erteńgi kúnniń qazaqstandyq kıno zertteýshileri bolyp tabylatyn jańa jetilip kele jatqan magıstranttar men doktoranttar orys tilinen basqa da shet tilderin bilse de olardyń negizgi bazalary otandyq kıno mektebinde nemese reseılik kıno mektepterinde jetilip, qalyptasqandyqtan álemdik ýnıversal zertteýlerden beıhabar kúıde ekeni de ras.

Kınotanýshy mamandardy daıarlaıtyn kafedranyń ataýynda da úlken másele bar. Temirbek Júrgenov atyndaǵy Qazaq ulttyq óner akademııasyndaǵy kafedra “kıno teorııasy men tarıhy” dep atalady. Bul jerde teorııa men tarıhty bir birinen bólip, ajyratyp qaraýǵa bolatyn syqyldy kórinis paıda bolýda. Kıno teorııasy men tarıhy bir-birimen sonshalyqty jaqyn, tipti biriniń ornyn biri ala alatyn sabaqtasyp jatqan kúrdeli harakterge ıe. Sondyqtan da, “kıno teorııasy men tarıhy” kafedrasyn nemese ǵylymı salasyn “kıno zertteýleri” nemese “kınotaný” dep ataǵan abzal. Sonymen qatar, zamanaýı kıno zertteýleri nemese kınotaný, jańa medıa jáne teledıdar zertteýlerin de qamtıtyn shekarasy keń ǵylymı dısıplına. Jalpylama aıtar bolsaq, kınotaný – kıno ónerin kommýnıkaııalyq, saıası-ekonomıkalyq, soıologııalyq, psıhologııalyq, fılosofııalyq, tipti qoǵamdyq-mádenı antropologııalyq ǵylymdardyń perspektıvalarynan zertteıtin ınterdısıplınarlyq ǵylymı sala bolyp tabylady. Kınotaný, sonymen qatar kınoǵa buqaralyq mádenıettiń (mass culture) mańyzdy bólshegi dep qarap, óner jáne kommýnıkaııa quraldary arasyndaǵy baılanysty da zertteý nysanyna aınaldyrady. Sondyqtan, Qazaqstanda da qazirgi tańdaǵy birqatar álemdik ǵylymı keńistikte bolyp jatqan úrdiske sáıkes túrde “kıno jáne medıa”, nemese “kıno jáne vızýaldy ónerler” syndy kafedralar ashylýy tıis.

Qazaqstandaǵy kınotaný salasyndaǵy eń mańyzdy máselelerdiń biri – kınotaný mamandyǵy boıynsha beriletin pánderdiń mazmunynda boı kórsetýde. Joǵaryda aıtylyp ótkendeı, Qazaqstandaǵy kınotaný salasy reseılik mekteptiń bir serigi halinde jumys isteýde. Sondyqtan da, kınotaný salasy boıynsha beriletin dáristerdiń mazmuny da reseılik mektep dáristeriniń mazmunyna uqsap baǵýda. Reseılik kıno mektebi kıno ónerimen praktıkalyq túrde aınalysatyndar úshin álemdik kıno mektepter ishinde ozyq bolyp sanalady. Alaıda, dál sol reseılik kıno mektebiniń kınotaný salasy ǵylymı-ádistemelik turǵydan aıtarlyqtaı kemshilikke toly. Bul kemshilikter qazaqstandyq kınotaný salasynyndaǵy kemshilikterdiń tereńdeı túsýine de yqpal etýde.

Bul tek kınotaný salasynyń ózekti máselesi emes, sonymen qatar Keńestik qoǵamdyq-áleýmettik ǵylymdarynyń máselesi. Keńestik qoǵamdyq-áleýmettik ǵylymdary álemdik ýnıversaldy kóshten qalyp qoıdy. Alekseı Penzınniń Lýı Altıýsserdiń Marks úshin atty kitabynyń 2006 jyly orys tilindegi basylymyna baılanysty jazǵan kitap synyndaǵy pikiri osynyń aıǵaǵy: “Bul kitaptyń jarııalanýy zamanaýı batys fılosofııasynyń reepııasy (uǵynysy) alańyndaǵy bos qýystardy toltyratyn beıtarap úrdis emes. Bulaı bolǵanda Altıýssermen birge (Rolan Bart, Klod Levı-Stross, Jak Lakan, Mıshel Fýko, Jak Derrıda jáne basqalar syndy) óziniń ataqty pikirles, dos-jarandary jáne oqymystylardyń eńbekteri áldeqaıda erte kezeńde (orys tiline aýdarylyp M.E.) jarııalanǵan bolar edi. Bulardyń bári soǵys jyldarynan keıingi Franııadaǵy fılosofııalyq tóńkeristiń naǵyz Dantondary men Sen-Jıýsttary edi” (Penzın, 2006: 48).

Álemdik praktıkada kınotaný mamandyǵy boıynsha beriletin pánderdiń ishindegi eń negizgi kýrstyń biri “kıno teorııasy” páni bolyp tabylady. Bul pán “kıno teorııasy men tarıhy” kafedrasy qurylǵan kezden bastap kýrs retinde oqytylyp keledi. Alaıda, pánniń mazmuny “kıno teorııasyn” álemdik ýnıversal ǵylymda qarastyrylǵan, zerttelgen jáne tolyqtyrylǵan “kıno teorııasy” páninen áldeqaıda alys. Batystyq dástúrde kıno teorııasy jáne jalpy kınotaný salasy fılosofııalyq turǵydan koneptýalızaııalanǵan pán jáne mamandyq bolyp tabylady. Olaı bolsa, atalmysh pán, Qazaqstandaǵydaı – jáne Reseıdegideı – “kıno qalaı túsiriledi” degen suraqqa ǵana jaýap berýdi emes, sonymen qatar “kıno degenimiz ne”, “kınodaǵy maǵyna degenimiz ne”, “maǵyna qalaı paıda bolady”, “kıno men ıdeologııanyń qandaı baılanysy bar”, “kınotanýdyń fılosofııa, tarıh, psıhologııa, saıasattaný, tilbilimi jáne kommýnıkaııa ǵylymdarymen qandaı baılanystary bar”, “kıno ónerinde qoǵamdyq gender qalaı usynylýda” j.t.b. sol syndy suraqtarǵa da jaýap izder pán bolýy tıis. Negizinde, bul másele 1970 jyldardyń ózinde-aq baıqalyp, Keńestik kınotaný salasyndaǵy kemshilik retinde qaralǵan bolsa da (qrz., Bojovıch, 1972: 225-239), Keńestik kınotaný mektebi ózindik zertteý alańyna degen ustanymyn ózgertpedi.

Alaıda Qazaqstan álemdik keńistikten tys bir memleket emes. Ǵylymı damý da álemdik ýnıversal bilikke súıenedi. Olaı bolsa, ásirese kenje qalǵan qoǵamdyq-áleýmettik ǵylymı salamyzdy álemdik ýnıversal dástúrmen ıntegraııalaýǵa májbúrmiz. Bul maqalanyń jalpy maqsaty álemdik “kıno teorııasy” pániniń jalpy sıpatyn berý bolsa, jeke maqsaty Qazaqstandaǵy “kıno teorııasy” pánin oqytýǵa ýnıversal ádistemeni endirýdiń joldaryn qarastyrý bolyp tabalady. Bul maqsattardy oıdaǵydaı iske asyrý úshin kıno teorııasyn ózindik damý tarıhymen túsindirýge bolady. Bul tarıh – bir-biriniń ústine qalanýmen birge, birin-biri transformaııalaıtyn pikirler men kózqarastardyń tarıhy. Osyǵan oraı bul maqalada kıno teorııasynyń damý tarıhyn tómendegideı qolǵa alamyn:

1. Formalısttik pen realısttik kıno teorııasy kezeńi
2. Avtorlyq kıno teorııasy kezeńi
3. Kıno teorııasynyń altyn kezeńi

3.1. Til bilimi men semıotıkanyń kıno teorııasyna yqpaly
3.2. Psıhoanalız jáne kıno teorııasy
3.3. Marksıst kıno teorııasy
3.4. Femınıst kıno teorııasy

4. Zamanaýı kıno teorııasy kezeńi

Kıno teorııasynyń damý tarıhyn bilmesten zamanaýı kıno teorııasyndaǵy ilgerileýlerge ilesý múmkin emes. Óıtkeni qazirgi zamanǵy kınonyń óner retindegi, mádenıet retindegi jáne ındýstrııa retindegi jaǵdaıy óte ózgeshe. Óıtkeni kıno, árdaıym jáne ár kezeńde bir qarsylastyqqa ushyrap otyrǵan óner. Aldymen teledıdar, sonan keıin vıdeo, “qaraqshy” DVD-ler syndy qaýiptermen sýretteletin bul qarsylastyq, túsirilgen fılm sany men kınozaldardaǵy kórermen sanynyń qaıǵyly túrde azaıýyna sebep boldy. Munyń saldarynan keıbir zertteýshiler kıno óneriniń joıylǵanyn jarııalaýda. Mysaly XX ǵasyrdyń óneri bolyp tabylatyn kınematograftyń ǵasyrdyń sońynda dekadenttik ónerge aınalǵanyn alǵa tartqan zertteýshi Sıýzan Zontag, “kınosúıerliktiń joıylǵanyna qaraǵanda, kıno da joıyldy” (Qrz., Sontag, 1996) degen joramalyn jasaıdy.

Osyndaı bir jaǵdaıda, kıno teorııalaryna baǵa berý jáne qazirgi tańdaǵy kınotanýdyń rólin másele etip kóterý sonshalyqty qıyn jumys. Óıtkeni keıbir zertteýshiler kıno teorııalarynyń da sońynyń kelgenin jarııalap, “post-teorııalyq” kezeń týraly aıta bastady (Gürata, 2010: 60). Alaıda kıno teorııasynyń nelikten bul jaǵdaıǵa dýshar bolǵanyn túsinýimiz úshin kıno teorııalaryn tarıhı turǵydan baǵalaýǵa tıispiz. Sonda ǵana qoǵamdyq-áleýmettik ǵylymdardyń kóptegen alańynda bolǵany syndy, teorııalardyń qanshalyqty róliniń bolǵany suralǵan zamanaýı kezeńniń jaǵdaıyn túsine alatyn bolamyz. Kınotanýshy, professor Ahmet Gúratanyń da aıtyp ótkenindeı: “Teorııa degenimiz – kóptegen adamdardyń oılaıtyndaı – naǵyz ómirmen baılanysy joq jáne qundylyǵy ózine tán anyqtamalar toptamasy emes, belgili bir taqyrypty túsinýge jáne túsindirýge tyrysqan gıpotezalar jıyntyǵy ekenin aıtyp ótken jón. Teorııaǵa bul turǵydan qarar bolsaq, onyń fýnkııasynyń da áldeqaıta túsinikti bolaryn baıqar edik” (Gürata, 2010: 60).

1. Alǵashqy kezeń: Formalıstter men realıstter

Kıno teorııasynyń alǵashqy kezeńi Sergeı Eızenshteın, Vsevolod Pýdovkın syndy kınematograf-teoretıktermen birge fılosofııalyq turǵydan Ervın Panofskıı, Rýdolf Arnhaım, Valter Benıamın, Zıgfrıd Krakaýer jáne Bela Balash syndy ózge alańdardan kelgen oıshyldardyń jazbalary arqyly damydy. Kınonyń óner bolyp tanyla bastaǵan 1920 jyldardan ekinshi dúnıejúzilik soǵystyń sońyna deıin jalǵasyn tapqan bul kezeńge baılanysty pikirtalastardy Dadlı Endrıý  “realıstter” men “formalıstter” arasyndaǵy bir qaqtyǵys retinde baǵalaıdy. Bul qaqtyǵys kınonyń tek qana negizgi (shıki) shyndyqty fılmge alýmen ǵana óner bola alatynyn alǵa tartqan realıstter men fılmniń shıki materıalyn transformaııalaý nemese transfıgýraııalaý arqyly basqa bir shyndyqqa ulasýmen ǵana óner bola alatynyn alǵa tartqan formalıstter arasynda ótti (Qrz., Andrew, 1976). Bir óner týyndysynyń óner adamynyń materıaldy formaııalaý derejesimen mańyzdy bola alatynyn alǵa tartqan Arnhaım, Balash syndy oıshyldardyń kózqarasy boıynsha shyndyqty qaıta jaratqany úshin kınematograftyń abstrakııalaý kúshi shekteýli. Krakaýer jáne onyń artynsha Bazenniń kózqarastary arqyly alǵa shyqqan realısttik ustanym bolsa, formalısttik kózqarasqa qarsy kınematograftyń shyndyqty qaıta jaratý ereksheligin alǵa tartady. Iaǵnı, kıno teorııasynyń alǵashqy kezeńindegi teoretıkterdiń negizgi daýasy men suraqtary “kıno, qaıtse óner bolady” bolǵan. Basqasha aıtar bolsaq kıno teorııasynyń bul damý kezeńinde kınonyń bir óner retindegi kúshi men fýnkııasy tergeldi. (Formalıst jáne realıst kıno teorııasy tarıhy men bul eki teorııa arasyndaǵy pikirtalas basqa bir maqalamnyń negizgi taqyryby. Sondyqtan bul jerde atalmysh kezeńdi jalpylama aıtyp óttim. Kezeńge baılanysty tolyqqandy pikirim úshin qrz., Ergebekov, 2013: 184-189).

2. Avtorlyq kıno teorııasy kezeńi

30-naýryz 1948 jyly L'Écran français atty kıno jýrnalynda Franııanyń áıgili kıno synshysy jáne kıno rejıssery Aleksandr Astrıýktiń “Du Stylo à la caméra et de la caméra au stylo” (Jańa avangardtyń týylýy: Kamera-qalam) atty maqalasy jaryq kórdi. Astrıýk maqalasynda, kınonyń  ózinen burynǵy óner salalary syndy – ásirese keskindeme men roman syndy – baıandaý (expression) quralyna aınalǵanyn aıta kele óz oıyn bylaısha tujyrymdaıdy:

“Buryndary jármeńkelerde kóńil kóterer qural retinde boı kórsetken, keıinnen kóshe teatryna uqsas kóńil kóterý nemese bir kezeńniń beınelerin qorǵaý quraly bolǵan kıno, aqyryn-aqyryn bir tilge aınalýda. Meniń til degen sózge osy kontekstte bergen maǵynam boıynsha til – bir óner adamynyń qanshalyqty abstraktili bolsa da kózqarastaryn bildirgen (ekspressııalaǵan) nemese qazirgi tańdaǵy roman men esselerdegi syndy obsessıvterin aqtarǵan forma bolyp tabylady. Sondyqtan da osy bir kıno kezeńin kamera-qalam (caméra-stylo) dep ataýdy jón kórdim. Negizinde kamera-qalam metaforasy óte oryndy tanym bolyp tabylady. Munymen aıtpaǵym – kınonyń aqyryn-aqyryn vızýaldylyqtyń tırandyǵynan, beıne úshin beıne kózqarasynan jáne narratıvtiń birinshil jáne qatal talaptarynan qutylýy; quddy bir jazý tili syndy ıkemdi de názik bir jazý quralyna aınalýy. Kıno óneri, óte úlken potenıalynyń bar bolǵanyna qaramastan máńgi-baqı realızmniń bir túrin ǵana jalǵastyryp jáne tanymal (popular) romannan mıras etip alǵan qoǵamdyq fantazııanyń egistiginiń jemisin kórip óz ómirin jalǵastyra almaıdy. Kıno árbir taqyryp pen janrdy qolǵa ala alýy tıis. Tipti adamzat óndirisi, psıhologııasy, metafızıkasy, ıdeıalary men qushtarlyǵyna baılanysty fılosofııalyq oı-tolǵamdardyń kóbiniń qaınar kózi kınonyń shekarasynyń ishinde oıdaǵydaı oryn alýda. Tipti, ómirge baılanysty zamanaýı ıdeıalar men fılosofııalyq kózqarastarǵa tek kınonyń ǵana oryn bere alatynyn – ásirelep jibersem de – aıtýǵa bolady” (Astruc, 1948).

Astrıýktiń bul maqalasy keıinnen avtorlyq kıno teorııasy dep atalatyn kózqarastyń týylýyna sebep boldy. Ekinshi dúnıejúzilik soǵystan keıingi jyldardan bastap, Franııada ózderin “kınosúıer” (cinephil) dep ataǵan bir top kınematografıstter men kıno synshylar, 1951 jyly Cahiers du Cinema (Kaıe dıý sınema) jýrnalyn Andre Bazenniń jetekshiligimen shyǵara bastady. Bul jýrnal Franýz jańa tolqynynyń týylýy men álemdegi jańa tolqynshyldyqtardyń jaıylýyna jáne kıno synynyń jańa bir satyǵa kóterilýine sebep boldy. Fransýa Trıýffo, Klod Shabrol, Jan-Lıýk Godar, Erık Romer, Per Kast, Jak Rıvett jáne Klod De Jıvre syndy Franýz jańa tolqynynyń músheleri bolyp sanalatyn barlyq rejısserlar jýrnaldyń jazýshylary edi (Niş jáne Eryılmaz, 1981: 161).

Jýrnaldyń aınala tóńireginde jınalǵan bul kınosúıerler “avtor” dep fılmniń senarıstin emes fılmniń jaratýshysy bolyp tabylatyn rejısserdy atady. Trıýffo, 1954 jyly jazǵan “Une certaine tendance du cinéma français” (Franýz kınosyndaǵy aıqyn tendenııa) atty maqalasynda “rejısser” (metteur en scène) men “avtor” arasynda aıyrmashylyq bar ekenin alǵa tartty. Onyń kózqarasy boıynsha  avtor, óz ıdeıalary men sezimderi arqyly fılmdi “jazady”, ıaǵnı túsiredi. Al rejısser (metteur en scène) bolsa senarısttiń jazǵan mátinin beınege aınaldyrady. Metteur en scène, óte daryndy sheber bolýy múmkin, alaıda fılmde kórsetken nársesi tek qana onyń sheberligi bolyp tabylady, jeke tulǵalyǵy emes. Avtor bolsa, tártiptegen nemese retke keltirgen beıneleri arqyly, kamera áreketteri arqyly jáne bárinen buryn óziniń ıdeıasynan týyndaǵan jáne ózi jazǵan senarııdi kınoǵa túsirý arqyly, ózindik jeke tulǵalyǵyn ortaǵa salady. Iaǵnı jeke tulǵa retinde ózin fılmde kórsetip, ózindik stıli arqyly avtor bolady (Qrz., Truffaut, 1976: 224-237; Trıýffo, 1985: 53-73; Büker, 2010: 277). Jańa tolqyn rejısserlary ózindik stılderin ortaǵa salyp, buǵan sonshalyqty mán bere bastady. Bul ıdeıa, keıinnen Franýz kınosynyń belgili erekshelikteriniń biri bolatyn avtorlyq kınoǵa baratyn joldy ashty. “Avtorlyq polıtıka” (la politique des auteurs) dep atalǵan bul ustanym \ kórkemdik jobada rejısserǵa bir tulǵa retinde qarady jáne bul tulǵalylyqtyń rejısserdyń bir fılminen ekinshi bir fılmine ótetinin jáne qalaı damıtynyn aldyn ala boljaı aldy (Karadoğan, 2010: 5).

Sechıl Búker, avtorlyq kıno ustanymynyń artynda romantıkalyq estetıka jatqanyn alǵa tartady. Onyń pikirinshe ekinshi dúnıejúzilik soǵys kezinde fashısttik Germanııanyń okkýpaııasyna ushyraǵan Franııanyń kıno ónerinde psıhologııalyq realızm ústemdik etken bolatyndy. Bul realızm, soǵystan keıingi jyldarda Kaıe dıý sınema jýrnaly jazýshylarynyń “avtorlyq polıtıkany” qalyptastyrýyna jol ashty. Sondyqtan da aldymen avtorlyq kıno teorııasy emes, avtorlyq kıno saıasaty bar bolatyn (Büker, 2010: 277). Rasynda, joǵaryda atalyp ótilgen maqalasyda Trıýffo, dıalogtarǵa nemese sózge súıenetin Franýz kınosynyń ataqty senarıstteriniń psıhologııalyq realızmin qatal synǵa alǵan bolsa, Jan Renýar, Rober Bresson, Jan Kokto, Jak Bekker, Abel Gans, Maks Ofıýls, Jak Tatı, Roje Leenhardt syndy dıalogtardy ózderi jazyp, sıýjetti de ózderi oılastyryp, qurastyrǵan rejısserlarǵa “avtor” dep qarady (Truffaut, 1976: 233; Trıýffo, 1985: 67).

Kaıe dıý sınema jýrnalynyń avtorlyq kıno saıasatynan jáne Trıýffonyń atalyp ótilgen maqalasyndaǵy kózqarastarynan áser alǵan AQSh-tyq kıno synshy Endrıý Sarrıs 1962 jyly “Notes on Auteur Theory” (Avtor teorııasy jaıyndaǵy jazbalar) atty maqala jazyp, bul polıtıkany teorııaǵa aınaldyryp, bir júıege keltirdi. Sarrıstiń kózqarasy boıynsha avtorlyq kıno teorııasy bir qundylyq, ıaǵnı baǵa berý quraly bolýy tıis jáne osynyń saldarynan “avtorlar” paıda bolady. Osylaısha kıno tarıhy bir júıege ulasyp, avtorlardyń tarıhyna aınalady. Bul eki úlken úmit onyń “avtorlyq kıno polıtıkasyn” teorııaǵa aınaldyrýyna jol ashty. Negizgi ıdeıa, óner týyndysyna onyń jaratýshysynan bólip qaramaý boldy. Sarrıstiń ustanymy bizge daryndy rejısserdy taıaz rejısserdan ajyratý úshin bir qundylyq ólshemi, ıaǵnı ádisin usynady (Sarris, 1992; Büker, 2010: 278). Sarrıstiń usynysynyń úsh negizgi alǵysharty bar. Bular:

1. Qundylyq krıterııasy retinde rejısserdyń tehnıkalyq sheberligi;

Bul jerde Sarrıs, “tehnıkalyq sheberlik” dep rejısserdyń kınoǵa degen negizgi (elementary) sezimin meńzeıdi. Iaǵnı, aldymen rejısserdy tehnıkalyq turǵydan qanshalyqty bilikti ekenin zertteý qajet. Óıtkeni tehnıkalyq turǵydan bilikti rejısserdyń fılminde belgili bir túrde ustanymdylyq pen ashyqtyq bolady (Sarris, 1992: 586).

2. Qundylyq krıterııasy retinde rejısserdyń ózgeshelenetin (distinguishable) tulǵalyǵy;

Bul alǵyshartty Sarrıs, “túsirgen bir top fılminde rejısser, qaıtalanatyn aıqyn stıldik harakterıstıkany kórsetýi tıis, bular onyń qoltańbasy bolyp tabylady. Bir fılmniń kórinýi men áreketi rejısserdyń oı-pikirleri jáne sezimimen qatynasqa kirýi tıis” dep túsindiredi. Iaǵnı, bul alǵyshart boıynsha rejısserdyń kózge túser jeke tulǵalyǵynyń nemese ereksheliginiń bolyp bolmaǵanyn jáne fılmderden oǵan tán “qoltańba” bola alatyn stıldik erekshelikterdiń bolyp bolmaǵanyn zertteý kerek (Sarris, 1992: 586-587).

3. Fılmniń ishki maǵynasy;

Sarrıs, ishki maǵynanyń bir óner retinde kınonyń mártebesi ekenin jáne ishki maǵynanyń rejısserdyń tulǵalyǵy men materıaly arasyndaǵy kerneýden týyndaıtynyn aıtyp ótedi. Onyń oıynsha ishki maǵyna rejısserdyń tulǵalyǵynyń (rýhynyń) entýzıazmy (shabyty) bolyp tabylady (Sarris, 1992: 587). Desek te, bul alǵyshartta Sarrıstiń “ishki maǵyna” dep neni meńzegeni túsiniksiz.

AQSh-tyń ataqty kıno synshysy Polın Keıl (Pauline Kael), 1963 jyly jazǵan “Circles and Squares” (Sheńberler men sharshylar) atty maqalasynda Sarrıstiń bul úsh alǵyshartynyń úsheýiniń de maǵynasyz ekenin alǵa tartyp, maqalanyń avtoryna kıno synyn “standartızaııalady” degen aıyp taqty (Kael, 1963: 12-20). Keıl sonymen qatar, avtorlyq kıno teorııasynyń Franııa, Anglııa jáne Amerıka Qurama Shtattaryndaǵy jaǵdaıynyń bir birinen ózgeshe ekendigin de alǵa tartty:

“Avtorlyq kıno teorııasy tek qana tájirıbeni jermen jeksen etpeıdi (barlyq teorııalar osylaı jasaıdy jáne osylaı jasaı otyryp áldeqaıda naqty kórýimizdi qamtamasyz etedi), sonymen birge bul – negizinde ónerge qarsy estetıka. Jáne, meniń oıymsha bul degeniń estetıkaǵa jasalǵan eń baısaldy aıyp taǵý bolyp tabylýy múmkin. Franýz synshylardyń energııasynyń syrtqa shyǵýyna kómektesýi múmkin bolǵan avtorlyq kıno teorııasy, Anglııada jáne Film Culture men New York Film Bulletinniń avtorlyq kınony jaqtaıtyn synshylarymen birge Qurama Shtattarynda óte ózgeshe ról oınaıdy: Antı-ıntellektýaldy, antı-óner róli.” (Kael, 1963: 22).

Keıldiń oıynsha avtorlyq kınonyń Franııadaǵy jaqtastary Amerıkan kıno óneriniń gangster jáne ekshn janryndaǵy fılmderiniń ómirsheńdigi men kúshtiligine qaıran qalǵan bolatyndy. Óıtkeni bul fılmder kóbine sheberlikpen túsirilgen jáne vızýaldy turǵydan Amerıkandyqtarǵa kókirek qaqtyrǵan, baısaldy dep qaralatyn jáne ishinde habarlamasy bar fılmderden áldeqaıda nazar aýdararlyq erekshelikke ıe edi. Alaıda Franýz kıno synshylarynyń osynaý qarapaıym ekshn fılmderinen ıntellektýaldy jáne psıhologııalyq maǵynalar tabýǵa tyrysýy qatelik boldy. Franýzdar ózderiniń fılmderindegi kemshilikterdi taýyp, bul kemshilikterdiń ornyn Amerıkan fılmderinen alǵan úlgilermen, ózderine tán tilmen qoldanyp, toltyrdy. Munyń aıǵaǵy retinde Keıl, Jan-Lıýk Godardyń Sońǵy tynys (À bout de souffle, 1960) jáne Fransýa Trıýffoniń Pıanıstti atyp tastańdar (Tirez sur le pianiste, 1960) atty fılmderine onshalyqty sátti shyqpaǵan jartylaı Amerıkan fılmderi retinde qaraıdy (Kael, 1963: 22-23). Keıl, Aǵylshyn jáne Amerıkan synshylarynyń avtorlyq kıno teorııasyna “kommerııalyq kınoǵa súıenetin kıno estetıkasy” dep baǵa beredi:

“Olardyń kıno ónerin kommerııalyq óndiristiń tesikterinen tabýǵa tyrysýlaryn túsinýge bolady – bul keıde-keıde bárimiz de aınalysatyn zııany joq hobbı – alaıda olardyń biryńǵaı fılm ekspressııasyn emes, tesikterdi tańdaýlaryn túsiný qıyn. Ónimderdi adamı tájirıbeni baıandaýǵa tyrysqan týyndylardyń aldynda ulyqtaýda osynshama birbetkeı bolmaǵandarynda, bul ónimderde izdegen mızansenanyń materıalǵa qaramastan ortaǵa shyqqan rejısserdyń stıli ekenin, al fılmniń bútindeı ekspressıonıst bolǵanynda jáı ǵana mańyzdy emes pikir ekenin, jáne óner adamynyń materıaldyń baqylaýyn óz qaramaǵyna alǵan kezinde óziniń ne jasaı alatynyn kórsete alatynyn baıqaýǵa bolmas pa edi? Mızansena men taqyryptyń – forma men mazmunnyń – tek qana nashar jáne qarabaıyr fılmderde jeke-jeke baǵalaýǵa ıe bolatyny belgili emes pe? Rejısserlar úshin bul jańa ádebı syndy oqyp, ózderin nashar, ári jıirkenishti sezindiretin fılmderiniń negizinde úzdik týyndy retinde qolǵa alynǵandyǵyn bilýleri olarǵa jasalynǵan ázil bolýy múmkin. Bul – 1984 estetıkasy: Sátsizdik sáttiliktir” (Kael, 1963: 24). Iaǵnı bul jerde Keıl, rejısserdy fılmderine qarap baǵalaý kerek ekenin jáne sol arqyly keleshektegi fılmderi jaıynda keıbir joramaldar jasaı alatynymyzdy, al fılmderdi rejısserlaryna qarap baǵalaýǵa bolmaıtynyn aıtyp otyr (Kael, 1963: 23). Keıl, Sarrıske jáne ózge de avtorlyq kınony jaqtaýshy teoretıkterge joǵaryda aıtylǵan syndarymen birge olarǵa “erkekshil, seksıst til qoldanýshylar” dep aıyp taqty (Kael, 1963: 26). Pıter Ýollen bolsa, strýktýralızmmen qurǵan qatynasynyń nátıjesinde avtorlyq teorııaǵa ózgeshe bir sıpat qosty. Ýollen, kóp jyldar boıy avtor retinde tek qana Evropalyq rejısserlarǵa aıtylǵanyn jáne bul jaǵdaıdyń áli de bolsa jalǵasyn taýyp jatqanyn aıta kele bul túsiniktiń óner fılmderi men popýlıar fılmder arasyndaǵy aıyrmashylyqqa baryp súıenetinin alǵa tartady. Volenniń kózqarasy boıynsha avtorlyq kıno synshylary arasynda eki tendenııa bar. Bul tendenııalardyń biri “temamen baılanysty motıvterge, maǵyna fokýstaryna basa nazar aýdara otyryp, ózge stıl men mızansenany kórsetken bolatyndy” (Wollen, 1972: 78). Bul jaǵdaıdyń paıda bolýyna myna nárse sebep boldy: Jańa tolqyn rejısserlary senarıst/rejısser aıyrmashylyǵyn moıyndamaı, avtor jáne metteur en scene aıyrmashylyǵyn jaqtady. Olardyń oıynsha avtor óz oıy men sezimderin áńgimeleıdi, metteur en scene bolsa basqa bir adamnyń jobasyn kórsetedi. Metteur en scene óte talantty bolýy múmkin, alaıda fılmge ózindik tulǵalyǵyn kirgize almaıdy, avtor bolsa fılmde jasaǵan mızansenasy arqyly jeke tulǵalyǵyn qosady.

Qorytyndy

Eki bólimge bólingen bul ǵylymı eńbegimniń birinshi bóliminde kıno teorııasynyń 1920-1960 jyldardaǵy damý satylaryn qolǵa aldym. Jalpylama aıtar bolsam, bul kezeń kıno teorııasynyń estetıka salasymen baılanysynyń tyǵyz bolǵan kezeńi. Aldymen formalıstter kıno men estetıka arasyndaǵy baılanysty qurdy. Ekinshi dúnıejúzilik soǵystan keıin bul baılanysty jasaýshylar, ári formalızmdi qatal synǵa alýshylar realıstter boldy. Formalızm men realızm, avtorlyq kıno teorııasynyń paıda bolýyna óz yqpaldaryn tıgizdi. Ásirese realıst Krakaýer men Bazenniń bul úrdistegi yqpaldary zor. Budan keıingi jyldarda kıno teorııasyna qandaı jańalyqtar endi? Zamanaýı kınotanýdyń hali qalaı? Bul suraqtarǵa maqalamnyń ekinshi bóliminde jaýap izdeımin.