I

Jeti óner teorııasy sanamyzdyń san salasyn bılep, kúlli álemge dereý tarap jatyr. Janrlar men ıdeıalar astasyp ketken zamanda, ol, móldir bulaqtaı áser qaldyrady. Men muny ashqanymdy maqtan tutpaımyn, sebebi, kez-kelgen teorııa, óz ishinde, belgili bir ustanymdarǵa súıenedi. Men onyń yqpalynyń keń taralǵany faktin rastaımyn; dál sol sekildi, onyń aqıqat ekenin aıta otyryp, onyń qajettiligin rastaǵan edim.

Árıne, kıno ishinde júrgen sansyz sorly saýdagerler óz ónimine «Jetinshi óner» ataýyn taǵý arqasynda óndirisi men saýdasyn bıik deńgeıge kótergen bolsa da, olar Óner degen ataýdyń jaýapkershiligin arqalaýǵa daıyn emes edi. Olardyń óndirisi, tehnıkalyq turǵydan az-kem jetilgenimen, ózgerissiz qaldy; olardyń saýdasy birese órge basyp, birese tómendeıdi, sebebi, jalpyǵa ortaq sezimtaldyq birde órship, birde óshedi. Olardyń «óneri», ekranshy óz erkin tanytyp, ony júzege asyrýdy bilgenkezde ǵana bolmasa, negizinen, Ksave de Montepen[1] jáne ózge de Dekýrselderdiń[2] shyrmaýynan shyǵa almaıdy. Alaıda, Kıno dep atalatyntotaldyq sıntez óneri, Mashına men Sezimniń jaratylysy, ǵajaıyp sábı, óziniń perzenttik kezin ótkerip, balalyq shaqqa aıaq basty. Kóp uzamaı, jasóspirim shaǵy kelip, aqyly tolysyp, armany asqaqtaı túsedi; biz, onyń jyldam gúldenip, jastyq shaǵyna ótýin tileımiz. Biz, ózge ónerdiń bári umtylǵan totaldy ónerdi jasaý úshin Kınoǵa muqtajbyz.

II

Endi, mine, maǵan, mártebege ıe bolǵandar arasynda «Jetinshi óner teorııasy» degen ataýmen zerttelip júrgen teorııa haqynda az-kem túsinik bere ketý qajet. Bastaý bulaq ony bizge móldir kúıinde pash etip tur. Kórip turǵanymyzdaı, adamzat parasatynyń jemisi eki óner – ómirdiń qubylmalyǵyn aıǵaqtap, ekeýi de forma men kózboıaýshylyqqa qarsy kúresip, almasqan talaı býynnyń estetıkalyq tájirıbesin baıyta túsýde. Adamzat damýynyń erte kezinde ómir turmysyn jetildirip, ony efemerlik shynaıylyqtan joǵarý qoıý, adamdardy alańdatqan nárselerdiń máńgiligin bekitý máselesi oryn aldy. Sóıtip, bir ıtalııalyq fılosof «estetıkalyq umyt qaldyrý»[3] dep atap ketken emoııalar oshaǵyn quryp, ony urpaqtan-urpaqqa taratpaqshy edi. Iaǵnı, qarapaıym ómirden góri asqaq ómirden lázzat alý, árkim ózinen tys jáne joǵary qoıa alatyn kóp beıneli tulǵany pir tutý.

«Órkenıetterdiń mýzykalyq psıhologııasy» atty kitabymda, óziniń sezimdik bolmysynyń barsha plastıkalyq jáne rıtmıkalyq kúshterin oıyna saqtap qalǵysy kelgen alǵashqy dáýir adamynyń osy muqtajdyǵyn Arhıtektýra men Mýzyka júzege asyrǵanyn aıtyp edim. Alǵashqy úıin salyp, óziniń alǵashqy bıin qarapaıym daýystyń súıemeldeýimen bılep, rıtmdi tabanymen jerdi qaǵyp tapqan ol Arhıtektýra men Mýzykaǵa tap boldy. Keıin, alǵashqysyn óz jadynda máńgilikke saqtap qalǵysy kelgentiri jandar men zattardyń sýretimen bezendirip, sonymen qatar, Bıdi, óz seziminiń múshelengen turpaty – sózben – tolyqtyrdy. Osylaısha, Músin, Keskindeme men Poezııany oıdap tapty; keńistik pen ýaqyt ishindegi máńgilik týraly armanyn aıqyn beıneleı tústi. Sol sátten estetıka onyń tula boıyn jaýlap aldy.

III

Atap ótkim keletin jáıt, baspana qajettiliginen týyndyǵan Arhıtektýra, onyń quramdas salasy Músin men Keskindemeden burynyraq jeke-dara turpatqa ıe bolsa, Mýzyka, ǵasyrlar boıy múldem qarama-qarsy baǵytta damydy. Tek asqaqtatýǵa degen rýhanı qajettilikten týyndaǵan Mýzyka, shyn máninde, kúlli tabıǵatty basqaratyn ıntýıııa men uıymdasqan rıtmderdiń naq ózi. Biraq, ol eń aldymen óziniń tarmaqtary Bı men Poezııada shyńdala túsip, myńdaǵan jyldan keıin jeke-dara erkindikke qol jetkizip, bı men ánnen tys Mýzyka, ıaǵnı, Sımfonııaǵa ulasty. Lırızmniń orkestrovkasyn naqtylaıtyn mán retinde ol, biz taza Mýzyka dep ataıtyn kúıge deıin bolǵan jáne de Bı men Poezııanyń bastaý bulaǵy bolatyn.

Búkil formalar keńistikte Arhıtektýraǵa deıin bolǵany sekildi, ýaqyt ishindegi búkil rıtmder de Mýzykaǵa deıin jasalǵan bolar?

Osy kúni «estetıkanyń aınalmaly sheńberi» óner ataýlynyń ortaq qosyndysy, ıaǵnı, biz, Kınematograf dep ataǵan ónerge saltanatty túrde kelip jumyldy. Eger bizdiń planetamyzdyń qozǵalysynyń, ıaǵnı – polıýstermen baılanysyp ketetin ómir qozǵalysynyń eń minsiz geometrııalyq beınesi retinde ellıpsti alyp, ony qaǵazdyń kóldeneń jazyqtyǵyna ornatatyn bolsaq – óner, kez-kelgen óner paıda bolady.

Adamzat óziniń san ǵasyrlyq tarıhynda osy qozǵalystaǵy ellıpske ǵasyrlar shýy men jeke jannyń kúızelisinen týǵan ortaq ári joǵarǵy úmitin tastaǵan edi. Tarıhı, geografııalyq, etnıkalyq nemese etıkalyq klımatqa qaramastan barlyq adamdar «ózin umyt qaldyrýdan» tereń lázzat alyp, óziniń «menin» estetıkalyq umyt qalýdyń qursaýynda qaldyratyn. Osy joǵarǵy asqaq kúı, meıli, aq, qara nemese sary násildi bolsyn, malshynyń muńaıyp, japadan-jalǵyz aǵash butaǵyna órnek salǵan malshynyń qımylynan seziledi. Biraq, jer betindegi barlyq halyqtarda tórt tarmaǵy bar eki óner ǵasyrlar boıy, tipti, osy kúnge deıin ózgerissiz qaldy. Pedanttardyń halyqaralyq legıondary Óner evolıýııasy dep ataǵysy kelgen dúnıe, shyn máninde, qý sóz ǵana.

Bizdiń zaman jańa ishki jáne syrtqy álemdi jaratýdyń ishki jáne syrtqy kúshi, buryn-sońdy beımálim – ishki jáne syrtqy, fızıkalyq jáne dinı – kúshteri turǵysynan eshqaısymen salystyrýǵa kelmeıdi.

Bizdiń zaman san-salaly adamzat tájirıbesin ǵajap kúshpen sıntezdeı aldy. Biz tájirıbelik ómir men sezim ómiriniń qorytyndysyn shyǵardyq. Biz Ǵylym men Ónerdi (men Ǵylym aksıomalaryn emes, jańalyqtaryn aıtyp otyrmyn), Óner ıdeıalaryn baılanystyrdyq. Álem rıtmin ańdyp, oıyna saqtap qalý úshin birinshisin ekinshisiniń ústine saldyq. Bul kıno.

Demek, Jetinshi óner ózgelerdiń bárin bitimge keltiredi. Qozǵalatyn sýret. Rıtmıkalyq Ónerdiń zańdylyǵy boıynsha damıtyn Plastıkalyq Óner.

Qazirgi adamnyń máńgilik túısigi bólip bergen ǵajaıyp qýanyshtyń orny osy. Ómir dep atalatyn forma men rıtm, proekııalyq apparattyń aınalatyn tutqasynan nur shashyp tur.

Biz, qaıta jasarǵan Appolonnyń aınalasyndaǵy Mýzalardyń jańa Bıin tamashalap otyrmyz. Teńdessiz oshaq - bizdiń qazirgi jan-kúıimizdiń aınalasyndaǵy jaryq pen dybystyń án-shashýy.