Kirispe

Ǵasyrlar boıy fılosoftar, óner adamdary, synshylar, ádebıet teoretıkteri shyndyqqa anyqtama bere otyryp, bul uǵymnyń shekarasyn syzýǵa tyrysty. Fılosofııalyq termın retinde «shyndyq» («aqıqat»), «adamnyń sanasynan táýelsiz, naqty jáne obektıvti túrde bar bolǵan bolmystyń barlyq túri» jáne «kez kelgen bir obektiniń nemese oqıǵanyń negizgi bolmysy» (Hançerlioğlu, 1977: 220) bolyp tabylady.

Shyndyq uǵymy óner tarıhynyń entirinen oryn tepken. «Óner degenimiz ne» degen suraqqa beriletin alǵashqy jaýap, ónerdiń bir shyndyqtyń shaǵylysy, kóshirmesi, ımıtaııasy nemese parodııasy ekendigin aıtar edi. Óner týyndylarynan tabıǵatty, adamzatty, ómirdi kóremiz. Basqasha aıtar bolsaq óner adamy ómirdiń aldyna aına qoıǵandaı óz týyndysyna bolmystyń osy túrlerin shaǵylystyrady. Ejelgi Grek fılosofy Platon, «Memleket» atty dıalogynda Sokrat pen Glavkonǵa sýretshiniń jasaıtyn jumysyn túsindirýge tyrysqan kezde «Qalasań qolyńa bir aına alyp jan-jaǵyńa qarat: Aınań arqyly kúndi de, juldyzdardy da, dúnıeni de, ózińdi de, úıdegi barlyq zattardy da, ósimdikterdi de, tiri jándikterdiń bárin de jasap alasyń» (Platon, 1971: 423)[1] dep, sýretshiniń jasaǵan isiniń ómirdiń aldyna aına qoıý ekendigin aıtady. Platonnyń pikirinshe tragedııa aqynynyń jasaıtyn jumysy da uqsatý (podrajat) bolyp tabylady, sondyqtan da sýretshinińkinen aıyrmashylyǵy joq.

Platonnyń fılosofııasy boıynsha shyndyq, sezimder arqyly emes, tek qana sana arqyly parqyna barýǵa bolatyn ıdealar ıaǵnı formalar álemi bolyp tabylady. Adamnyń bes sezim múshesi arqyly kórgen materıaldyq álemi – jáı ǵana bir kóshirme (mımesıs). Materıaldyq álemniń árbir múshesiniń ózindik bir ıdeasy bar, mine sol ıdea ǵana naǵyz shyndyq bolyp tabylady. Árbiri bir mımesıs (kóshirme) bolyp tabylatyn sezimder áleminiń bir bólshegi (janýarlar, ósimdikter, adamdar) Táńir tarapynan jaratylsa, bir bólshegi (ǵımarattar, qural-saımandar, zattar) adamdar tarapynan jasalynǵan. Alaıda shyndyq dárejesi kóshirmeden de tómen bolatyn nárseler bar. Mysaly, sý beti j.t.b. syndy jyltyr keńistiktegi zattardyń shaǵylysy. Bularǵa Platon «eıdola» (kórinis, beıne) degen at beredi. Eıdolalardyń shyndyq dárejesi joq dese de bolady. Sezimder áleminiń ózi ıdealardyń bir kóshirmesi bolǵany úshin shyndyqtan az nemese kóp mólsherde alystaǵan. Eıdolalar bolsa, sezimder áleminde ómir súretin obektilerdiń bir kóshirmesi bolǵany úshin ıdealardyń kóshirmesiniń kóshirmesi bolyp tabylady (qrz., Platon, 1971).

Ónerge keler bolsaq, keskindeme óneri de, poetıka da eıdolalar syndy sezimder áleminiń obektileri men adamdardyń shaǵylysy bolyp tabylady. Sondyqtan da Platon, ónerdiń mımesıs ekenin aıtyp ótedi. Alaıda bul jerde Platonnyń «mımesıs» úǵymy naqty maǵynaǵa ıe emes ekenin aıtyp ótken jón.

Mımesısti estetıka salasynda naqtylaǵan fılosof Arıstotel bolyp tabylady. Arıstotel arqyly mımesıs shyndyqty shaǵylystyrý, nemese ımıtaııalaý syndy maǵynalarǵa ıe boldy. Arıstotel, óner teorııasynyń negizi bolyp tabylatyn «Poetıka» atty shyǵarmasynda Platonnyń «aqyndar ótirik aıtady» degen pikirine qarsy shyqty. Ónerdiń bir «mımesıs» ekendigin paıymdaǵan Arıstotel, ónerdi ári shaǵylystyrý (ımıtaııa), ári jaratý retinde baǵalady. Onyń oıynsha óner, aqıqatpen úılesýi kerek edi. Munyń maǵynasy – ónerdiń aqıqatqa az nemese kóp uqsaýy emes, ónerdiń ózine tán quraldary (ınstrýmentteri) arqyly sendirýshi erekshelikke ıe bolý (Arıstotel, 1064 - 1112).

Ónerdiń shyndyqtyń shaǵylysy bolǵandyǵy týraly kózqaras Renesans dáýirinen keıin qaıta jandanyp, 18-ǵasyrdyń ortalaryna deıin áserli boldy. Neoklassıkter Arıstoteldiń jolyn qýyp, ónerge keń maǵynada tabıǵattyń nemese ıdealdastyrylǵan tabıǵattyń shaǵylysy dep qarady (Moran, 1999: 31-35).

Óner men ádebıetke, tabıǵattyń shaǵylysy dep qaraǵan aǵarý dáýiri de Arıstoteldiń «mımesıs» uǵymyn ulyqtaǵan bolatyndy. Alaıda aǵarý dáýiriniń sońynan bastap ásirese ádebıet, tek qana aqıqattyń shaǵylysy emes, sonymen qatar ishki dúnıeniń ekspressııasy retinde ózin qaıta jaratty. Sondyqtan da romantızm aǵymy úshin syrtqy álemdi dálme dál etip kóshirý emes, bul syrtqy álemniń óner adamynyń sanasyndaǵy uıandyrǵan sezimi men áserlerin baıandaý óte mańyzdy boldy. Munyń sebebi aǵarý dáýirimen birge týǵan formalısttik fılosofııalyq oı edi.

Negizinde fılosofııada formaǵa baılanysty ustanym ejelgi Grek fılosofııasynan bastaý alsa da, forma fılosofııasy Immanýıl Kanttyń fılosofııalyq kózqarastary arqyly erekshe bir aǵym retinde qaıta týdy. Grek tilindegi «eıdos» degen sózden shyqqan forma, rýh emes materııany, kemshilik emes quzyretti, bóliný emes tutastyqty meńzeıtin nárse bolyp tabylady. Basqasha aıtar bolsaq, bolmysqa negizgi erekshelikti bere otyryp, onyń ózegin anyqtaýshy, antı-materııaldyq prınıp. Ejelgi Grek fılosofııasy, ásirese Platon men Arıstoteldiń metafızıkalarynda qoldanysqa engen «forma» uǵymy, ortaǵasyr fılosofııasynda da skolastıkter arqyly aǵarý dáýiri fılosoftaryna ulasyp, Kanttyń krıtıkalyq fılosofııasy arqyly ózgeshe bir maǵynaǵa ıe bolyp, qazirgi zaman fılosofııasyna deıin jetti. Kanttyń formaǵa bergen nazary arqyly ortaǵa shyqqan formalızm, eń keń maǵynada kez kelgen bir aktıvaııadaǵy formany, formalardy nemese formalyq elementterdiń mańyzyn aldyńǵy planǵa shyǵaryp qaraıtyn nemese formalar aralyq qatynastarǵa basa nazar aýdaratyn kózqaras bolyp tabylady. Sonymen qatar bolmystyń ne ekenin qalyptastyratyn nárseniń forma ekenin, shyndyqty tek qana forma arqyly uǵynýǵa bolatynyn, shyndyqqa jetý úshin ózek nemese mazmun emes formanyń negizgi jol bolatynyn alǵa tartatyn doktrına (Güçlü, et al.: 2003: 216-217).

Ǵylymı oılaý salalarynyń barlyǵynan kórýge bolatyn formalızm, ásirese etıkalyq fılosofııada Kanttyń «Kez kelgen bir ýaqyt pen keńistikte kez kelgen bir adam úshin de jalpy (ýnıversaldy) zań dárejesine shyǵa alarlyqtaı (maksıma) áreket et» (qrz., Kant, 1994a: 154-246) degen erejesi arqyly maǵynaǵa ıe boldy.

Kanttyń formalızmi áser etse de 19-ǵasyrda romantızm aǵymyna reakııa retinde dúnıege kelgen realısttik aǵym qaıtadan «mımesıs»ke qaýyshyp, ony narratıvti bir shyndyqtyń shaǵylysynyń qaıta óndirisi retinde qoldana bastady. Adamzat pen qoǵamdy bar senimderimen shaǵylystyrýǵa tyrysqan realıst óner adamdary adamzat pen qoǵamnyń aldyna úlken aınany qoıǵan bolatyndy.

20-ǵasyrda «mımesıs» uǵymyn qaıta qolǵa alyp, ónerge anyqtama berýge tyrysqan eń mańyzdy teorııa Marksıst estetıka boldy. Marksıst estetıkanyń negizgi qaǵıdasyn ónerdiń bazıs dep atalatyn materıaldy strýktýraǵa táýeldi bolýy qalyptastyrady. Qoǵamnyń bazısi sýperstrýktýrany, ıaǵnı ıdeologııany belgileıdi. Sýperstrýktýranyń bir bólshegi bolyp tabylatyn óner týyndysy da ıdeologııany shaǵylystyratyn bir qural (apparat) bolyp tabylady. Marksıst doktrınaǵa alǵash ret estetıkalyq teorııa pishimin berýge tyrysqan Georgıı Plehanov ónerge qoǵamdyq strýktýranyń, taptyq kúrestiń kórinisi, passıv jáne sýperstrýktýranyń bir ınstıtýty retinde qarap, ónerdiń qoǵamdyq konıýnktýra tarapynan belgilense de, shyndyqty sımvoldarmen baıandaıtyn ózine tán bir álem ekenin alǵa tartty (Moran, 1999: 47-51).

1934-jyly Keńester Odaǵynda «soıalıstik realızm»niń qabyldanýy arqyly Marksıst estetıkanyń ekinshi kezeńi bastaldy. Soıalıstik realızm teorııasy da ónerdiń shaǵylys quraly ekenine kámil sendi. Basqasha aıtar bolsaq óner adamy, qoǵamǵa tarıhı damý úrdisiniń ishinen oryn berip, taptyq kúreske mán berip jáne dıalektıkalyq damýdy kóre otyryp soıalıstik realızmdi shaǵylystyra alady.

Marksıst estetıkanyń eń mańyzdy oıshyldarynyń biri bolyp tabylatyn Vengrııalyq Georg Lýkash zamanaýı realızmdi másele etip kótere otyryp jáne «mımesıs» uǵymyn qaıta qolǵa ala otyryp, soıalıstik realızmdi óz turǵysynan damytýǵa tyrysty (Moran, 1999: 55).

Mımesıstiń Lýkash tarapynan Marksıst estetıkalyq teorııaǵa yńǵaılanýy, Kantıst formalızmge qarsy bir polıýstiń jaratylýyna negiz boldy. Ónerdiń bolmysty jańa bir «formaǵa» aınaldyrýy kerek ekendigin jaqtaıtyn «formalıstter» men formanyń emes «mazmunnyń», baıandalǵan, ımıtaııalanǵan bolmystyń negiz bolýy kerek ekendigin jaqtaıtyndar arasyndaǵy teorııalyq pikirtalas kınematografıstter men kınotaný alańynda da óz jaqtaýshylaryn tapty. Bul maqalanyń maqsaty jalpy kıno teorııasyndaǵy «shyndyq» uǵymynyń ornyn anyqtaý bolyp tabylady. Sondyqtan aldymen kıno teorııasyndaǵy shyndyqqa baılanysty kózqarastardyń tarıhı damýy aıtylyp ótiledi. Odan keıin bul kózqarastar jiktele otyryp kıno teorııasynyń estetıkalyq fılosofııa turǵysynan ontologııalyq negizini jiktelip, 4 negizgi baǵytaǵy ustanymdarǵa anyqtama beriledi.

Realızm versus Formalızm

Mańyzdy kıno teoretıgi Rýdolf Arnhaım, «Fılm jáne Shyndyq» atty maqalasynda «kınematograf – óner me6 álde joq pa» degen suraqqa jaýap bergen zertteýshilerdiń kóbiniń kınematograftyń «shyndyqty qaıta jaratqannan basqa esh nárse isteı almaıtyndyǵy» týraly gıpotezaǵa súıenip, «kınematograf óner emes» degen úkimderin bergenin aıtyp ótedi. Kınematograftyń ózine tán tabıǵatynyń áserimen buny jasamaǵanyn jáne sondyqtan da kınony óner dep sanaý kerektigin aıtyp ótken Arnhaımnyń kózqarasy boıynsha óner – medıýmnyń (quraldyń) bul shekteýli tabıǵaty arqyly jaratylǵan ónimder bolyp tabylady (Arnheim, 1957: 8-9). Arnhaımnyń bul pikiriniń túbinde realızm men formalızm arasyndaǵy qarama-qaıshylyq jatyr. Kınematografııa tarıhyn bastatqan aǵaıyndy Lıýmerlerdiń shyǵarmalarynan bastaý alatyn realıstik dástúr, kıno tarıhynda kóbinese Andre Bazen men Zıgfrıd Krakaýer tarapynan qoldaý kórdi. Formalızm tarıhy kıno tarıhynyń Aǵaıyndy Lıýmerlerden keıingi mańyzdy tulǵasy bolyp tabylatyn Jorj Meles arqyly bastaý aldy. Sergeı Eızenshteın men Rýdolf Arnhaım bul dástúrdiń jaqtastary boldy.

Realıstik dástúr, kınematograftyń shyndyqtyń «tereń qurylymyn» ortaǵa qoıýǵa tyrysýy jáne «shyndyqqa esh nárse qospaýy» kerek ekendigin, «shyndyqtyń formasyn buzbaýdyń jón bolatynyn» sonda ǵana kınonyń bir óner bolyp sanalatynyn alǵa tartady (qrz., Henderson, 1976: 388-400). Bazen (1972) buǵan formanyń shyndyqtyń jolynda «óz janyn pıda etýi» dep baǵalady jáne óz janyn pıda etýdiń tek qana shyndyqtyń strýktýrasyn buzbaǵan kınematografııalyq quraldar arqyly qalyptastyrýdyń múmkin ekendiginiń astyn syzyp kórsetti. Bazen úshin bul quraldar, kadr tereńdigi (glýbına kadra) men sekans (plan-sekans) bolyp tabylady.

Bul teorııalyq kózqarastyń qarsy aldynda kınonyń shyndyqpen baılanysyn úzgen kezde ǵana óner bola alatynyna sengen Eızenshteınniń kózqarasy oryn tepken. Eızenshteın, Bazenniń aıtqan oıynyń terisin aıtady; onyń pikirinshe kınony óner etip jasaýdyń birden bir joly montajdyń kómegi arqyly kórinistiń qaıta jaratylýy bolyp tabylady (qrz., Henderson, 1976: 388-400). Eızenshteın, fılmniń bólsheginiń shyndyqty qaıta jaratýdan basqa esh nárse emes ekenin, al montaj bolsa fılmniń shyndyqpen bolǵan baılanysyn joıatynyn aıtady (Büker, 1989: 7). Kınematograf tek qana osylaısha óner bola alady. Braıan Henderson (1976: 388-400), óner retinde kıno jáne onyń shyndyqpen baılanysy máselesi turǵysynan qaraǵanda Eızenshteınniń teorııasyn naǵyz estetıkalyq jáne naǵyz kıno teorııasy retinde baǵalaıdy.

Negizinde Eızenshteın men Arnhaım, kórermendi «jaqtaýlanǵan sýret» aldynda turǵanyndaı sıpattaǵan, al Bazen bolsa kórermenge «terezeniń aldynda otyrý» dep baǵa bergen (Andrew, 1984: 12-13). Alaıda keıinnen Franýz kıno teoretık Jan Mıtrı (Jean Mitry), bul eki kózqarasty sıntezdep kınonyń ózindik ereksheliginiń «jaqtaýlanǵan sýret» pen «terezeniń» arasynda baryp qaıtý bolǵanyn aıtady. «Tereze-jaqtaý» metaforasy arqyly sıpattala bastaǵan kıno, psıhoanalızdiń kıno alańyna kirýimen birge taǵy bir jańa metaforaǵa ıe boldy: «Aına». Bul metaforanyń saldarynan kórermenniń ekran aldyndaǵy orny burynǵydan da kúrdelene tústi. Kınodaǵy maǵynanyń ne ekendigi týrasyndaǵy másele burynǵydan da kómeskilene tústi; óıtkeni «maǵyna, budan bylaı qaıta qurylǵan, synalǵan, pazlǵa aınalǵan jáne adaptaııalanǵan bir nárse» edi (Andrew, 1984: 13).

Kıno teorııasynyń ontologııalyq negizi

Joǵaryda kórgenimizdeı kınematograftyń dástúrli ónerlermen uqsastyǵy, nemese basqa bir sózben aıtar bolsaq kınematograftyń dástúrli maǵynada bir «óner» bolyp bolmaýy, kıno teorııasynyń negizgi máseleleriniń biri bolyp tabylady. Kınematograftyń estetıkalyq fılosofııa turǵysynan ontologııalyq negizin qarastyrar bolsaq aldymyzǵa formalısttik ustanym (bolmysty transformaııalaý) men klassıkalyq mımesıs (shaǵylystyrý) teorııasynan týyndaǵan tórt negizgi teorııa shyǵady:

1. Bolmys, qarapaıym ómir – eshqandaı da bir kórkemdik «sulýlyq»ty qamtymaıdy. Óner – eń aldymen haostyq bolmystan «garmonııaǵa» ıe jańa bir «poetıka» jaratý bolyp tabylady. Immanýıl Kanttan bastaý alatyn bul kózqaras boıynsha «sulýlyq», «ártúrlilik ishinde garmonııa jaratý» bolyp tabylady. Bul sulýlyqtan alynǵan «lázzat», eshqandaı da bir dúnıelik rahattaný nemese paıda kórý sezimderinen týyndamaıdy. Óner – materıalıst ustanymdar arqyly túsinýge bolmaıtyn, «transendentaldy» sezimderdiń qozǵalysqa enýine sebep bolatyn nárse (Kant, 1994b). Kınematograf da adamzattyń sezimderin nysanaǵa alǵan, materıaldyq bolmystan táýelsiz óner bolyp tabylady. Bul perspektıvanyń eń mańyzdy ókili Gıýgo Múnshterbergtiń pikirinshe keıbir fılmder adam sanasynda Kanttyń materıaldyq bolmystan táýelsiz «transendental» sezimderine parallel bir sulýlyq jáne garmonııa sezimderin týdyra alady. Kınematografııa adamdy bolmystyń qarapaıym shyndyǵynan alystatyp ózgeshe bir poetıkalyq álemge apara alady (Andrew, 1976). Kınematografııany «kórkem óner» alańyna jaqyndatqan bul kózqaras boıynsha fılm de sýret syndy qoǵamdyq kontekstinen tysqary, óte ózgeshe jańa bir «sulýlyq» jarata alady jáne sondyqtan da dástúrli óner túrlerimen birdeı bedelge ıe.

2. Ekinshi negizgi teorııalyq kózqaras ta Kanttan áser alǵan. Bul kózqaras boıynsha joǵaryda aıtylyp ótilgen «sulýlyq» sezimin qozǵalysqa engizetin óner týyndysynyń ómirdi qaıta «jaratý» arqyly qalyptasqan «poetıka» emes, aıtqysy kelgen sezimdi ortaǵa qoıý «formasy» bolyp tabylady. Sondyqtan da óner týyndysynyń maǵynasy emes formasy mańyzdy. Neokantıstter dep atalatyn bul toptaǵy teoretıkterdiń eń mańyzdy ókilderiniń biri Sıýzen Langerdiń pikirinshe adam boıyndaǵy «transentantaldy» estetıkalyq sezimdi týdyratyn «negizgi forma» (significant form) dep atalatyn formalyq sulýlyq bolyp tabylady (Langer, 1953). Óner – adamzattyń sezimder áleminiń sımvoly bolyp tabylatyn formalardy týdyrady. Sondyqtan da bir óner týyndysynyń qundylyǵy onyń formalyq elementteri arqyly ólshenedi. Bul teorııany kıno salasyna yńǵaılastyrar bolsaq, fılmniń estetıkalyq turǵydan tabysty bolýy úshin kıno tiliniń formalyq elementteriniń (jaryq, tús, dybys, montaj, akter j.t.b.) kórermende Kantıst maǵynada bir «transendental» sezimdi jaratýy tıis. Bul teorııanyń kınotaný salasyndaǵy negizgi ókilderiniń biri Rýdolf Arnhaımnyń pikirinshe óner, nazardy kórsetilgen obektiden alystatyp, ónerdiń kórsetý «quraldaryna» aýdarady. Aradaǵy kórsetý quraldaryn «jasyratyn» jáne bolmysty bar bolǵanyndaı kórsetetin bir baǵyt óner bolyp tabylmaıdy. Osy sebepten Arnhaım kóp jyldar boıy dybysty kınoǵa qarsy shyqqan bolatyndy (qrz., Arnheim, 1957; Andrew, 1976).

3. Bolmysty bolǵany syndy kórsetýdiń jaqtaýshylary bolyp tabylatyn «realıst» ustanymǵa qarsy shyqqan, alaıda formalızmdi de (óner – óner úshin kontekstinde) qabyldamaıtyn úshinshi top teoretıkter «modernıstter» dep atalady. Bul teoretıkterdiń kóbi – saıası turǵyda belsendi (engagé) óner adamdary men oıshyldar. Olar, aınalamyzdy qorshaǵan bolmysqa negizgi ıdeologııanyń bir shaǵylysy, mańdaı beti (façade) retinde qaraıdy. Olardyń oıynsha ónerdiń (jáne kınematograftyń) maqsaty – qoǵamdy transformaııalaý, negizgi júıeni tergeý bolyp tabylady. Sondyqtan da «jalǵan» bir bolmysty ımıtaııalaýdyń eshqandaı paıdasy joq. Qazan Tóńkerisinen keıin kıno taryhynda mańyzdy oryn alatyn fılmderin túsirgen Sergeı Eızenshteınniń kózqarasy boıynsha túsirilgen bir kadrdyń «shyndyqty kóretýi turǵysynan» óz basyna eshbir maǵynaǵa ıe emes. Fılmge maǵyna beretin nárse – ony kórermenniń oıynda ózgeshe bir sıntezge ushyratatyn «montaj» bolyp tabylady. Áıgili fıolosof Jıl Delıozdiń de aıtyp ótkenindeı Eızenshteın úshin «tabıǵı» bolyp tabylatyn nárse onshalyqty mańyzdy emes. Monymen qosa ol, tóńkeristiń «fýtýrıst» pıonerleriniń kózqarastaryna sáıkes shyndyqtyń «qurylýy» kerek ekendigin aıtady (Deleuze, 1996). Eızenshteınnen basqa kıno teorııasyndaǵy bul perspektıvaǵa mysal retinde 1965 jyldary Lýı Altýsserdiń Marksızminen áserlengen Jan-Lıýk Godar men «Cahiers du Cinema» jýrnalynyń jazýshylaryn – Jan-Lýı Komollı, Jan Narbonı jáne Per Bodrı – da kórsetýge bolady.

4. Sońǵy toptaǵy teoretıkter, ónerdiń bolmysty shaǵylystyrýy (nemese ımıtaııalaýy) kerek degen kózqarasty jaqtaıtyn Arıstoteldiń «mımesıs» uǵymy, kınematografııalyq realızmniń de negizi bolyp tabylady. Mımesıs tek qana qarapaıym shaǵylystyrý teorııasy emes, ol sonymen qatar adamzattyń negizgi ontologııalyq jaǵdaıyna degen mańyzdy ıdeıalyq kózqarastardy qalyptastarady. Arıstoteldiń kózqarasy boıynsha adamzat bolmystyń ishine atylǵan bir «nıhıl» emes, ony qorshaǵan ortasymen únemi ózara qatynasqa túsetin «saıası» janýar (zoon politikon) bolyp tabylady. Bul kózqaras negizinde, adamnyń tabıǵattyń ishinde bar dep sanalatyn «garmonııamen» ıntegraııaǵa túse alatynyn nemese adamnyń qorshaǵan álemmen dıalektıkalyq bir úılesimdilik ishinde bolýy kerektigin jaqtaıtyn kózqarasty da qamtıdy. Modernıstterdiń «haos», «bógdelený», jáne «bolmysqa laqtyryp tastalǵan» (Haıdeggerdiń termıni: Geworfenheit ins dasein, nemese Orys tilinde: zabroshen v bytıe) syndy uǵymdardyń áserine qaramastan mımesıs entrısttik «realıst» óner jaqtaýshylary «garmonııa», «totaldyq» jáne «ózek»ti alǵa tartady. Jalpy aıtqanda «gýmanısttik» adam entrısttik bir óner túsinigine qaraı jol tartqan bul fılosofııa, kıno teorııasy ishinde ásirese Andre Bazen men Zıgfrıd Krakaýerdiń eńbekteri arqyly dúnıege keldi.

Qorytyndy

Franýz teoretık Andre Bazenniń kózqarasy boıynsha Eızenshteınniń «montaj» teorııasy kórermendi sharttandyrý jáne manıpýlıaııalaýdan basqa bir iske jaramaıdy. Bazen montajdyń ornyna bolmystyń eń baı kórinisin bere alatyn «kadr tereńdigi» (glýbına kadra) uǵymyn alǵa tartady. Krakaýer de kınematografııalyq narratıv úshin eń jaramdy túrdiń fotografııalyq realızm ekendigin aıtyp ótedi. Realızm, tabıǵat pen óner arasyndaǵy baılanysty tereńirek zertter bolsaq «realısttik» óner men kınematograf jaqtaýshylarynyń «poetıkany», bolmysty tranformaııalaý proesinen emes (realıstterdiń kózqarasy), shaǵylystyrý proesinen tapqandyqtaryn kórýge bolady. Basqasha aıtar bolsaq óner degenimiz tabıǵattaǵy, qarapaıym ómirdegi «qupııa» poetıkany tabý jáne kórsete alý bolyp tabylady. Jáı ómirdiń qarapaıymdylyǵyn, saf adamnyń «sulýlyǵyn», bul sezimderdi bólisken kórermende «lázzat» uıandyratyn týyndyny jasaý bálkim atqarylýy tıis eń qıyn jumys bolar. Ataqty rejısser Devıd Ýork Grıffıt fılm túsirýdegi maqsatyn bylaısha baıandaıdy: «Meniń qol jetkizgim kelgen bir ǵana nárse, ol – kóre alýyńyzǵa jol ashý» (Jacobs, 1939: 119). Bul perspektıva, negizinde bolmysqa pozıtıvti kózqaraspen qaraıtyn, ózindik úılesimi bar ustanymdy qamtıdy. Adamzattyń da bir bólshegi bolyp sanalatyn ómir, ózeginde belgili bir «garmonııaǵa» ıe. Bul garmonııany modernızm men onyń bir bólshegi bolyp tabylatyn tehnologııalyq haos talqandady. Negizinde tehnologııalyq bir óner bolyp tabylatyn kınematograf adamzattyń – Grıfıttiń aıtqan sóziniń maǵynasynda – aınalasyn «kórýine» jol ashyp adamzat-tabıǵat arasyndaǵy buzylǵan dıalogty qaıta jóndeı alady.