Kirispe

Kıno teorııasynyń tarıhy damý satylaryn nysanaǵa alǵan bul maqalanyń birinshi bóliminde kınonyń estetıkalyq teorııasy bolyp sanalatyn formalısttik, realısttik jáne avtorlyq kıno teorııalary (1920-1960 jyldar aralyǵy) qolǵa alynǵan bolatyn.

Kıno teorııasy 1960 jyldardan bastap estetıkamen bolǵan baılanysyn jalǵastyra otyryp, qoǵamdyq-áleýmettik ǵylymdardyń ózge de salalarymen baılanysqa túse bastady. Bul negizinde bir mindettilik edi. Óıtkeni qoǵamdyq-áleýmettik ǵylymdardyń barlyq salasynda bir-birimen birigip zertteý, bir-biriniń metodologııasyn paıdalaný jáne osylaısha zertteý obektisin biryńǵaı ustanymmen zertteý kerek ekendigi baıqaldy. Basqasha aıtar bolsaq ınterdısıplınarlyq zertteý ózindik mańyzdylyǵyn ortaǵa saldy. Batysty 1960 jyldardyń sońynda kúsheıe túsken qoǵamdyq qozǵalystardyń da áserimen 1970 jyldarda kıno zertteýlerinde naǵyz tóńkeris boldy. Kıno teorııalarynyń altyn kezeńi dep ataýǵa bolatyn bul kezeńde birneshe mańyzdy teorııalyq ustanymdar pikirtalasqa ashyldy. Aldymen tilbilimi men semıotıka kıno teorııasen baılanys qurdy. Kıno teorııasynyń bastalǵan kúninen nemese jyldarynan beri bul teorııaǵa janamalaı áser etken psıhologııa men psıhoanalız 1970 jyldardan bastap kıno teorııasynyń entrinen oryn tepti. Osy tusta bul teorııalar ıdeologııa jáne halyq, ıdeologııa jáne oqyrman/kórermen zertteýlerinen, ıaǵnı marksıst teorııadan paıdalana bastady. Femınısttik kıno teorııasy osy jyldary kıno teorııasyna jańashyl kózqarasty tartý etti. 1980 jyldardan bastap kınotaný ózge de qoǵamdyq-áleýmettik ǵylymdar syndy teorııa daǵdarysyna ushyrady. Tómende osy máseleler qozǵalyp, qorytyndyda Qazaqstandaǵy joǵarǵy oqý oryndarynda berilip júrgen kıno teorııasy pániniń mazmunyna baılanysty usynystar alǵa tartylady.

3. Kıno teorııasynyń altyn kezeńi

3.1. Tilbilimi men semıotıkanyń kıno teorııasyna yqpaly: Kınonyń semıotıkalyq teorııasy

Ferdınand de Sossıýrdiń til bilimi salasyndaǵy eńbekterinen áserlengen Rolan Bart, tanymal (popýlıar) mádenı ónimderdi taldaý úshin semıotıka ǵylymyn qalyptastyrǵan bolatyndy. Bul ǵylym kıno zertteýleri úshin de analıtıkalyq taldaý jáne tergeý quraldaryn usyndy. Ýaqyt óte kele semıotıka, antropolog Klod Levı-Strosstyń bergen anyqtamasy arqyly strýktýralıst oıshyldar men bul ustanymnyń jalǵastyrýshylary dep sanaýǵa bolatyn oıshyldardyń kózqarastarymen qaıta týdy. Bul salanyń kınotanýdaǵy shekarasyn syzýshy Barttyń shákirti Krıstıan Met bolyp tabylady. Fılmniń artynda jatqan negizgi (orıgınal) shyndyqtyń strýktýralıstik til bilimi metodtary arqyly ortaǵa qoıýǵa bolatynyn alǵa tartqan bul ustanym, óz jumysyna kınematograftyń verbaldy tilge tán erekshelikterge ıe bolyp-bolmaǵanyn suraý arqyly bastady. Fılm beınesiniń obektiniń mehanıkalyq bir uqsasy (balamasy) bolǵanyn; sondyqtan da nátıjede tildiń uǵymdary arqyly anyqtamaǵa ıe bola almaıtyndyǵyn baıqaǵan Met, kınonyń sıntagmatıkalyq ólshemin (sıntagmatıcheskoe ızmerenıe) – ıaǵnı beınelerdiń narratıvtik bir strýktýra ishinde jınalýyn – zertteı bastaıdy. Met, artıkýlıaııaǵa (bir birimen baılanǵanynda) ıe bolǵanynda fılmniń oqıǵasyn bizderge mazmundaıtyn, mazmundaý bólshekterine tanym berip klassıfıkaııalady jáne olarǵa sıntagma degen at berdi (Aitken, 2001: 109).

Basqasha aıtar bolsaq 20-ǵasyrdyń basynda Evropada Ferdınand de Sossıýrdiń strýktýralısttik tilbilimi modelinen bastaý alǵan semıotıkalyq zertteýler kıno ónerin de zertteı bastaǵan kezinde tilbiliminiń kınomatografııa úshin bir model usynyp, usyna almaýy jáne munymen baılanysty shyndyqtyń kórsetilýi negizgi másele boldy. Krıstıan Met kıno semıotıkasyn qurý joldarynyń múmkinshilikterin pikirtalasqa asha otyryp, aldymen kınonyń qanshalyqty jáne qandaı bir til bolǵanyn ortaǵa salýǵa tyrysty. Shyǵarǵan tujyrymdaryn qysqasha aıtar bolsaq kıno bir til (langue) emes, óıtkeni;

1. Shyndyqty bolǵanyndaı kórsetetin qural, ıaǵnı ashylýy tıis aýdıo-vızýaldy kodtary men tańbasy joq qural bolyp tabylady;
2. Tildegi eń usaq maǵyna birlikterin jáne dybys birlikterin kınomatografııaǵa tasý múmkin emes. Mysaly, ótken shaqty ekranda kórsete almaımyz.

Sonda da bolsa kınomatografııa bir sóz (langage, rech) bolyp tabylady. Óıtkeni ne de bolsa árbir fılmde qaıtadan “jaratylǵan” (reprodkııalanǵan) nárse – til. Iaǵnı moıyndalýy, nemese basqasha aıtar bolsaq jaratylýy tıis prınıpter tildiń emes, ónerdiń prınıpteri bolyp tabylady. Kodtar, tildik gramatıkadan áldeqaıda ózgeshe jazyqtyqta oranalasqan bir kategorııany formaııalady. Tańbalar joq bolsa da, janama maǵynalar bar. Munymen qosa kınematografııada da negizgi erekshelik, roman ónerindegideı narraııa bolyp tabylady, ıaǵnı bir fılm qandaı túrdegi (qoıylymdy nemese derekti) fılm bolsa da bir oqıǵany mazmundaýǵa tıis (Qrz., Metz, 1974).

Mettiń kózqarasy boıynsha kıno-semıotıka, kınonyń tek qana keıbir tustarymen aınalysýy tıis. Qarapaıym kórermen úshin maǵynasy men maǵynaǵa ıe bolýy múmkin bolatyn fılmderdiń ár túrli jaqtaryn zertteý kerek. Iaǵnı fılmniń beınesiniń strýktýrasyn, dybys pen kórinistiń baılanysyn, ár túrli montaj tásilderi arqyly jaratylǵan effektilerdi zertteý kerek. Alaıda kıno-semıotıka kameranyń ornalasý tásili, fılmniń basylýy nemese kıno ındýstrııasynyń praktıkalyq strýktýrasy syndy kınonyń tehnıkalyq nemese ındýstrııalyq ólshemimen tikeleı aınalyspaıdy. Met, negizgi maǵynany janama maǵynadan buryn zertteý kerektigin, óıtkeni kınonyń negizgi quraly bolyp tabylatyn dybys pen beıneniń plotty nemese sıýjetti quraıtyn birneshe oqıǵany usynatynyn, sondyqtan da bul kınonyń negizgi quraldary tikeleı negizgi maǵynanyń tańbasy bolyp tabylatynyn alǵa tartady. Negizgi maǵyna nemese plot syndy fılmniń negizgi quraldary tarapynan usynylmaǵany úshin janama maǵyna ekinshil (vtorıchnyı) mańyzǵa ıe bolyp tabylady. Rasynda da janama maǵyna jartylaı da bolsa negizgi maǵyna arqyly kórsetiledi. Fılmdegi oqıǵanyń usylyný túrine qaraı belgili bir maǵynalamasy (meńzegeni) bar. Bul maǵynalama janama maǵyna bolyp tabylady. Basqasha aıtar bolsaq tańbanyń, fılmniń negizgi quraldarymen jáne bul quraldar tarapynan kórsetilgen beınemen birlesken kezindegi kórsetilgen nársesine janama maǵyna deımiz (Qrz., Harman, 1977: 15-24).

Semıotıka maǵynanyń ortaǵa shyǵý jaǵdaılaryn zertteıtin bir dısıplına. Alaıda alǵashynda semıotıka men onyń prınıpterin qalyptastyrǵan strýktýralızmniń maǵynaǵa baılanysty negizgi gıpotezalary men ustanymdary barynsha keleli máselege toly boldy. Muny Mettiń barǵan nátıjelerinen de kórýge bolady. Semıotıka kez kelgen bir maǵynaly obektini ózine tán jaqtaryn, basqa obektilerden ózgesheligimen birge tabýdy prınıpke aınaldyrǵan bolsa, kınony, qanshalyqty keremet model bolsa da tilbilimi termınderimen aıshyqtaýǵa tyrysý rasynda da durys ustanym ba?

Kınonyń semıotıkalyq teorııasynyń negizin salýshylardyń biri Pıter Ýollen óz eńbeginde osy suraqty alǵa tartady. Met syndy Ýollen de fılm zertteýleriniń kıno-semıotıkasy formasyn alýy kerektigine senedi. Alaıda Ýollen Mettiń aldymen negizgi maǵyna sodan keıin janama maǵyna degen tizbegin moıyndamaıdy. Ýollenniń pikirinshe Mettiń plotty qolǵa alýy onyń realızmniń áserinde qalýynan týyndaýda. Sonymen qatar bul jaǵdaıdyń semıotıkaǵa enýi bir qateliktiń oryn alýyna jol ashady. Bul qateliktiń strýktýrasyn ortaǵa qoıý úshin Amerıkalyq oıshyl Charlz Sanders Pırstiń (Charles Sanders Peirce) ortaǵa qoıǵan tańba teorııasymen baılanys quryp, semıotıkany qutqarýǵa bolady. Ásirese Pırstiń ıkonalyq, ındekstik jáne sımvoldyq dep ataǵan úsh túrli tańbalyq klassıfıkaııasyna qaraýymyz kerek. Pırstiń kózqarasy boıynsha maǵynaǵa ıe bolýy tańbanyń ishki strýktýrasyna táýeldi bolǵan tańba ıkona bolyp tabylady. Maǵynaǵa ıe bolýy tańba men tańbalanýshynyń arasyndaǵy naqty baılanysqa táýeldi bolǵan tańba ındeks, al maǵynaǵa ıe bolýy kelisimge nemese sebepsiz bir sheshimge táýeldi tańba sımvol bolyp tabylady. Fotografııanyń (tańbalanǵan beıne men obekt naqty baılanysta bolǵany úshin) ındekstik erekshelikke ıe. Fotosýret pen fotosýreti túsirilgen obekt arasyndaǵy uqsastyqqa baılanysty ıkonalyq erekshelik te bar. Fotosýrettegi obekt kez kelgen bir kelisim nemese shart arqyly anyqtamaǵa ıe bolǵanda sımvoldyq erekshelikke ıe bola alady. Ýollen, Pırstiń bul semıotıkalyq klassıfıkaııasyn paıdalana otyryp ózindik kınonyń semıotıkalyq teorııasyn qalyptastyrdy. Ýollenniń pikirinshe kınoda ındekstik jáne ıkonalyq anyqtamalardyń óte kúshti ekeni ras. Sımvoldyq anyqtama shekteýli ári ekinshil. Alaıda Ýollenniń de aıtyp ótkenindeı tańbanyń “sýdyń astynda qalyp qoıǵan” ekinshil anyqtamasy ónerde óte mańyzdy rolge ıe. Sondyqtan da kıno ónerinde sımvoldyq ólshem sýdyń astynda qalyp qoıǵany úshin “poetıkalyq” kınodan bul ereksheliktiń ashyq túrde kórsetilýin kútemiz. Ýollenniń pikirinshe Mettiń qateligi tildik órnekteýge basa nazar aýdarýynan týyndaýda. Osynyń saldarynan Met fılmniń sımvoldyq bolýyn emes, aldymen ıkonalyq jáne ındekstik bolǵanyn paıymdaıdy. Met, fılmde tildegi kelisimderge uqsaıtyn kelisimderdi izdeıdi. Alaıda bul jaǵdaı, fılmdegi kelisimge táýeldi sımvol nemese kodtardyń rolderiniń tildegi rolderinen áldeqaıda ózgeshe ekenin kózdan tasa etý bolyp tabylady. Negizgi tildik kodtar jazbasha maǵynaǵa ıe bolý úshin kerek. Kınodaǵy kodtardyń aldymen jazbashalyq emes poetıkalyq bolǵan nárselermen baılanysy bar. Osyǵan baılanysty Ýollenniń jasaǵan birinshi nátıjesi Mettiń nátıjesimen qarama-qaıshy bolyp keledi. Onyń pikirinshe kıno semıotıkteriniń alǵashqy mindeti fılmdegi poetıkany zertter kezde qoldanylǵan kodtardy kóz aldynda ustaýlary tıis. Munymen qosa Pırstiń úsh túrge ıe klassıfıkaııasyn kınematografııalyq tańbalardyń boıynda bir mezette bar ekenin bilýleri shart (Harman, 1977).

3.2. Psıhoanalız jáne kıno teorııasy

Semıotıka ǵylymynyń artynsha kıno teorııasyna shabyt bergen negizderdiń biri Zıgmýnd Froıd pen Jak Lakannyń psıhoanalız týraly eńbekteri boldy. Negizinde psıhoanalız jáne kıno arasyndaǵy qatynastardy eki negizgi ólshem arqyly zertteýge bolady. Synı (krıtıkalyq) bir metod retinde kóringen nárseniń artynda qupııa bolyp qalǵan jáne tereńderde jatqan “shyndyqty” ortaǵa shyǵarý maqsatymen fılmdegi bar bolǵan tańbalardyń tizimin shyǵaratyn psıhoanalız – bul qatynastyń bir jaǵyn qalyptastyrady. Ekinshi jaǵynda kıno jáne sanaastylyq (subconsciousness) arasyndaǵy uqsastyqtar syndy pýnkterden bastaý alatyn jáne kınonyń psıhoanalız turǵysynan maǵynaly erekshelikterine basa nazar aýdarǵan ustanym oryn tebýde. Kıno men psıhıkalyq apparat arasynda bir baılanys qurǵan “apparat teorııasyn” osy ekinshi topqa jatqyzýǵa bolady. Psıhoanalızge kınonyń ózegin jáne fýnkııasyn túsindiretin bir kilit retinde baǵa beretin apparat teorııasy sýbektiniń reprezentaııalyq (representation) formalary men qoǵamdyq ekspırıensti zertteıdi. Kıno men psıhoanalız arasyndaǵy bul qatynastarǵa Krıstıan Met Le signifiant imaginaire: Psychanalyse et cinéma atty eńbegi arqyly óz úlesin qosqan (bul kitar 2010 jyly orys tiline aýdaryldy; qrz., Met, 2010). Kórermenniń kınodaǵy ózdesý úrdisin zerttegen Met, Lakannyń “aına satysy” (stadııa) dep ataǵan úrdiske baılanysty pikirlerin paıdalanǵan. Bul máselege tómende toqtalamyz, aldymen psıhoanalız ben kıno óneriniń baılanysynyń tarıhyn qysqasha baıandaǵannyń paıdasy bar.

Negizinde psıhoanalız áýel bastan beri kıno teorııasynyń aınalasynda ózindik yqpalyn kórsetken bolatyndy. Bul týraly 1920 jyldardyń sońy men 1930 jyldardyń basynda Barbara Lo (Barbara Low) men Froıdtyń shákirti ári dosy Avtrııalyq psıhoanalıtık Hans Sakstyń (Hans Sachs) kınony psıhoanalıtıkalyq ustanymmen qolǵa alǵanyn kórýge bolady (Qrz., Low, 1998: 247-250; Sachs, 1998: 250-254). Sonymen qatar kıno teorııasynyń tysynan kelgen pikirlerden de psıhoanalızdiń jańǵyryǵyn estýge bolady. Mysaly, nemis oıshyly Valter Benıamın bylaı deıdi:

“Kınonyń sıpatty belgileri tek qana adamnyń kınokameranyń aldynda ózin kórsetýinen turmaıdy, sonymen qatar bul apparat arqyly qorshaǵan ortany usynýynan da turady. Akterlyq shyǵarmashylyqtyń psıhologııasyna (leistungspsychologie) qaraý kınoapparatýranyń múmkinshilikterin synaı alýdy týdyrdy. Psıhoanalızge qaraý bul shyǵarmashylyqty basqa qyrynan kórsetedi. Rasynda da kıno bizdiń túısik álemimizdi Froıdtyń teorııalarynyń metodtarymen kórsetýge bolatyn metodtarmen baıytty. [...] eger psıhoanalız bizdi sanaastylyq ınstınkttermen tanystyrǵan bolsa, kıno da bizdi vızýaldy sanaastylyqpen tanystyrdy” (Benıamın, 1996: 51; 54).

Jalpylaı aıtar bolsaq, kıno óneri tarıhynyń erte kezeńinde kınonyń  psıhoanalıtıkalyq turǵydan zertteýge yqpal etken, sondyqtan da klassıkalyq kıno teorııasyna áser etken faktorlardyń biri sıýrrealızm boatyndy. 1920-30 jyldardaǵy sıýreralıst qozǵalystary Froıdtyń tús teorııasy men sanaastylyq uǵymynan áser alyp, kınonyń ekspressııalyq tehnıkasy men tústiń strýktýrasy arasyndaǵy uqsastyqtardy alǵa tarta otyryp, fılm áleminiń empırıkalyq emes tústerden, qushtarlyqtardan, saǵymdar men ýtopııalardan turatynyn kórsetken bolatyndy. Sıýrrealıst qozǵalystyń qurýshysy Andre Breton kınonyń mahabbat pen azattyqtyń sıqyrly alańyna kirýdiń bir joly ekenin alǵa tartty. Sonymen qatar bul sıqyrly álem keremet bir álem emes. Froıdtyń uǵymdaryna silteme jasaı otyryp, oǵash, túsiniksiz mindetti qaıtalaýlardyń, tabıǵattan tys nárseler men ólim ınstınkti syndy qarańǵy kúshterdiń júıitkip júretin keńistigi, taza múmkinshilikterdiń ortamy etip túsindiredi. Bul turǵydan alyp qarar bolsaq sıýrrealızmniń kıno apparaty uǵynysy, bar bolǵan nárseni avtomatty túrde túsiretin belgisiz bir mashına dep qaraýdan áldeqaıda uzaq. Munyń ornyna kıno Kartezıandyq cogitoǵa sáıkes kelmeıtin bir sýbektıvızmmen qatynas qurýda. Kınonyń negizgi baılanysynyń adamı álemder men negizgi atqarar qyzmetiniń sýbektıvızm ekenin, beıneliktiń de osynaý sýbektıvızmnen shyqqanyn alǵa tartyp, kıno apparatty modern psıhıkamen baılanystyra otyryp qolǵa alǵan sıýrrealızm, kınonyń psıhoanalıtıkalyq ıdealarmen baılanysynyń modern sýbektıvızmniń turaqsyz, synǵysh ári bólingish strýktýrasynan tabylýy múmkin ekendiginiń belgisin beredi. 1930 jyly Antonen Arto kınonyń tústeri nemese túster alańynda turyp sanalyq ómirdiń tysynda qalǵan nárselerdi ınterpretaııalaýdyń ónimi ekenin, bulaı bolmaǵanda ómir súre almaıtynyn aıtyp ótedi. Adonıs Kırý bolsa Le Surrealisme au Cinema atty kitabynda qoǵamymyzdyń adamdardy kúndelikti shyndyqpen kisendeý úshin shyndyqty kúndelikti jáne adamı formadaǵy túısikke redýkııalaǵanyn, biraq bul jaǵdaıdyń kıno arqyly ózgerýi múmkin ekendigin jazdy. Kıno jasyryn bolǵan nárselerdi, tústerdi sýdyń betine shyǵara alýda jáne olardy kollektıvti ekpırıenstiń bir bólshegine aınaldyrýda (Arslan, 12-13).

Osy tusta sıýrrealızmniń bir modernıst aǵymnyń (bálkim) eń sońǵysy ekenin eske alar bolsaq, kınonyń modernızm tarapynan qalaı uǵynylǵanyn kórýge bolady. Sonymen qatar kınonyń modern kózqarastarǵa qaraı bet turýy da kórinis tapty. Kınoda modern kózqarasqa, modern sýbektiniń ekzıstenıaldy máselesin, bul sýbektiniń janyn jegieı jegen máseleni túbegeıli túrde ańǵarýdy Krakaýerdiń eńbekterinen tabýǵa bolady. “Jeksenbi kúnderiniń bergen sózinde turmaýy”, “adamnyń ózin ózi joǵaltyp alyp, keıinnen izdegen kezinde taba almaýy”, “dúnıeniń janynyń qınalýy men tynyshtyq pen beımaraldyqqa qaýysha almaýy”, “óziniń bos-qýysynan qýylǵan adamnyń qalanyń eliktirer jaryqtary men toıymsyz ómirine jer aýdarylýy” modern dısstrestiń ortaǵa shyǵýyna únemi sebep bolady (Kracauer, 2002: 178). Modern ómir, adamnyń eshnárseligin (nıgılızmin) gúrilimen qylǵyndyryp, bolmysyn gomogendestirip, dısstresti jeńýge tyrysady. Krakaýer, osynaý alasapyran dúnıede adamnyń óz ózine kelý múmkinshiliginiń qanshalyqty bar ekendigin suraıdy.

Modern kózqaras, psıhoanalız jáne kıno arasyndaǵy baılanys 1970 jyldarǵa deıin osylaı damyp jetildi. Psıhoanalız, modern kózqaras pen kıno arasynda, bul ekeýiniń de tilin biletin jáne bul tilderdi bir birine aýdarǵan ınterfeıs syndy qyzmet atqarǵan bolatyndy. Alaıda 1970 jyldardan bastap psıhoanalız, kıno teorııasynyń entrinen oryn tepti. Kıno teorııasy tarıhynyń bastalǵan kúninen beri perıferıden pikirtalasqa aralasqan psıhoanalızdiń 1970 jyldardan bastap entrden oryn alýy strýktýralızm men fenomenologııanyń teorııalyq qural-saımandarynyń qatarynda sanalmaıtyn “qushtarlyq” uǵymy keri qaıtpaıtyndaı bolyp kıno teorııasynyń uǵymdarynyń arasyna kirdi (Andrew, 1984: 134). Qushtarlyqtyń baılanysqa túsken jerinde kınony beıneleıtin jańa bir metafora da tabyldy: Aına. Realızm – tereze, formalızm – (sýrettiń) jaqtaý(y) bolsa, aına metaforasy psıhoanalıtıkalyq sýbekt uǵymynan týyndaǵan bir uǵym edi jáne kınonyń kórermenmen qurǵan baılanysy kórsetti. Bul uǵym aınanyń ontologııasynyń shyndyqtyń reprodýkııasyndaǵy emes, sýbektıvızmniń qalyptasýyndaǵy formaııalaǵysh rólin kórsetken bolatyndy (Andrew, 1984: 135). Eger psıhoanalız, sımvoldyq rejımniń toryna túsken, bir birine barynsha táýeldi, shyrmalanǵan sýbektiler máselesin kórseter bolsa, psıhoanalıtıkalyq kıno teorııasy úshin kıno kórermen bul kúrdeli sabaqtastyqtyń aıyrylmas bólshegi retinde qolǵa alynady (Stam j.t.b., 1992: 141). Kınotaný salasynda 1970 jyldarda bastaý alyp 1980 jyldarda tolyǵasqan psıhoanalıtıkalyq kıno teorııasy kınoǵa bir apparat, qoǵamdyq praktıka jáne psıhıkalyq matrıa men sýbektilik óndiretin proess dep qaraıdy.

3.3. Marksıst kıno teorııasy

Psıhoanalızben birge sol kezeńniń teorııalyq pikirtalastaryna óz áserin qaldyrǵan aǵym – Marksızm. Tipti, psıhoanalıtıkalyq kıno teorııasyna jol kórsetken kıno teorııasynyń entrinde kıno men ıdeologııa arasyndaǵy baılanystyń bar ekenin osy tusta aıta ketken jón. 1968 jyly Franııanyń qoǵamdyq ómirinde paıda bolǵan saıası-qoǵamdyq áreketter kınotanýdyń da basqasha damýyna sebep boldy. Osynyń saldarynan, ıaǵnı kınotanýdyń saıasılanýynyń saldarynan avtorlyq kıno teorııasynyń jáne kınonyń estetıkalyq fýnkııasynyń/ózeginiń aınala tóńireginde órbigen syn túriniń ózektiligi azaıdy. Jańa ǵana paıda bolǵan osynaý saıası entrlik jáne teorııalyq kıno syny álemdik kınotanýdyń mańyzdy jarııalanymdary bolyp tabylatyn 3 jýrnalda (Franııada jarııalanatyn Cahiers du Cinema men Cinetheque, jáne Anglııada jaryq kóretin Screen jýrnaldarynda) pikirtalasqa ashylyp tartysqa tústi. Franııanyń áıgili Marksıst oıshyly Lýı Altıýsserdiń saıası-koneptýaldy repertýaryn paıdalanǵan bul teorııa kınokameranyń beıtarapty emes, ıdeologııalyq bir apparat ekenin alǵa tartyp, kınodaǵy ıdeologııa men qoǵamdyq qundylyqtar taqyryptaryn qolǵa aldy (Arslan, 2009: 16). Fılmderdiń eshqashan ómirdi ózgertpesten, bolǵan kúıinde kórsetpeıtinin alǵa tartqan bul teoretıkter, qoǵamdyq jáne ındıvıdýaldy qundylyqtardy taldap fılmderge basqa bir turǵydan qaraýǵa tyrysady. Ideologııalyq synnyń damyǵan úlgileri ózin fılmniń mazmunymen shektemeıdi, sonymen qatar fılmniń narraııalyq qurylymy men tehnologııalyq damýy syndy taqyryptarmen de baılanystyrady.

1970 jyldary strýktýralızmniń shekteýleri birte-birte paıda bola bastaǵan kezde kıno teorııasy da semıotıkadan týyndaǵan máselelerdi joıý úshin paradıgmalyq ózgeristiń kerek ekendigin túsindi. Ustazy Gaston Bashlardyń “apparat” uǵymyn óziniń teorııasy úshin paıdalanǵan Altıýsser, sýperstrýktýralyq ınstıtýttardyń (din, bilim berý, j.t.b.) ınfrastrýktýradan (ekonomıkalyq qatynastar) salystyrmaly túrde avtonomdy ekendigin alǵa tartyp, bul ınstıtýttardyń ıdeologııasynyń ındıvıdterdiń sýblımınalyn (sanadan tys) qalyptastyratyn jáne ıdeologııaǵa sáıkes soıalızaııany qalyptastyratynyn alǵa tartty (Altıýsser, 2011). Olaı bolsa, qalyptasqan mádenıet pen konformızmge qarsy turýda psıhoanalızdiń enshisine orasan zor mindet túsýde edi. Altıýsserdiń Froıd pen Lakan týraly jazǵan maqalasynda aıtylyp ótilgendeı psıhoanalız arqyly ıdeologııa týraly jasalatyn árbir zertteýdi áýel bastan qyzyqtyratyn nárseni, ıaǵnı qate túsiniktiń (neponımanııa/ méconnaissance) strýktýrasyn áldeqaıda jaqsy uǵynýymyzǵa bálkim bir kúni sebep bolatyn joldardyń biri aldymyzdan shyqty (Qrz., Althusser, 1999).

Kıno teorııasy Altıýsserdiń kózqarastaryn revızııalap óz boıyna sińdirse de, sýblımınalmen baılanysty máselelerde onyń ıyq tiregen oıshyldary Froıd pen Lakannyń kózqarastary paıdaǵa jarady. Sonda da bolsa, Altıýsserdiń Marksıst teorııasy, Krıstıan Met, Jan-Lýı Bodrı, Kolın MakKeıb, Stefen Hıd, Ben Brıýster, Pol Vılleman, Pıter Ýollen, Djeffrı Novell-Smıt syndy áıgili kınotanýshylarǵa áser etti. Bular Altıýsserdiń teorııasyndaǵy mańyzdy uǵymdardy jetildirip (mysaly joǵaryda aıtylyp ótilgen aına men apparat uǵymdary nemese apparat teorııasy) kıno teorııasyna engizgen bolatyndy. Franchesko Kasettıdiń de aıtyp ótkenindeı semıotıka, materıalızm men psıhoanalızdiń joldaryn túıistirgen bul jańa teorııalyq orta “Met-Altıýsser-Lakan paradıgmasy” dep atalýda (Casetti, 1997:198-200).

3.4. Femınıst kıno teorııasy

Qoǵamdyq qozǵalys retinde qalyptasqan femınızmniń paıda bolýymen birge kıno teorııasynda áıelge degen kózqarastyń da baısaldy túrde damyǵanyn kórýge bolady. Bastapqyda tek qana shablondy stereotıpterge súıengen áıel beıneleri men bul beınelerdiń týdyrǵan áserine basa nazar aýdarǵan eńbekter, keıinnen popýlıar kınonyń jan-jaqty analızin de qamtydy. Bul ustanymnyń kósh basshysy bolyp tabylatyn Lora Malveıdiń “Visual Pleasure and Narrative Cinema” (Vızýaldy Lázzat jáne Narratıvti Kıno) atty maqalasynda aıtyp ótkenindeı klassıkalyq kınonyń narraııalyq qurylymy erkek keıipkerlerdi belsendi jáne kúshti etip sıpattaıdy. Áıel keıipkerler bolsa, passıv jáne názik bolyp kórsetiledi jáne sonymen qatar erkek keıipker(ler)diń qushtarlyǵynyń obektisi retinde usynylady. Osynyń saldarynan kınodaǵy áıel keıipkerdi spektakldik (kórinistik, oıyn-saýyqtyq) bir obektige aınaldyrǵan kórermen erkek keıipkermen ózdesedi, óıtkeni kamera erkek keıipkerdiń kórý buryshynan qaraıdy (Qrz., Mulvey, 1975). Malveıdiń  psıhoanalızge súıene otyryp alǵa tartqan bul erkek nazar (male gaze) teorııasy, femınıst kıno teorııasy úshin eń kóp kádege jaraǵan paradıgmalardyń biri bolyp sanalady. Kınonyń sıqyryna, ıaǵnı ózine baýlap alatyn ereksheligine, psıhoanalıtıkalyq turǵydan qarar bolsaq birneshe uǵymdy bilýmiz shart. Froıdtyń kózqarasy boıynsha parıaldyq ádet, nemese negizgi ınstınkt bolyp tabylatyn “skopofılııa” qaraý (baqylaý) qushtarlyǵy bolyp tabylady. Basqa jalpy ınstınktter syndy jynystyqtan týyndaıtyn “qaraýǵa degen qumarlyq” (der Schautrieb) ınstınkti ekrannan kózderimizdi ala almaýymyzdyń sebebi bolyp tabylady. Malveı, sonymen qatar klassıkalyq kınonyń výaıerızm jáne narıssızm strýktýralarynyń plot jáne beınemen birigip, qaraý qushtarlyǵymyzdy qamshylaıtynyn alǵa tartady. Výaıerısttik vızýaldy lázzat, obekt retinde qaraıtyn bir nárseni (harakter, fıgýra, jaǵdaı) baqylaý arqyly qalyptasar bolsa, narıssısttik lázzat beıne arqyly (kórinistegi fıgýramen) ózdesý jolymen qalyptasady (Smelik, 1998: 9-10).

Malveıden basqa Kleır Djonston, Tanıa Modleskı, Patrıshıa Ýaıt, Djekı Steısı, Merı Enn Doan, Gavlın Stadler syndy teoretıkter de femınıst kıno teorııasynyń qurylýynda keleli eńbekteri arqyly óz úlesterin qosty.

4. Zamanaýı kıno teorııasynyń kezeńi

Negizgi ereksheligi árbir fılmdi bir mátin retinde qolǵa alyp, astynda jatqan maǵynalaryn ashýǵa talpyný bolyp tabylatyn bul altyn kezeńniń artynsha, jalpy qoǵamdyq-áleýmettik ǵylymdaǵy paıda bolǵan daǵdarystyń saldarynan teorııalardyń tergeýge alyna bastaǵan kezeńi keldi. Teorııalyq pikirtalastardyń Evropadan Amerıkaǵa qaraı oryn aýystyrýymen de erekshelenetin bul kezeńge postmodernızm de óz mórin basty. Mádenı zertteýler (cultural studies) syndy jańa dısıplınalardyń da qosqan úlesi arqyly qalyptasqan bul kezeńde kınotanýdyń shekarasy teledıdar men jańa medıany da qamtyp, keńeıdi. Jaqyn jyldarda jaryq kórgen kıno teorııalary jınaǵynyń (Bordwell jáne Carroll, 1996) atynda atalyp ótkenindeı “post-teorııalyq” dep baǵalanǵan bul kezeńde, teorııaǵa taqyryp bolatyn fılmder de burynǵydaı óner kınosy nemese avtorlyq kıno emes, janrlyq kınonyń tanymal úlgileri boldy. Devıd Bordvelldiń bul jınaqtaǵy maqalasynda aıtyp ótkenindeı “budan bylaı belgili bir zertteý salasynda jaqsy bir zertteý jasaý úshin barlyq nárseni aıqyndaıtyn uly teorııanyń kerek emestigi” alǵa tartylýda (Bordwell, 1996: 29). Keń kólemdi teorııalyq zertteýler jasaýdyń ornyna empırıkalyq, negizi orta dárejeli zertteýlerge basa nazar aýdarýymyz kerektigi usynylýda. Munyń nátıjesinde zamanaýı kıno zertteýlerinde eki negizgi ustanymnyń paıda bolǵanyn baıqaýǵa bolady: Kınonyń paıda bolǵan jáne damı bastaǵan kezeńderin nysanaǵa alǵan tarıh zertteýleri men fılmderdiń qalaı túsinilgendigine jáne tutynylǵandyǵyna baılanysty uǵynys (reception) zertteýleri. Gollıvýd pen Evropa kınosynan tys ár túrli elderdiń kınolaryna tán erekshelikterin qolǵa alǵan ulttyq kıno zertteýleri men bul shekaranyń tysynda qolǵa alýǵa bolatyn ár túrli yntymaqtastyq pen ko-prodýkııalardy qamtıtyn transnaıonaldy kıno, bul kezeńniń jańa teorııalyq jaqtaýlarynyń ishinen oryn tebýde. Postmodernızm, kópmádenıetshildik jáne kimdik polıtıkalary da 1980-jyldarda damı bastaǵan jáne kıno zertteýlerine áser etken ózge de kózqarastardyń eń bastylary bolyp tabylady.

Qorytyndy: Nátıjeler men usynystar

Maqalamnyń birinshi jáne ekinshi bólimderinde aıtylǵan máselelerge qarar bolsaq, ár túrli kezeńderde ortaǵa shyqqan teorııalardyń “bir biriniń ornyn aldy” degen sııaqty oı tastaýy múmkin. Alaıda aıtpaǵymyz bul emes. Kıno teorııalaryna baılanysty eń jańa antologııalardyń birin qurastyrǵan Robert Stemniń de aıtyp ótkenindeı “teorııalar qoldanystan shyqqan eski avto-kólikter syndy bir koneptýaldy qoqysqa tastalmaıdy. Olar ólmeıdi, arttarynda iz ben estelikter qaldyryp, transformaııaǵa ushyraıdy. Árıne, ekpin jasalǵan jerler ózgerýi múmkin, alaıda negizgi jol serikterdiń kóbi – mımesıs, avtorlyq, kórermen syndy uǵymdar – áýel bastan qazirge deıin qanshalyqty ómirshil ekendikterin kórsetýde” (Stam, 2000: xviii).

Biraq, ókinishke oraı joǵaryda sholý jasalǵan kıno teorııasynyń negizgi baǵyttary Qazaqstanda ǵylymı pikirtalastyń negizgi taqyryby bola almaýda. Munyń basty sebebi, kınotanýshy ǵalymdarymyzdyń álemdik kınotaný salasynyń damý jyldamdyǵynan qalyp qoıýynda jatyr. Munyń sebepterin maqalanyń kirispesinde aıtyp óttim. Sondyqtan da bul jerde qaıtalaýdyń jóni joq.

Desek te Qazaqstandaǵy kınotaný ǵylymı salasyn damytýǵa mindettimiz. Bul birinshiden ǵylymı damýǵa jeteleıdi; ekinshiden Qazaqstandaǵy kıno óndirisi salasynynyń jetilip, damýyna da óz úlesin qosady; úshinshiden Qazaq kınosynyń jetkilikti ári túbegeıli túrdegi analız metodtarynyń sanyn kóbeıtip, baıytady. Osylaısha Qazaq kınosynyń áńgimeleý tili, kórkemdik ári mádenı, saıası fýnkııalary, Qazaqstandyq kórermenniń uǵynys úrdisi, Qazaq kınosynyń qoǵymdyq psıhologımen baılanysy da zerttele bastaıdy. Óıtkeni kıno, shyǵarmashylyq (jaratýshylyq) áreket bolyp tabylady. Kıno zııaly qaýymnyń demeýinsiz, jáne bul qaýymnyń synyna ushyramaı ózdiginen damı almaıdy. Sondyqtan da bul jaratýshylyq áreketiniń ıdealyq, krıtıkalyq, teorııalyq jaqtaýlaryn qalyptastyrý biz kınotanýshy oqymystylar men jalpy qoǵamdyq áleýmettik ǵylymdardyń zııaly qaýymynyń mindeti. Árıne bul jaqtaýdy qalyptastyrý úshin kıno teorııasynyń tarıhı ótpelderi men teorııalyq kózqarastardyń erekshelikteri men túıisý buryshtaryn anyq túrde túsinip alýymyz shart. Bul turǵydan qarar bolsaq kıno teorııasy pánin oqytýdyń negizgi mindetteri qalyptastyrýǵa tıispiz. Bular meniń oıymsha; birinshiden kıno teorııasy pánin fılosofııalyq negizderimen baılanystyra otyryp oqytýǵa; ekinshiden bul pándi qoǵamdyq áleýmettik ǵylymdardaǵy damý satylarymen birge baılanystyryp oqytýǵa; úshinshiden kommýnıkaııalyq ǵylymdardaǵy damý satylarymen birge baılanystyryp oqytýǵa; jáne tórtinshiden taıaý arada jáne taıaý jyldarda kıno teorııasyna baılanysty negizgi jáne janama eńbekterdi qazaq tiline aýdarýǵa basa nazar aýdarýǵa tıispiz, tipti shart. Sonymen qatar fılosofııalyq uǵymdar men termınderdiń qazaq tilindegi balamalaryn qalyptastyrýǵa tıispiz. Jańa uǵymdar bylaı tursyn, Markstyń eń mańyzdy uǵymdarynyń ózi qazaq tiline aýdarylmaǵan. Bul turǵyda resmı jáne beıresmı sózdik jasaýshy ınstıtýttar men árbir ǵylymı dısıplınanyń mamandarynyń oı-pikirleri jumysty edáýir jeńildeteri sózsiz. Ýaqyt óte kele qalypqa keletin basty máselelerdiń biri osy. Biraq ýaqyt Táńir emes, eshqashan kútpeıdi.