Қорқыт-атаға қатысты мөлтек аңыздардың бірсыпырасы әр түрлі ғылыми, көпшілік, әдеби басылымдармен кітаптарда жарияланғандықтан, қалың оқырманға жақсы танымал1, сондықтан да ол туралы аңыздарды толықтай қайталаудың пәлендей қажеттілігі жоқ деп есептейміз. Қорқыт-атаның бейнесінің тарихилығы жөнінде ұлан-ғайыр зерттеулер бар, ал оның бейнесінің байырғы, мифтік астарлы қабаты жөніндегі зерттеулерді саусақпен санап көрсетуге болады. Қорқыт-атаның тарихи немесе квазитарихи болмысына емес, мифтік болмысына назар аударған зерттеулердің ішінен бізге таныс болғандары – үшеу-ақ. Біріншісі – Олжас Сүлейменовтің (О.Сүлейменов. Түркілер күнінің батуы мен шығуы. // «Егемен Қазақстан». 1999. 19 қазан), екіншісі – мәдениеттанушы Зира Наурзбаеваның (З.Наурзбаева. Реконструкция изначальной общечеловеческой традиции и Тенгрианство (қолжазба күйінде), үшіншісі – С.Ш. Аязбекованың (сонікі: Картина мира этноса: Коркут-ата и философия музыки казахов. А. 1999. Сс. 200-203) қисын-дәйектері. Ілкі тіректі «күн таңба» деп ұғылатын абақ таңбаның өзіндік оқылу үрдісін жасаған Олжекең, Қорқыт есімін осы таңбадағы күнмен байланыстыра отырып, оның бейнесі өз бойына жинақтап тұрған мифтік қабаттардың бір қабатын аршып көрсетеді. Зира болса, Ілкі Төр (Изначальная Традиция, Гиперборея) мен Тәңіршілдіктің бірегейлігін бастау ретінде көрсете отырып, Қорқыт-ата бейнесінің Тәңір кебі (ипостасы), яғни, адами символы екендігін, сондай-ақ Қорқыттың өзінің жеті кебі бар екендігін көрсетеді.
С.Ш.Аязбекова болса, Қорқыттың аңыздарына музыкалық дыбыс тұрғысынан келіп қараған. Тек үндіевропалық («арийлық») тақырып аясында ғана қарастырылып келе жатқан Ілкі Төр (Изначальная Традиция) дәстүрінің «түрктерге де тиесілі» деп айтылуын айтылғанымен, нақты дәйектері мен айғақтары жоқ тұспалды дәлелді тұжырымға айналдыруды қазақ арасынан бірінші болып қолға алған З.Наурызбаева Қорқыт бейнесін басты нысан-бағдар ретінде таңдай отырып, «Тәңір – Ілкі Төр - Қорқыт» сабақтастығын және эманациялық деңгейдегі өзара сәйкестігін дәйектеп бере алған.
Аталған зерттеулердің қорытындылары – Қорқыттың мифтік бейнесінің қатпарлы болмысының санаулы қабаттары ғана. Қорқыттың мифтік бейнесі – тым күрделі, көп қабатты, сондықтан үш автордың мифтік зерттеулерін, олардың пайымдауларының бір-біріне мүлде ұқсамай жатқандығына қарамастан, ескермей кетуге болмайды, өйткені олардың қорытынды түйіндері бейненің басқа қырлары ашылған кезде бір-біріне жақындатыла отырып, ортақ желіге келе алу мүмкіндігіне ие. Осындай бірегейлікке жету үшін Қорқыттың бейнесінің басқа қырларын да ашу қажет. Міне, мен де осы сабақтастықты одан әрі өрбіте отырып, Қорқыт бейнесінің жаңа қырларын ашып көрсетпекпін, солардың бірі – уақыт мәселесі болып отыр.
Қорқыттың өлімнен (ажалдан) қашуы туралы көпшілікке танымал, жиі жарияланатын аңыздың үш егжей-тегжейлі (детальді) нұсқасын қарастырып көрелік.
Бірінші (В.В.Вельяминов-Зерновтың жазып алған) нұсқа: «Қорқыт бұрынырақта жер шетінде өмір сүріпті. Бір күні ол түсінде бірнеше адамның көр қазып жатқанын көріп: «Көрді кімге арнап қазып жатырсыздар?» деп сұрайды. Қазып жатқандар оған «Қорқыт әулиеге арнап қазып жатырмыз» деп жауап береді. Мұны естіген Қорқыт ажалдан қашып құтылмақ болып, дүниенің екінші шетіне көшіп кетеді. Сол жаққа барған соң да, осы түсті көреді. Қорқыт тағы да жолға шығады. Осылайша, ажалдан қашқан Қорқыт дүниенің төрт бұрышын аралап шығады, қай жерге бармасын, әлгі түсті көруін тоқтата алмайды. Ақыр соңында ол жердің кіндігіне орналаспақ болады. Жер кіндігі Сырдарияда, Қорқыттың бүгінгі моласы орналасқан жерде екен. Бірақ, бұл жерде әлгі түс көру оқиғасы қайталанады. Тағдыр жазмышын айналып өтпек болған Қорқыт «жер бетінде ажалдан құтылу мүмкін болмаса, су бетінде құтылармын» деген оймен Сырдарияның бетіне көрпе төсеп, көрпенің үстіне отырып, 100 жыл бойына домбыра тартады, ақыры сол жерде отырып өледі» (И.А.Кастанье. Древности киргизской степи и Оренбургского края. //Қорқыт-ата. Энциклопедиялық жинақ. А. «Қазақ энциклопедиясы». 1999. сс.90-91).
Бұл аңыздағы біз үшін маңыздысы:
1. Қорқыттың дүниенің шетінде (край света) өмір сүруі.
2. Түсінде өзіне көр қазып жатқандары көруі.
3. Дүниенің төрт шетін (бұрышын) көруі, түсінде көрген оқиғаның қайталануы.
4. Дүниенің (жердің) кіндігіне баруы, ол жерде де әлгі түсті көруі.
5. Дүниенің (жердің) кіндігі – Сырдарияның бойы, Қорқыттың моласы тұрған жер.
6. Сыр өзенінің суының бетіне көрпей жайып, соның үстінде 100 жыл бойына домбыра тартып отыруы.
Екінші (1899 жылы «Туркестанские ведомости» газетінде жария болған Н.Жетпісбаев деген кісінікі) нұсқаның бірінші нұсқадан айрмашылығы мыналар:
Біріншіден, Қорқыт түс көрмейді, оған өңінде Әзірейілдің өзі келіп, таяу уақытта Алла тағаланың әмірімен оның жанын алатындығын хабарлайды. Екіншіден, Қорқыттың қашу маршрутының реті нақты тараптық нақтылыққа ие болған, ажалдан қашып құтылмақ болған Қорқыт, таң ертемен өзінің желмаясына отырып, әуелі батыс жаққа (магруб) аттанады; ол жаққа барған соң, өзіне көр қазып жүрген адамды көреді. Қорқыт одан соң оңтүстік тарапқа (джунуб), одан соң шығыс тарапқа (машрик), одан соң – солтүстік тарапқа (шавал) барады, барлығында да өзіне көр қазып қойған адамды көреді. Үшіншіден, жердің төрт тарабында да көр қазып қойған адамды көреді. Үшіншіден, жердің төрт тарабында да көр қазып жүрген кісі біреу, ол – Әзірейіл. Төртіншіден, құтылудың жолын білмей, амалы қалмаған Қорқыт құдайдан қайда барғанда ажалдан құтылуға болатындығын сұрайды. Сонда көктен естілген дауыс: «Шыққан жеріңе қайтып орал, ақымақ! Сол жерде ғана мәңгі байыз табасың, сол бұрынғы өмір сүрген жерің – жердің кіндігі», - дейді (Қорқыт-ата, Энциклопедиялық жинақ. А. «Қазақ энциклопедиясы». 1999. сс. 92-93).
Үшінші нұсқаның (А.Райымбергенов деген кісінің айтқаны бойынша) алдыңғы нұсқалардан басты айырмашылығы2 – мұнда Қорқыттың төрт тарапқа жүру сапарының жастық (уақыттық) тұрғыдан қарағанда да, қазылып жатқан көрдің тереңдігі тұрғысынан қарағанда да тең мөлшерлі болмауы: Қорқыт жердің бір бұрышына жас өспірім шағында, екіншісіне – ересек еркек жасында, үшіншісіне – жігіт ағасы (қарасақал) болған шағында, төртіншісіне – қартайған, ақсақалды шал болған шағында барады. Осы сапарларының әрқайсысында оның өзіне қазылып жатқан көрінің тереңдігі әр түрлі болып көрсетілген: біріншісінде – көрдің тереңдігі оны қазып жатқан жас өсіпірім жігіттің тізесінен, екіншісінде – қазып жатқан ересек еркектің белінен, үшіншісінде – қарасақал жігіт ағасының кеудесінен келіп қалыпты, ал төртінші тарапқа барғанда Қорқыт көр қазушыны бірден көрмейді, тек көр ішіне үңілгенде ғана, тереңдігі өз бойынан асып кеткен көрдің ішінде тұрған қартты көреді.
Міне, іс жүзінде бір аңыздық оқиғаның үш түрлі баяндау нұсқасының өзі-ақ үшеуінің де қарабайыр сипатқа түсіп, кейбір маңызды егжетейлерін (детальдерін) өзгертіп алғанына қарамастан (көрге қатысты адам бойының идеал нұсқасы, бірінші көрде тізеден, екінші көрде – белден, үшіншісінде – кеудеден, төртіншісінде – тамақ астынан, яғни мойнынан болуы керек), мифологиялық тұрғыдан маңызды ақпаратты бере алады. Осыларды саралау барысында, біз, Қорқыттың бірнеше деңгейдегі (полюстік – нордтық – гиперборейлік, жылдық айналым, «өстік (осьтік) уақыт», сырдариялық кіндік қисындарын анықтауға болады.
Бастапқыда келтірілген аңыздық нұсқалардың біреуінен Қорқыттың қозғалу әрекетінің төрт бұрыш немесе ашамай (крест) пішінді (батыс, оңтүстік, шығыс, солтүстік және кіндік) құрайтынын, осы пішіннің іс жүзінде шеңберге айналатындығын көруге болады.
Бұл кескінде де кіндік (центр) мен қоршаулы кемер (окружность) символикасы жұмыс істейді; яғни, кемер (шеңбер) өзінің кіндігінсіз өмір сүре алмайды, ал кіндік болса, кемердің бар-жоғына тәуелді болмай-ақ өмір сүре береді. Егер осы кескіндегі кемерге (окружность) «белгілі бір бағытқа қарай қозғалу бейнесін» берер болсақ, онда кескін көресіндік цикл (циклы проявления) сипатына ие болады. Кіндік нүктеден шыққан Қорқыттың әуелі батысқа, одан – оңтүстікке, одан – шығысқа, одан – солтүстікке баруы, одан – кіндікке қайтып келуі – іс жүзінде сағат тіліне кері бағытта жүрген циклдік сипатты көрсетеді. Міне, бұл жағдайда, осындай айналмалы қозғалыстан тәуліктің төрт негізгі сәті (түн ортасы, таң, тал түс, кеш), айдың төрт фазасы, жылдың төрт маусымы сияқты, т.б. келтірімдерді көруге болады. Бірақ Қорқыттың айналымындағы ең бастысы бұл емес. Біз оның айналымынан Үндістандық және Орталық Америкалық, сондай-ақ антикалық грек-рим дәстүріндегі «адамзаттың төрт ғасыры» деген келтірімнің қазақы, яғни, арғықазақтық (дей-түрктік) аналогын көріп отырмыз.
Ең алдымен, біздер Қорқыттың «төрт бағыттық сапарын» тұтас уақыттық айналым (цикл) деп қарастырар болсақ, осынау бір циклдің төрт кезеңге бөлінетіндігін, төрт кезеңнің әрқайсысынан уақыттық созылу мерзімінің төрт түрлі, бірақ тұтас мөлшерге қарағанда белгілі-бір заңдылықта орналасқан пропорциялық қатынаста тұрғандығын көрер едік. Егер тұтас циклді 10 санымен берер болсақ, бірінші кезең осы тұтастықтың 4/10-ы, екіншісі – 3/10-ы, үшіншісі – 2/10-ы, төртіншісі – 1/10-ы болып шығады.
Екінші кезекте Қорқыттың төрт тарапқа барғанда көретін көрі іс жүзінде бір ғана көр болмақ, яғни, бұл жерде төрт тарап шартты сипатқа ие болады да, төрт тарапқа бағытталған сапар іс жүзінде қайта-қайта, әр түрлі уақыт пен қашықтыққа созылған бір көрге айналып келу сапары болып шығады. Яғни, Қорқыт сапарының кескін-схемасы мынадай болып шығады (осындай кескіннің идеясын өз кітабында көрсеткен С.Аязбекова оны Т.Сарыбаевтың ұсынғандығын атап көрсетеді;3 біз осы кескінді пайдалана отырып, аталған авторлар қарастырған мәселеден бөлек мәселені қарастыратын боламыз):
Бұл жердегі «көр» деп отырғанымыз кәдуілгі қабір емес, бар болғаны бір өлшемнен екінші өлшемге өтетін түс – тесік (есік) қана. Қорқыт бір айналым жасаған соң, осы тесік (көр) арқылы екінші өлшемге, екінші айналымға, одан соң үшіншіге, төртіншіге өтеді. Міне, осындай төрт айналымнан тұратын уақыттық тұтастық басқа дәстүрлерде сақталып отырған «адамзаттың төрт ғасыры» дегенге сәйкес келеді. Бұл жөнінде әңгіме өрбітпес бұрын Қорқыт-атаның жасына қатысты белгілі болған есептеулер жөнінде сөз қозғауға тура келеді.
Қорқыттың ажалдан қашу оқиғасының бір мысалы деңгейін ғана қарастырып көрелік. Оның қашу уақытының белгілі бір сандық көрсеткіші бар (көбінесе «қырық» саны). Осы уақыт мөлшері тәмемделген сәтте Қорқыт өзіне қазылып жатқан көрге – символдық деңгейде – тесікке, шұңқырға тап болады. Яғни:
Қорқыттың жүру уақыты – 40.
Қорқыттың тесікке (көрге) тап болуы – 1.
Көрге тап болу оқиғасы 4 рет қайталағанына қарамастан, олардың барлығы да бір көр туралы болып отырғандықтан, бір саны өзгеріссіз қала бермек.
Қорқыттың жер кіндігіне қайтып оралғаннан кейінгі өмір сүрген уақыты – 100 жыл. Бұл да бір санының еселенген түрі ғана. Бұл бірлік те алдыңғы «төрт» бірлік ауқымына қарастырыла алады.
Сонда, барлығы – 41 (40+1).
Мұны, бірінші кітабымызда қарастырып өткен «қырық бір бөлмелі үй» келтірімімен салыстыру барысында жақсы түсінуге болады. 40 – «жылдық айналымның» 360 күніне сәйкес келсе, бір – «жылдық айналымның» соңғы, басы артық 5-6 күніне («бесқонаққа») сәйкес келеді. Тесікке (көрге) тап болу – бір циклдің аяқталып, екінші циклдің басталуы, өтпелі кезең, өтпелі сәт болып табылады. 40 санды көрсеткіші бар жолды жүріп өткен Қорқыт 41-інші санға жеткенде өзіне арнап қазылып жатқан (қазылып қойылған) тесікке (көрге) тап болады; қарабайыр аңыз мәтінінде ол әлгі көрді көре салып тұра қашпайды, ол сол көрге кіреді, өйткені бұл жердегі көр – кәдуілгі түсініктегі мола емес, бір өлшемнен екінші өлшемге өткізетін тесік (есік, қақпа, көпір, шек) болып табылады. Яғни, Қорқыттың нақ осы ситуациядағы өлімі – түбегейлі өлім емес, бар болғаны – бір күйден екінші күйге ауысуы болып табылады. Қорқыт осылайша бір («батыс») тесіктен (көрден, есіктен, межеден) өтті, енді оның екінші қайтара «қырық санды» жүру жолы басталды. Осы санды басып өтудің соңында оны тағы бір көр – тесік (есік) күтіп тұр. Одан өткесін оқиға, цикл тағы да қайталанады; осылайша Қорқыт төрт циклді (төрт рет қайталанған «қырық санды» жол жүру және көрге кіру) басынан өткізіп, ақыр соңында үлкен циклді аяқтап, кіндікке қайтып оралады (Үлкен цикл – кіндіктен шығып, кіндікке қайтып оралу аралығы, әлгі төрт кіші цикл – осы үлкен циклдің төрт кезеңі ғана).
Қорқыттың «қырық жыл өмір сүруі», «қырық жыл бойы ажалдан қашуы», «қырық жыл алдағы болжауы», «қырық қыздың Қорқыт аңызымен сабақтасуы» сияқты жеке аңыздық мысалдардағы қырық санымен әспеттелудің барлығы да бір «қырыққа» негізделген. Бұл жердегі 40 – «кіші циклдің» сандық символы ғана (сондай-ақ, кейбір аңызда оның 400 жыл өмір сүргендігі де айтылады).4 Бұл жердегі «төрттік негізді» (40, 400) символиканың үстем болуы да үлкен айналымның өз кезегінде төрт кезеңнен, төрт кіші айналымнан тұратындығын мегзейді. Оғыз аңызнамасындағы Қорқыттың 95 жыл өмір сүруі де осыған сәйкес; мұндағы 90 саны мен қазақы нұсқаларындағы 40 саны – өзара шендес, қалған бес (95 – 90 = 5) пен қазақы нұсқаларындағы көрсетілмеген біреу (41 – 40 = 1) – өзара шендес. 1+(4 х 40) = 1 + 160 = 161 немесе 5 + (4 х 90) = 5 +360 = 365 нәтижелері «үлкен циклді» – «ғаламат жылдық айналымды» білдіреді. 161 санының квадраты 25921 санын береді (161 х 161 = 25921). Ал астрономиядағы прецессиялық ығысудың 3600 құрайтын толық айналымының көрсеткішінің 25920 екендігін еске түсірер болсақ, Қорқыттың 25921 санының (оны 1 + 25920 = 25921 түрінде көрсетуге болады) нақ осы прецессиялық циклді көрсететінін көруге болады. Осы 25920 санын «ғаламат жыл» саны деп есептейтін болсақ, осы «ғаламат жылдың» бір күні қанша жыл болар еді? 25920 : 360 = 72 жыл. Прецессиялық ығысу процесі барысында әрбір 72 жылды ығысу мөлшері 10-қа немесе кәдуілгі жылдың 1 күніне сәйкес болады. Қарап отырсаңыз, Қорқыттың ғұмыры іс жүзінде 25920 жылдан тұратын прецессиялық циклде бастапқы нүктеге қайтып оралу тек 25920 жыл өткен соң ғана жүзеге асады, Қорқыттың кіндік нүктеден шығып, сол кіндік нүктеге қайтып оралуы осы уақыттық көрсеткішке сәйкес келіп отыр.
Енді «адамзаттың төрт ғасыры» жөніндегі бастаған сөзімізді жалғастырар болсақ, бізге осындай түсініктің көне гректік («Гесиодтың төрт ғасыры» (алтын, күміс, қола және темір)), үнділік («югалар» туралы), сондай-ақ ацтектік («төрт ягуар», «төрт жел», «төрт жаңбыр», «төрт су» делінетін төрт ғасыр)5 нұсқалардың бар екендігі белгілі. Соңғы мысалдың орталық америкалық, яғни, үндіарийлық, гректік дәстүрлерден тәуелсіз кеңістікте дамыған дәстүр екендігін еске ала отырып, дәл осындай сипаттағы түсініктердің арғықазақта болуының мүмкіндігімен қатар, «үндіевропалықтардан көшіріп алған» анықтамасыз-ақ болғандығын айтуға мүмкін бар. Яғни, осы сарындас келтірімдер дей-түрктерде дербес жолмен пайда болуы әбден мүмкін, тіпті, үндіевропалық (үнді, грек, т.б.) түсініктердің өзінің ар жағында дей-түрктік келтірім жату ықтималдығын да жоқ деуге болмайды. Қорқыттың төрт сапарын әлгі төрт ғасырға қатысты гректік, акцектік мысалдан гөрі үнділік мысалмен салыстырған қолайлырақ болар еді. Үнді «манвантара» айналымы 4 ғасырдан («югадан») тұрады. Ғаламдық рет пен жөн-жосықтың атауы болған манвантараның төрт «югасы» мыналар:
Критаюга (немесе сатьяюга) – «жырғалаң ғасыр» (благой век), бұл ғасырдың адамдары мүмкін болған сан түрлі қасиеттерді иеленген еді, қайғы-мұң, ауру-сырқау дегенді білмеген, жаппай теңдік үстемдік құрып, барлық адамзат бір Тәңірге табынған.
Третаюга – әділеттік бірте-бірте азайып, адамзаттың азу процесі басталған ғасыр; бірақ әлі де болса діни жоралғылар мен ғұрыптық рәсімдер қатаң ұсталған еді; бұл ғасырда құрбандық шалудың (садақа берудің) барынша көп түрлері пайда болған.
Двапараюга – дүниеде зұлымдық пен азғындық басымдыққа ие бола бастаған ғасыр, тұтас сенім ыдырауы, адамдарды індет жайлауы.
Калиюга – шарапаттылықтың (имандылықтың) толық құлдыраған ғасыры; адамдардың өмірі қысқарып, олардың тұла бойы зұлымдық пен күнәге толады, олар бірін-бірі сансыз соғыстарда қырып жояды, патшалар өз бағыныштыларын қанайды, иманды адамдар жоқшылыққа ұшырайды, қылмыс атаулы өршиді, әйелдер бұзылады, адамдар арасындағы қарым-қатынаста жалғандық, өшпенділік, қанағатсыздық үстем болып шығады, сенім жоғалады.
Адамзаттың төрт ғасыры туралы келтірімнің көне түрктерге де белгілі болғандығының сарқынды нышандарын Әбілғазының «Түрк шежіресінен» (Рашид-ад-диннің «Шежірелер жинағынан») де байқауға болады:
Бірінші ғасыр – Оғыз қағанның заманы, критаюга (немесе сатьяюга) ғасырына сәйкес келеді.
Екінші ғасыр – «түрктер Алынша заманына дейін мұсылман болған еді» - мұнысы бір құдайға деген сенім әлі болса сақталған третаюга ғасырына сәйкес келеді.
Үшінші ғасыр – «Алынша хан болғаннан кейін мал басы көбейіп, халық байлыққа мас болып, Тәңірді ұмытты, діннен ажырады». Бұл – двапараюга.
Төртінші ғасыр – «Қарахан заманында мүлде кәпір болды» (Әбілғазы. Түрк шежіресі. А. «Ана тілі». 1992. 16-б.) – мұнысы қалиюгаға сәйкес. Бұл жерде үнділік «кали» сөзінің де «қара» деп аударылатынына да назар аудара кетуге болады.
Рас, Әбілғазылық нұсқада Оғыз қағанның заманы реттік жағынан бірінші болып емес, төртінші болып көрсетілген, бірақ мұны өз тұсындағы шежірелік, діни-идеологиялық қажеттіліктерден туындаған өзгертулер деп ұғынғанымыз жөн сияқты. Қорқыт-ата да – оғыз ортасының бейнесі, сондықтан осындай «ғасырлар ауысымының» көне түрктік мысалдарының болу ықтималдығы аясында біз Қорқыттың «циклдік қозғалысынан» да нақ осындай сарындарды көре аламыз.
Үнділік «төрт ғасырдағы» басты ерекшелік – төрт ғасырдың әрқайсысының уақыттық мерзімі тиісінше тұтас айналымның 4-10, 3/10, 2/10 және 1/10 бөлігін құрауы, яғни, бұл жерде біз әр ғасырдың тұтас айналымдағы үлесінің Қорқыттың әр сапарының жиынтық уақыттағы үлесіне дәлме-дәл келетіндігін көре аламыз. Манвантараның өз айналымы 64800 жылды құраса, көрсетілген үлестік пропорцияларға сай, критаюга (сатьяюга) оның 4-10 бөлігін, яғни, 25920 жылды, третаюга – 3/10 бөлігін, яғни, 19440 жылды, двапараюга – 2-10 бөлігін (12960 жылды), калиюга – 1/10 бөлігін (6480 жылды) құрайды. Алдындағы өзіміздің есептеп көрсеткен Қорқыт-атамыздың жасы – 25921 (25920+1) жыл, бұл сан бірінші, критаюга ғасырының уақытына сәйкес келеді. Соған қарап, көрсетілген басқа жыл көрсеткіштерінің де Қорқытқа қатысты болып шығуы әбден мүмкін деп топшылай аламыз, біз Қорқыт есімімен байланысты басқа да сандық көрсеткіштерінің сырын әлі ұғынып болғанымыз жоқ. Ал әзірге үнділік түсініктің басқа бір қырына үңілер болсақ, «осы түсініктің арғы бастауларында байырғы түрктік (дейтүрктік, прототүрктік) түсінік жатқан жоқ па екен» деген бір қарағанда жеңілтек, ұшқары болып көрінетін ой туындайды. Осындай ойдың ақиқат болуы мүмкін бе?
Зерттеушілер аталған ғасырларға атау болған «юга» сөзінің шығуын бағзы замандарда танымал болған әлдебір «сүйек ойынының» (игра в кости) атауымен байланыстырады. Байырғы қоғамда қандай да болмасын істі бастар алдында сүйек тастау арқылы жеребе анықтаудың маңызды болғандығы айтылады. Шарт бойынша, әлгі «сүйектің» төрт жағы болуы тиіс, оның әр жағында тиісінше «төрт», «үш», «екі», бір« белгісі болады, яғни «сүйектің» толық сандық көрсеткіші 10 болса, оның төрт жағының құны (бағасы, мәртебесі, дәрежесі) тиісінше 4/10, 3/10, 2/10, 1/10 болып шығады. Міне, осындай сүйек тастау арқылы жеребе анықтау үрдісі бірте-бірте «юга» туралы ілімнің күрделі символикасының негізі болып шыққан еді.
Осы «сүйек ойыны» мен оның атауына қатысты өз қисындарымыз бар:
Біріншіден, «сүйек ойыны» (игра в кости) деп отырғанымыз – кәдуілгі ауылдағы қазақтың қара баласының сүйікті ойындарының бірі болған асық ойыны, «сүйек» деп отырғанымыз – асықтың өзі болып шығады. Олай дейтін себебіміз – кең таралған сүйек ойының «сүйегі» (тасы) әдетте куб пішінді болып келеді де, оған сәйкес оның жақтары міндетті түрде алтау болады. Ал біз «төрт көрсеткішті» сүйек туралы сөз қозғап отырмыз. Бұл шартқа қазақтың асығы толық сәйкес келеді. Асықтың төрт жағы бар, олар – «алшы» (әләу), «тайқы» (тәйке, тауқа), «бүк», «шік» («омпа» деп аталатын бесінші түсу жағдайы өте сирек болады, әр ойын жүрісінде көбінесе қарастырылмайды). Асықтың осындай төрт түсімі дәрежелік (бағамдық) тұрғыдан бір-біріне сәйкес келмейді, яғни, алшының дәрежесі – 4 (4/10), тайқынікі – 3 (3-/10), бүктікі – 2 (2/10), шіктікі – 1 (1/10) болып шығады.
Алшы – асықтың бір қапталдап жатуы, іші қуыс қапталы жоғары қарайды.
Тәйке – асықтың бір қапталдап жатуы, тегіс қапталы жоғары қарайды.
Бүк – асықтың етпетімен, бүк түсіп (тоңқайып) жатуы.
Шік – асықтың шалқалап жатуы.
Асықтың осындай төрт түсімі айдың төрт фазасын символдауы да мүмкін (бұл – өз алдына дербес қарастырылуы тиіс тақырып).
Екіншіден, үнділік «юга» (yuga) сөзінің бір мезгілде «ер-тұрман» немесе «бірге жегілген аттар» (упряжка, упряжь), «жұп» (пара), «ұрпақ» (поколение) деген мағыналарды білдіруіне6 қарап, бастапқы мағынаның мүлде өзгеше болу мүмкіндігін топшылауға болады. Аталмыш мағыналар ішіндегі «юга/йуга» – «бірге жегілген аттар» (упряжь) немесе «ер-тұрман» деген мағыналарға түрктің (қазақтың) «жегу» («йегу»), жүген («йүген»), үйір («йүгүр») сияқты атқа қатысты сөздерінің, «юга/йуга» – «жұп» (пара) деген мағынаға түрктің «екі» (йегі), йег- ірме, жи-ырма деген сөзінің дыбысталу тұрғысынан да, мағына тұрғысынан да жақын келетіндігін көрсете отырып, біз, басты назарды асық ойынына қатысты «иіру» (асық иіру) сөзіне аудартқымыз келеді. «Иір» (айналдыру) сөзінің мағынасы циклдік қозғалысты білдіріп қана қоймайды, бұл сөздің «үйір» (үйіру, үйірме) деген вариантының бар екендігін, оның ар жағында «ию/үю» («иіг» немесе «йүг») сөзінің жатқанын, оның үнділік «юга» сөзіне ұқсас екендігін көрсете аламыз. Қазақтағы «үйрену» («йүгрену», орыстың «игра» сөзі де осы «йүгүр» – «игір» – «иір» сөзінен шыққан), «игеру», «жүгіру» («йүгүр»), «жүру» (< «жүгүр» < «йүгүр») сөздерінің де осы түбірден шыққандығын ескерер болсақ, ғасырлардың жүрісін, жүгірісін («йүг-үрісін»), айналымын («йүгүрімін» – «үйірімін/иірімін») көрсете алатын «үнділік» делініп отырған «юга» (yuga) сөзінің шын мәніндегі түрк немесе прототүрк сөзі екендігіне сенуге болады. Егер «юга» түрктік «йүг» сөзінің өзгерген түрі болса, онда осыған қарап, мен үш түрлі түйін жасай аламын:
Біріншісі – бұл сөз үнді тіліне ең бері дегенде б.з.д. 1 мыңжылдықтың аяқталар тұсындағы түрк тілді болуы тиіс юэчждилермен (кушантармен) бірге Үндістанға ауып барған сөз болуы тиіс, ал, бұған қарағанда да қисындырақ болып шығар тұспал айтар болсақ – мұндай сөз ауысу б.з.д. 2 мыңжылдықта, үнді-арийлер Қазақстан жерінде тұрған шақта болған; бұдан шығатыны – прототүрктердің көрсетілген уақытта осы аймақтарда болғандығы.
Екіншісі – сөздің түрктігі «төрт ғасыр» туралы үнділік түсінікке негіз болған сүйек ойынының кәдуілгі асық ойыны болғандығын да сенімді етеді.
Үшіншісі – Қорқыттың төрт тараптық сапарының төрт түрлі ғасыр болғандығы жөніндегі тұспалдың жай ғана ұқсастықтардың болуына қарай айтыла салған кездейсоқтық емес, реалды негізі бар жорамал екендігі.
«Баланың ойыны» деп есептелетін асықтың да біз аңғара қоймаған сырлары бар сияқты, бұл мысалдар да этнографтар мен басқа да зерттеушілердің назарына түссе екен деп тілейміз.
Енді, міне, «адамзаттың төрт ғасырын» қазақы асықтық атаулармен берер болсақ, бірінші ғасыр (критаюга) – «(асығымыз) алшы (түскен) ғасыр», екінші ғасыр – «тайқы» (түскен) ғасыр, үшінші ғасыр – «бүк», төртінші, соңғы және бүгінгі ғасыр – «шік» түскен ғасыр. Жалпы адамзаттың жағдайын айтып жатпай-ақ, бүгінгі қазақтың басындағы жайларға ғана тоқталар болсақ, бүгінгі азып-тозу, парықсыздық, адами қасиеттердің жұтаңдығы сияқты індеттеріміздің өршіп тұрған уақыты расында да асықтың ең төменгі дәрежелі түсімі болған шік түсуіне (шалқалап жатуына) сәйкес келеді. Бұл біздің иығымыздың жер иіскеп, барлық жағдайда да жеңіліп тұрған шағымыз. Манвантараның қисыны бойынша, біздер қазір калиюганың соңғы сәтінде, тұтас уақыт циклінің аяқталу сәтінде өмір сүріп жатырмыз. Алда үлкен өзгеріс, жаңа айналым күтіп тұр. Тек оның қандай болары белгісіз. Белгісіздік «ол да адам баласы ғой» делінетін қазақтың да үмітін үзбейді, ол да болашақтан бірдеме дәметіп, елегізеді.
Егер Қорқыттың толық жасы осындай есептер болсақ, онда оның бір көрден екінші көрге дейінгі аралығын 6480 жылдан тұрады деп қабылдауға болар еді. Әрине, бұл – «егер осылай болса» деген жорамалдан туындап отырған есептеулер ғана. Мен бастапқы қисаптың дәл қандай болғанын біле алмаймын; оның тіпті дәл югалық пропорцияға сәйкес болуы да мүмкін.7
Сондай-ақ бұл жерде шумерлік қисындарды да қиыстыра кетуге мүмкіндік бар. Мәселен, шумерлік дәстүрдегі аса маңызды сандардың бірі – 64800, бұл сан символикалық «көк (аспан) көкжиегінің ұзындығы» – 64800 буруға (буру – шумерлік ұзындық өлшемі). 64800 жыл – ежелгі шумерлік ілкі патша Зиусудраның (ассириялық версиядағы Ут-Напиштидің) патшалық құрған дәуірінің көрсеткіші.
64800 жыл мөлшері екі толық және бір жарты прецессиялық циклдердің жиынтығын (25920 + 25920 + 12960 = 64800) құрайды. Шумерлік Зиусудраның үнділік Мануға сәйкестендіру әрекеті жасалынып жүр, бұл тұрғыда біз Қорқытты Манумен де, Зиусудрамен де сәйкестендіре аламыз.
Ал 64800 санының екі жарым процессиялық циклге сәйкес келуі мен Қорқыттың дүниеге келуі туралы аңыздағы сандық қисындармен сабақтастыруға бола ма? Қараңыз: «Қорқыттың дүниеге келген жері, кіндік қаны төгілген жерді «Қараспан тауы» дейді. Қорқыт дүниеге келерде анасы құлан етіне жерік болып, құрсақтағы баласын үш жыл тоғыз күн көтерген екен. Сол үш жылдың әр жылында толғақ қысып, дүниеге нәресте келетіндей қамданып, Қорқыттың анасы бебеу қаға қиналатын болған. Бірақ бірінші жылы да, екінші жылы да бала тумайды. Содан үш жыл тоғыз күн дегенде Қорқыттың анасын шын толғақ қысады. Бұл жай толғақ болмайды, дәл осы күні Қорқыттың анасымен бірге бүкіл дүние қоса толғатып қиналғандай көк жүзін түнерген қара бұлт торлайды. Күн күркіреп, найзағай ойнап, дауыл соғып, дүниенің астаң-кестеңі шығады. Мұның бәрін дүниеге келер нәрестенің киесіне жорыған жұртты үрей билейді. Бұл жөнінде есте сақталған мынадай сөз бар:
Қорқыт туған кезінде
Қараспанды су алған,
Қара жерді құм алған
Ол туарда ел қорқып
Туғаннан соң қуанған!»8
Бұл аңыздағы «3 жыл тоғыз күн» сандық мөлшерінің түпкі идеясы қандай? Бізге ол жағы белгісіз, тек үш және тоғыз сандарына қатысты «үш тоғыз» ұштасуының қазақ дәстүрінде орнықты модель екендігін («Тәуке ханның жеті жарғысында» қылмыстың құны ретінде төленетін «үш тоғыз » (үш тоғыз түйе + 1 малай, үш тоғыз жылқы + 1 түйе, үш тоғыз сиыр + 1 түйе, үш тоғыз қой + 1 жылқы), «бір тоғыз» деген жаза, айып-пұл түрі бар) ескере отырып, «үш жыл тоғыз күн» дегеннің «үш тоғыз» деген сөздің бұрмалануы деп те қарастыруға болады.
Қорқыттың дүниеге келуінің қиын болғандығы (шешесінің толғағының ұзаққа созылғандығы) жөніндегі оқиғасына ұқсас оқиға грек мифологиясында да бар, мұнда Летоның «гиперборейлік» Аполлонды босануы тым ауыр болып, толғағының тоғыз күнге созылғандығы, тек тоғызыншы күн дегенде ғана Илифияның беріп жіберген әшекейі (ожерелье) арқылы ғана босанғандығы айтылады. Ал Қорқыттың босануы «үш жыл тоғыз күнге» немесе «үш тоғыз күнге» созылады, бұл санның ар жағында да жалқы «тоғыз» санының жатқандығында күмән жоқ.
Бұл тұрғыдан алғанда, Аполлон мен Қорқыттың типологиялық деңгейде бір бейненің екі түрлі дәстүрлік нұсқасы екендігі туралы топшы жасауға болады. Осындай сәйкестікті қисынды етер қосалқы дәйектер де бар:
Қорқыт – қобызшы, қобызды ойлап табушы болса, Аполлон да – музыкамен байланысты бейне; ол кифарада (лира тәрізді саз аспабы) ойнайды, сірә, кифараны ойлап тапқан да Аполлон болар.
Қорқыттың жер кіндігі деп есептелген Сырдария суының бетінде, кілем үстінде отырып, қобыз тарту оқиғасындағы «су бетінде қалқыған кілем» бейнесі Аполлонның дүниеге келген су бетінде қалқыған «көшпелі жер» – Астерия аралының бейнесі бірдей.
Қорқыт – бақсы, Аполлон да – бақсы.
Қорқыттың қарындасы бар екендігі айтылады, Аполлоның да егізі – қарындасы бар.
Қорқыттың өзі де, қобызы да аққу бейнесімен сабақтасып жатыр. Аполлонның да аққумен байланыстылығы жөнінде айтып өттік. Ақ түйе түрінде суреттелетін Қорқыттың қанатты Желмаясы – о бастағы Аққудың көшпелі қоғамның шаруашылық болмысына сай өзгерген кейпі болып табылады (ертегілік, эпостық, аңыздық, фольклордағы желмаяны көлік ететін бақсы, абыздармен қатар қыздар не кемпірлер болып шығуының өзі о бастағы қыз бен аққу сабақтастығына байланысты).
Қорқыт – бақсылардың, емшілердің, сазгерлердің пірі болып есептелінеді. Аполлон болса – тоғыз музаның басшысы, өнердің қамқоршысы.
Қорқыт пен Аполлонның айырмашылығы – Қорқытта соңғысынікіндей садақтың болмауында, Қорқыттың соңғыдай садақшы, мерген болмауында. Бірақ бұл жерде қобыздың да іс жүзінде садақ болып қабылданатындығын ескерген жөн сияқты. Сонымен қатар, Қорқыттың ажалы деп есептелген жылан бейнесін Аполлон өлтірген деп есептелінетін алып жылан – Пифон бейнесімен сәйкестендіруді де Қорқыт-Аполон сәйкестігінің бір айғағы ретінде қарастыруға болады. Аполлонның да Дельфідегі ғибадатханасы бұрын Пифонның (немесе Дельфинаның) күзеткен киелі орнының үстіне салынған. Нақ сол тұста байырғы гректер ғалам кіндігі деп есептеген бағана тас тіреу (метеорит) – Омфалос орналасқан. Тіпті кейбір варианттарда Аполлонның моласының нақ осы жерде екендігі айтылады.9 Міне, осы тұста Омфалосты кіндік деп есептер болсақ, оны күзеткен Пифон өз құйрығын өзі тістеген жылан түрінде әлгі кіндік тасты қоршай, шеңберлей орналасар еді. Яғни, бұл жерден біздер абақ таңбаны көріп отырмыз. Қорқыттың орналасқан жері – ғалам (жер) кіндігі болса, оны шақпақ болып күтіп жатқан жылан – осы нүктені қоршай орналасқан шеңбер болмақ – бұл жерде сәйкестіктің бар екендігі көрініп тұр. Жер кіндігі болған Дельфіде Аполлонның моласының болуы мен жер кіндігі болған Сырдарияда Қорқыттың болуы да – тағы бір сәйкестік. Міне, осының барлығы гиперборейлік Аполлон мен гиперборейлік Қорқыттың бір бейне болғандығын көрсетеді.
Қорқыт аңызындағы жер кіндігі болған Сырдария бейнесі байырғы, гиперборейлік ғалам кіндігінің кейінгі вариациясы болып табылады. Бастапқыда бұл кіндік Солтүстік полюсте орналасқан. Уақыт өте полярлық қисынның зодиактық қисынға алмасуына байланысты «кіндіктік қызмет» Құс жолының, эклиптиканың, аспан экваторының, сондай-ақ жер көкжиегінің (төрт сызықтың қиылысуы – тоғыз жолдың торабы) тоғысу нүктесіне ауысып, аталмыш нүкте Құс Жолының, яғни, Аспан дариясының бір тұсына орналасатын болып шығады. Сырдарияның кіндіктік болмысы да, ең алдымен, «аспандық Сырдария» – Құс Жолының бейнесіне байланысты. Сыр немесе Сүйін (Сайын < Сейһундария)10 – Құс Жолының «дариялық» нұсқасының бір атауы болып табылады. Сондықтан Қорқыттың моласы орналасқан Сыр бойындағы жер кіндігінің түнгі аспанға проекциясы ретінде Құс Жолы маңының бір координаттар тоғысын (шамамен Мерген мен Шаян (Жылау ұстаушы) шоқжұлдыздарының шектесер тұсы болуы тиіс) ұсынуға да болады.
Дағдылы түсініктерге жүгінер болсақ, Қорқыт ажалдан қашып құтыла алмаған. Ал ғасырлар туралы «қорқыттық қисын» оның өлмегендігін, жуық арада оның екінші өмірінің басталатындығынан хабар береді. Қорқыт – мәңгі, өйткені Қорқыт дегеніміз – Уақыттың өзі, уақыттың қазақтық (түрктік) версиясы. Қорқыт-ата біздерді таң қалдыруын коймай келеді. Ол туралы сан-алуан аңыздардың бізге берер ақпары, жұмбақталған сыры әлі де көп. Оларды аша, түсіне білу де, олардан сабақ ала отырып, бүгінгі күйкі тірлігімізді реттеуге пайдалана білу де қажет.
1 Осы аңыздардың көпшілігі 1999 жылы жарық көрген «Қорқыт-ата» деген энциклопедиялық жинақта топтастырылып көрсетілген.
2 С.Ш.Аязбекова. Картина мира этноса: Коркут-ата и философия музыки казахов. А. 1999. с.194.
3 Т.Сарыбаев. Кюй как коммуникативное явление. //Инструментальная музыка казахского народа. А. «Өнер». 1985. с.54.; С.Ш.Аязбекова. Картина мира этноса: Коркут-ата и философия музыки казахов. А. 1999. с.195.
4 Қорқыт-ата. Энциклопедиялық жинақ. А. «Қазақ энциклопедиясы». 1999. сс.92-93.
5 Индейцев Центарльной Америки мифология. //МНМ 1-520.
6 Юга. //МНМ 2-676.
7 Осылар жөнінде қараңыз: А.Дугин. Абсолютная Родина. М. «Арктогея-центр». 1999. сс. 93-104.
8 Ақселеу Сейдімбек. Қорқыт аңыздары. //Қорқыт-ата. Энциклопедиялық жинақ. А. «Қазақ энциклопедиясы». 1999. с.105-б.
9 Апполон. МНМ 1-94.
10 Яксарт, Інжу-дария, т.б. болып аталған Сырдарияның 8-9 ғ.ғ., қарлықтар тұсындағы араб тілді әдебиетте «сейхун» деген атауға ие болуының өзі сауал туғызады. Осы «сейхун» сөзін біз қазақтағы «Сүйін», «Суын», «Сайын», «Сейіл» эпостық, щежірелік, мифтік ұғымдармен сабақтастырғымыз келеді. «Қ» – «с» ауысымының заңдылығын ескере отырып, Құс Жолының дей-түрктік атауының бірі болған «Қайын», «Құйын» сөздерінің «Сайын» (Сайыл, Сейіл), «Сұйын» (Сүйін, Суын) деген вариацияларының болғандығын топшылай аламыз.
