Totalıtarlyq júıeniń kesirinen 1960-1970 jyldary jaryqqa shyqqan fılmderdiń avtorlary eleýsiz qalyp, fılmderi umyt bolyp jatty. Osyǵan qaramastan, shyǵarmashylyq adamdary ár jumysy úshin kúresip, ónerdiń durys úlgisin qalyptastyrýǵa tyrysty. Abdolla Qarsaqbaev keńes kınematografy tarıhynda eleýli oryn alatyn rejısser. Ol balalar taqyrybyna jańashyldyq ákelip, batyldyǵymen, kásibı ereksheliktermen fılmderdi kınotilimen baıytýǵa tyrysty. A. Qarsaqbaevtyń shyǵarmashylyq joly Keńes Odaǵynda totalıtarlyq saıası júıe qaınap jatqan tusyna dál keldi.

Bizdiń ındıvıd nemese qoǵam retindegi búgingi bolmysymyz keshegi ótkenimizge tikeleı baılanysty. Qazirgi qoǵamymyzda bolyp jatqan saıası-áleýmettik máselelerdi túsiný nemese sońǵy ýaqyttarda suraqqa aınalǵan ulttyq kimdigimizge (identity) jaýap tabý úshin ótkendi saralaý, túsiný, qabyldaý asa mańyzdy. Otarda bolǵan el retinde ındıvıd nemese qoǵamdyq travmalarymyz oıǵa oralady. Kópshilik kórermenniń esinde sotqar bala retinde qalǵan Qojanyń bolmysy qandaı da bir travmalarymyzyń, tipti, avtordyń travmasy emes pe degen suraq týady.

1963 jyly túsirilgen «Meniń atym Qoja» fılmi Abdolla Qarsaqbaevtiń alǵashqy rejısserlik jumysy. Senarıı negizine Berdibek Soqpaqpaevtyń birneshe tilge aýdarylǵan attas povesi alyndy. Fılm Qojanyń mysalynda ártúrli sıtýaııalardan shyǵý joldaryn kórsetip, adaldyq, meıirimdilik, dostyq syndy kıeli uǵymdardy dáripteıdi. Meıirimdi jáne qyzyqty fılmde izdenimpaz, ashyq minezdi, únemi túrli jaǵdaılarǵa tap bolatyn keıde jazyqsyz, keıde buzaqy Qojabergen Qadyrov (Qoja) esimdi oqýshy bala basty keıipker keıde burys sheshimder qabyldasa da, únemi ushqyr qııalyn, tabandylyǵyn, meıirimdiligin kórsetedi.

Fılmde Qoja bizge óz ómiri týraly baıandaıdy. On eki jastaǵy Qojanyń kóptegen nárselerge óz kózqarasy bar. Fılm ákesiz ósip kele jatqan kishkentaı tentek týraly kóterilgen taqyryptyń ózektiligimen qyzyqty.

Psıhoanalıtık Juldyz Tóleý:

«Qojada «Ákem kim?» degen suraq týyndaǵan kezde «Jaqsy adam bolǵan» degen sóz onyń kóńiline medeý berip, ishki jan-dúnıesindegi ákeniń jaqsy bolýy dán bolyp sebildi. Erteń «men kimmin?» degen suraqqa ákesiniń kim ekenin bilmeıtin bolsa, bala arhaıkalyq kóne zamandaǵy ákege eliktep ketýi múmkin. Eger ishinde jaqsy áke bolmasa erteńgi kúni mafııanyń bastyǵy nemese radıkaldy terrorısttik uıymdardyń, narkobıznestiń jetekshileri bolýy múmkin, sebebi bul arhaıkalyq ákeniń obrazy. Sultan beısanaly túrde arhaıkalyq áke obrazyna eliktep ketedi. Al Qoja eki tańdaýdyń ortasynda tur. Sultanmen dos bolyp sonymen birge ketedi me, álde ishinde «meniń ákem jaqsy adam bolǵan, demek men de jaqsy bolýym kerek» degen tańdaýǵa qulaq asa ma».

Travma máselesin órbitetin bolsaq, taqyryp II dúnıejúzilik soǵystan keıingi kezeńdi kórsetedi. Osy tusta Italııa neorealızmi baǵytymen parallel jasaýǵa bolady. Italııa neorealızmi kınoestetıka, taqyryp turǵysynan II dúnıejúzilik soǵysty jan-jaqty kórsetti. Iaǵnı, travma degen ne, ony aıtpasaq, kórsetpesek, talqylamasaq, qabyldamasaq, ol dertke aınalady deıdi. Osy fılm Qoja týraly bolǵanymen onyń ar jaǵynda soǵystan keıingi bizdiń travmamyz kórsetilýi de múmkin.

Juldyz Tóleý: «Soǵys travmasy fılmde bitelmegen jara sııaqty bop tur. Rejısserdiń kórsetken kartınasynda otarshyl ıdeologııaǵa qarsy sovet úkimetindegi sol zamanǵa qarsylyq bar. Bul qarsylyqty Qojanyń obrazy arqyly baıqaýǵa bolady. Synypta ustazy «Meniń armanym» degen shyǵarma jazdyrady. Sol kezde ustaz mynandaı sóz aıtady: «Bul arman senderdiń qazirgi shyǵarmaǵa ǵana emes, senderdiń bolashaq ómirlerińe de mańyzdy. Bul armanda shekteý joq». Demek, sender sheksiz erkindikke umtylyńdar degendi aıtyp tur».

Qoǵam balaǵa ákeniń ornyn basa almady. Anasy alqapta jumys istegennen keıin balasyna jetkilikti kóńil bóle almaıdy. Qoja men Maıqanova, Jantas arasyndaǵy jıi konflıktter ishki qaıshylyqty órshitedi. Óz ortasymen til tabysa almaǵannan keıin, Qoja Sultanmen birge erkin bolýǵa talpynady.

Bir qaraǵanda balalarǵa arnalǵan fılm bop kórinetin bul týyndynyń astarynda tereń maǵyna, ásirese, qoǵamdyq, totalıtarlyq júıe motıvi bar. Qarsaqbaev óz shyǵarmashylyǵynda, ásirese, balalar kınosynda sol zamanǵy júıeni synady. Totalıtarlyq júıeniń qate tustaryn balalardyń ázil-qaljyńy, aldaý arqyly, qıturqy isteri arqyly kórsetedi. Osy dúnıeler «Meniń atym Qoja» fılminde anyq kórinedi.

Juldyz Tóleý: «Keńes Odaǵyndaǵy balalardy eńbekke baýlý kerek degen ıdeologııa boldy. Eger qazirgi kózqaraspen qaraıtyn bolsaq, bul Halyqaralyq balalar quqyǵyn taptaıdy, eńbekke májbúrleý bop sanalady. Fılmde balalardy qoı qyrý, shóp terýge alyp barý sahnasy bar. Qojanyń qoı qyrqýǵa da, shóp terýge de barmaýynyń sebebi eńbekke májbúrleýge qarsylyq edi. Qojada «men qaı ómirdi tańdaımyn: erkindikti tańdaımyn ba, álde saǵymdy syndyryp, osy ıdeologııaǵa kónip, zamannyń jetegimen júre beremin be» degen tańdaý tur. Ol Sultanǵa eredi de erkindik kóredi. Sultanda kóshpendilerdiń rýhynyń synyǵy qalyp qoıǵan sekildi. Al Qoja men Sultan baratyn Toı – rejısserdiń ishki erkindigin ańsaýy. Shirkin, bizde ózimizdiń ulttyq qundylyǵymyzdy nasıhattaıtyn osyndaı erkindik bolsa degen kınokartınaǵa jasyryn, sımvolıkalyq qupııa túrde engizilgen óziniń armany deýge bolady».

Basqa adamdar Qojanyń erkindigine, qarsy protesterine kóńili tolmaıdy. Sondyqtan da, olar birigip, bar kúshin salyp, Qojany tárbıelegisi keledi. Tipti, mektepten shyǵaryp, qýdalaýǵa deıin daıyn. Alaıda Qojaǵa eshkim ámirin júrgize almaıtyn edi. Osyndaı kózqarastar men qarama-qaıshylyqtar Qoja men qoǵam arasyndaǵy arazdyqty odan saıyn órshitti. Fılmde qoǵam men Qoja arasyndaǵy balansty ustaýǵa tyrysqan Rahmanov aǵaı bar. Rahmanov aqyldy, abyroıly, dáýirdiń aýysyp jatqanyn oılaıtyn adam boldy. Ol júıeni qoldasa da, Qojany joqqa shyǵarmaıtyn. Rahmanov bir-birine qarama-qaıshy eki túrli kózqarastyń arasyndaǵy keıipker. Qojaǵa qarasaq búkil tutastaı fılmniń sıýjetinde Qojanyń eshqandaı qalaýy iske aspaıdy. Tipti Rahmanov ta, Maıqanova da, anasy da, eshkimi dıalogqa barǵysy kelmeıdi. Búkil sıtýııalarda Qojaǵa «sen osyndaı bol» degendi úıretkisi keledi. Fılmdi qaraǵanda avtorlar osy fılm arqyly ıdeologııany dáripteý otyr ma, álde osyny sýretteı otyryp, qarsylyǵyn bildirip jatyr ma degen oı keledi.

Juldyz Tóleý: «Bul kartınada Qojanyń túsi arqyly rejısserdiń armany oryndalady. Psıhoanalızde tús adamnyń beısanaǵa aparatyn joly dep aıtady. Túsinde ol ǵaryshqa ushady, ǵaryshtan keledi. Bári Qojaǵa gúl berip, qarsy alady. Ózi jek kóretin Hadısha apaı, básekelesi Jantas keshirim suraıdy. Tús arqyly Qojanyń, ıaǵnı, óziniń armanyn oryndaıdy. Qojanyń jaqyndaryna sezimderin aıta almaýy kompleksterden týyndap otyr. Óıtkeni, mekteptegi tárbıe, úıdegi sheshesiniń sezimderin syrtqa shyǵara almaýy, ákesin joqtap qaıǵyra almaýy áser etedi. Aınalasynan osyndaı sezimder tunshyǵýyn kórý arqyly Qojada bul sezimdi shyǵarý durys emes, qylmys degen oı qalyptasady. Ishtegi ımpýls ınstınkter onyń minez-qulqy arqyly syrtqa shyǵyp jatyr».

Fılmde ıdeologııaǵa qarsy shyqqan týyndy rakýrsynan ǵana emes, rejıssýra turǵysynan da batyl sheshimder qabyldanǵan. Baýyrjan Nógerbek «Meniń atym Qoja» fılmine kınotilimen túsirilgen alǵash fılm dep baǵa bergen eken.

Serik Ábishev: «Bul fılm Qarsaqbaevtyń debıýti bolǵanyna qaramastan, fılmde rejıssýranyń barlyq saımandaryn qoldanǵan. Kameranyń qımyly, panorama, joǵaryǵa kóterilý sekildi tásilderdi durys qoldanǵan kezde rejıssýra jumys isteı bastaıdy. Jaqsy rejıssýra akterlik oıyn men kamera ekeýiniń birge jumys isteýin oılastyrǵan kezde rejıssýra bolyp shyǵady. «Meniń atym Qoja» bul mindetti atqaryp shyqty. Aıtyp ótkendeı, Keńes Odaǵyndaǵy rejısserlar kınoóneri arqyly árdaıym táýelsiz oıyn, óziniń ishindegisin, qazaqqa kimdigin aıtqysy kelgen. Rejısser bul jerde de óziniń pozıııasyn, kózqarasyn jetkizgisi keldi. Eresek adamdar kórsin, túsinsin dep, astarlap, Ezop tilimen jetkizedi. Abdolla Qarsaqbaev balalar kınosynyń negizin ala otyryp, óziniń ishindegi úlken oılaryn jetkizgen dep oılaımyn».

Kórermen pikiri

Orazaı Qydyrbaev: Muǵalimderdiń, eresekterdiń balalarǵa jasaıtyn jasaıtyn býllıng máselesi bar sııaqty. Ony jazýshy Soqpaqpaev ta, rejısser Qarsaqbaev ta óte jaqsy túsingendeı. Bul bir jaǵynan Sovet pedagogıkasynda Qoja qoǵamǵa úılespeıtin kórsetetin sııaqty.

Ánnás Baǵdat: Qosymsha aıtqym keletini - ózi model sanaıtyn Rahmanov aǵaı da Qojany tárbıeleýde áke arqyly manıpýlıaııaǵa baratyn sııaqty. Qojamen dıalogqa baryp, onyń qalap jatqan erkindigine, qandaı adam bolǵysy keletindigin tyńdamaıtyn sııaqty.

Juldyz Tóleý: Sovet Odaǵynda qoǵamdaǵy adamdardyń bári birdeı ǵyp tárbıeleý kerek boldy. Birden kıim kııý, birdeı forma kııý, erekshelenbeý. Birinen biri artyq bolmaý kerek degen sııaqty. Sol kezdegi oqytýshylar bylaı qaraǵan kezde júıeni qalyptastyrýǵa at salysyp jatqandaı.

Býllıng týraly aıtyp ótsem. Qoja tús kóredi. Men ólemin deıdi. Ólgen kezde ony joqtap ne ákesi, ne sheshesi, ne ájesi emes, óziniń qarsylastary, ózi jek kóretin adamdar keshirim suraıdy. Iaǵnı, Qoja ólý arqyly ózine býllıng jasaǵan adamdardyń barlyǵyn ózimen birge óltiredi.

Fılmde basty keıipkerler eshqandaı kásibı akterlik bilimi joq balalar boldy. Rejısser balalarmen jumys jasaý barysynda túsirilimdi oıyn formatynda jasaýǵa tyrysty. Eske túsirsek, buǵan deıin fılmderde kásibı akterler oınaıtyn. Fılmdegi balalardyń barlyǵy úshin bul rólder kınodaǵy alǵashqy jáne kóbine sońǵy ról boldy.

Rejısser Abdolla Qarsaqbaev kishkentaı akterlerdiń tilin qalaı tabý kerektigin bildi. Basty rólde oınaıtyn balany túsirilim toby uzaq izdegen. Nurlan Segizbaev Qarsaqbaevpen birge ótkizgen ýaqytyn ómirindegi jarqyn sátterdiń biri retinde eske alady. Qazaq jáne orys tilderindegi nusqasy bar fılmde Nurlannyń shynaıy daýysy joq. Onyń aıtýy boıynsha ol segizinshi synypqa deıin kekesh bolǵandyqtan, ony orys tilindegi nusqasynda máskeýlik aktrısa Marına Vınogradova, al qazaq tilinde aktrısa Farıda Sharıpova dybystady.

Fılmdegi basty rólderdiń biri, Qojanyń synyptasy Janardy Gúlnar Qarabaeva oınady. G. Qarabaeva: «Bul sátti oqıǵa boldy. Men dosyma qonaqqa bardym. Onyń anasy kınorejısser bolatyn. Túsirilim toby meni kastıngke shaqyrdy. Fedor Tıýtchevtiń «Súıemin kóktem naızaǵaıymen» («Lıýblıý grozý v nachale maıa») óleńimen men olarǵa konkýrsqa keldim. Keıin, osy óleńimdi fılmde de oqydym».

Abdolla Qarsaqbaev kıno ónerinde eń qarapaıym jáne eń qıyn ádis balanyń qarama-qaıshylyqqa toly ishki sezimin kórsetý ekendigin túsindi. Abdolla Qarsaqbaevtyń rejısser retinde jasaǵan balalar fılmi kórermenniń súıikti fılmderine aınalsa da, uzaq jyldar boıy taldaý jasalmady. «Meniń atym Qoja» fılmi kommýnıstik partııanyń bıligi dúrildep turǵan kezde túsirildi. Degenmen, bul fılm enzýradan shyqqan antıkeńestik shyǵarma bolyp sanalady. Fılmde enzýraǵa qarsy balalardyń temeki shegýi, áıel adamnyń ekinshi ret turmys qurýy sekildi sahnalar bar. Fılm keńes ıdeologııasyn jaqtamaıdy, kerisinshe, basty keıipker Qoja arqyly ony mazaq etedi.

Premera

Kartınanyń premerasy 1964 jyly 19 mamyrda KSRO-da ótti. Fılm synshylar men kórermenderden kóptegen oń baǵasyn aldy.

Qyzyq fakt

«Meniń atym Qoja» fılmi qazaq fılmderiniń ishinen alǵashqy bop Kann festıvaline qatysty. 1967 jyly «Meniń atym Qoja» fılmi Kann kınofestıvalinde balalar fılmderi boıynsha arnaıy dıplomǵa ıe boldy. Alaıda, rejısser óz marapatyn sol kúıi ala almaǵan jáne Kannda atalyp ótkendigi týraly radıodan estıdi. Kann júldesin alýǵa «Qazaqfılmniń» basshylary barady. Balalar aqyny Seıfolla Ospan esteliginen mynandaı aqparatty Gúlbarshyn Aıtjanbaıqyzy jazyp alǵan: «Kannda úndiniń belgili rejısseri Radj Kapýr kınony kórip, Berdibek Soqpaqpaev pen Abdolla Qarsaqbaevqa qatty ykylasy túsipti. Eline barǵan soń Abdollamen birge jumys isteýge yqylas tanytyp, Máskeýdegi Úndistannyń elshiligi arqyly shaqyrtý jibergen. Biraq bizdiń jaqta keıbir adamdar sol kezde jer basyp júrgen Qarsaqbaevtyń áldeqashan «o dúnıelik» bolyp ketkenin aıtyp, sypaıy túrde qarsylyq bildirgen. Biraq ótiriktiń quıryǵy bir-aq tutam 1970 jyldary Tashkent qalasynda ótken kezekti óner festıvalderiniń birinde Radj Kapýr men Abdolla Qarsaqbaev aıaqastynan kezdesip kalǵan. «Óldi» deýge qımaı júrgen áriptesiniń jer basyp, tirilerdiń qatarynda júrgenine ań-tań bolǵan úndilik rejısser «Jerden shyqtyń ba, kókten tústiń be, sen týraly «ólip qalǵan» degen jamanatty habar Yndistanǵa jetti ǵoı» degen eken.

Óz zamany qaldyrǵan belgileri bolsa da, Qarsaqbaev fılmi halyqpen birge ómir súrip, keńestik júıeniń bir bóligi retinde qabyldanbaıdy. Bul fılm totalıtarlyq emes kıno kezeńiniń alǵashqy qarlyǵashtary bolyp eseptelinedi.

---

Ekspertter pikiri

Kınotanýshy Gúljan Naýryzbekova: «Fılm qanshalyqty kúlkili oqıǵalar órnegimen berilse de, ár sıýjettiń astarynda úlken oı jatyr».

Kınotanýshy Erjan Jumabekov, Gúlnár Mýrsalımova: «Qoja – naǵyz «búlikshi». Ol ózin basqalarǵa qarsy qoıady. Qoja «ıdeal» qoǵamǵa «zulymdyq» beınesimen tóngen qaýip sekildi».

---

Fılm týraly derek

Ataýy: Meniń atym Qoja
Shyqqan jyly: 1963
Memleket: KSRO
Janr: komedııa
Kompanııa: Qazaqfılm
Premera: 19-mamyr, 1964
Uzaqtyǵy: 86 mın.
Rejısser: Abdolla Qarsaqbaev
Senarıı: Berdibek Soqpaqbaev, Nısson Zeleranskıı
Operator: Mıhaıl Aranyshev
Kompozıtor: Nurǵısa Tilendıev
Sýretshi: Qulahmet Qojyqov
Montaj: Roza Janǵazına
Kórkemdik jetekshi: Efım Aron
Basty rólderde: Nurlan Segizbaev, Gúlnar Qýrabaeva, Marat Kókenov, Erik Qurmashev, Raısa Muhamedııarova, Zaǵı Qurmanbaeva, Kenenbaı Qojabekov, Bıken Rımova, Baıdildá Qaltaev, Mákil Qulanbaev.