Abdolla Qarsaqbaev desek, aldymen balalar rejısseri degen sóz oıǵa oralady. «Meniń atym Qoja», «Alty jasar Alpamys» sekildi fılmderimen tanımyz. Alaıda, A. Qarsaqbaev úlken taqyryptarǵa, rejısserlik izdenisterge barǵan, qazaq kınosynda óziniń mektebin qalyptastyrǵan rejısser. Abdolla Qarsaqbaevtyń shyǵarmashylyǵynda erekshe mańyzǵa ıe «Qıly kezeń» fılmi 1966 jyly jaryqqa shyqty. Tarıhı-revolıýııalyq fılm sanatyna jatatyn fılmniń 1930 jyldardaǵy keńes tarıhı-revolıýııalyq fılmderden aıyrmashylyǵy, birinshiden – antagonıst keıipker beınesiniń ózgerýi bolsa, ekinshiden – fılmde jappaı keńestik ıdeologııany nasıhattaý ıdeıasy joq.
Spıkerimiz Ásııa Baǵdáýlet «Keńes kınosy qazaq kınosyn qalaı kórsetti» degen aýqymdy saýaldyń jaýabyn izdeıdi jáne óz teorııalaryn alǵa shyǵarady.
Ásııa Baǵdáýlet: Eń aldymen, reprezentaııa turǵysynan qaraǵanda ıstern nemese tarıhı-revolıýııalyq fılmder nelikten tanymal boldy, nelikten kóp túsirildi jáne bul fılm basqa fılmderden aıyrmashylyǵy qandaı, orny qandaı degen suraqtarǵa jaýap berýimiz kerek. Ol suraqqa jaýap berý úshin 1927 jyly V.Pýdovkınniń «Shyńǵys hannyń urpaǵy», D.Vertovtyń «Lenın týraly úsh án» degen derekti fılmi, V.Týrınniń «Túrksib», 1928 jylǵy Ia.Protozanovtyń «Qyryq birinshi fılmderi jáne odan keıin ısternniń negizin qalaǵan M.Rommnyń «13» fılmi syndy Keńes kınosy Ortalyq Azııa halyqtaryn kórsetetin fılmderdi negizge alsaq. Keńes Odaǵy quryla sala óziniń qaramaǵynda Shyǵys halyqtaryn ekranda kórsetýdi bastady. Olardy jabaıy, ekzotıkalyq, nadan halyq retinde janýarlardy kórmege qoıǵandaı kórsetti. Bul fılmderdiń barlyǵy dıskrımınaııalyq reprezentaııa boldy. Biraq, ol zamanda qalypty jaǵdaı bolyp esepteldi. Óıtkeni, konektýranyń, saıası jaǵdaıdyń, bolshevıstik kommýnıstik partııanyń ózi aq násildi eýropalyq. Sol halyqtardyń basqa «jabaıy» halyqtardy mádenıetke, órkenıetke umtyldyrý, modernızaııa jasaý degen jalaýmen kelgen revolıýııa boldy. Nelikten atalǵan rejısserlardyń fılmderi Eýropada, Amerıkada kóp kórsetilip, álemdik kınosynshylar ol fılmderdi óte joǵary baǵalady. Sebebi, aq násildi adamnyń artyqshylyǵy, aq adamnyń mıssııasy degen Batystyń oıynda bar máseleni dóp basqan fılmder boldy. Eýropanyń Ortalyq Azııalyqtar týraly alǵash kórgen beıneleri Pýdovkınniń, Protozanovtyń, Vertovtyń fılmderindegideı jabaıy halyqtar bolyp usynyldy. Hloıa Drıý óz eńbeginde ózbektiń 20-jyldarynda túsirilgen fılmderdi saralaı kelip, bylaı dep qorytady: «ózbekterdi, ıaǵnı jergilikti halyqty janýarlarmen parallel montaj arqyly qatar kórsetedi» deıdi.
Stalın ketip, «jylymyq» kezeńi bastalǵan kezde jańa reprezentaııa kerek boldy. Sebebi, zaman ózgerip jatyr. Andreı Tarkovskıı avtorlyq jańashyldyǵymen kıno ónerine keldi. Demek, Shyǵys halyqtaryn da jańadan kórsetip, reprezentaııalaý kerek boldy. Oǵan jol bastap bergen Mıhaıl Rommnyń «13» fılmi. Bul fılm amerıkandyq Djon Fordtyń fılmderine uqsastyryp, bir jaǵy kórermendi qyzyqtyratyn kıno jasap, ekinshiden vesternnyń ıdeıasy boıynsha ıstern túsiredi. Vesternde úndisterge aq násildi adam kelip, jabaıy batysqa órkenıet ákeledi, onyń mıssııasy sol. Vesternniń Amerıkada, Eýropada tanymal bolýynyń sebebi sol. Aq násildi adamnyń ishinde jatqan «biz búkil dúnıe júzine órkenıet ákelip jatyrmyz» dep óziniń kolonıaldyq saıasatyn aqtaýǵa múmkindik beredi.
Keńestik ısternniń bar qolynan keletini Shyǵysqa órkenıet ákelý. Keńestik bolshevızımniń aıasyna ákelý, solaı onyń deńgeıin kóterý negizinde túsiriledi. Abdolla Qarsaqbaevtyń bul fılminiń ereksheligi jergilikti rejısserdiń sol taqyrypta túsirgen alǵashqy fılmi dese bolady. Odan keıin «Bandyny qýǵan Hamıt», «Atamannyń aqyry» (Sh.Aımanov), «Aqyrǵy amanat» (A.Tájibaev) olardyń barlyǵy tarıhı-revolıýııalyq ıstern janryna jatady. Jergilikti rejısserlerdiń ereksheligi qalyptasqan janrlyq, formalyq sıpattardy ózgertpesten, jańa mazmun berýge tyrysty. Ol úrdis Abdolla Qarsaqbaevtan bastaldy. Oǵan deıin Keńes Odaǵyna jaý bolǵan tarapty ekiudaı kórsetý múldem bolǵan joq. Oǵan deıingi «Amangeldi», «Botagóz» fılmderinde keıipkerler karıkatýralyq beınelengen. Al bul fılmdegi Júnistiń ózi óte tereń keıipker. Bir qaraǵanda sol dala, sol atys-shabys bolǵanymen, ol dalaǵa jan, mazmun bitirý bar. Biz ony kınotilinen, dala kórinisterine kóbirek mán berý arqyly kóremiz. Kameranyń negizgi obektisi – dala. Fılmniń negizgi tini tarıh pen bolashaq degen másele. Bizdegi tanymdaǵy ýaqyt pen keńistikti túsiný múlde bólek. Ýaqyt pen keńistik biz úshin shekteýli nárse emes. Osy fılmde dala ýaqyt jáne keńistik turǵysynan úlken mazmunǵa ıe bolady. Osyǵan deıingi tarıhı-revolıýııalyq fılmder (ıstern) orıentalızm baǵytynda túsirilgen bolsa, A. Qarsaqbaev osy túsinikterdi buzdy. Bul fılmde Qarsaqbaev júıege qarsy fılm túsirdi dep aıta almaımyz. Ekiudaı. Sonyń kesirinen úlken prokatqa shyǵa almady»
Zarına Muqanova: Keıipkerler Ásııa aıtqandaı aq pen qara emes. Baıtenov jaqsy, Júnis jaman dep kórsetilmegen. Ekeýi de tereń keıipker. Osy senarııdi jazǵan kezde avtorlar tarıhty qaıta oılanyp, aqıqattyń bir ǵana obrazy bar emestigin kórsetken sekildi. Árkimniń óz shyndyǵy bar. 1966 jyly Keńes ókimeti kezinde túsirilgen baı Júnisti jaman keıipker dep kórsetpeý batyl qadam. Júnis – Sovetke kónbegen, Qytaı asyp bara jatqan qashqyn. Al Báıtenov Sovetke, ıdeologııaǵa sengen adam. Ekeý arasyndaǵy dıalog óte tereń. Avtorlar senarıı jazar kezde Qazaqstan tarıhyn qaıta oılanǵan syńaıly.
1960-1970 jyldary kıno salasyna basshylyq jasaǵan Kamal Smaıylovtyń aıtýynsha, 1966 jyly Zeıin Shashkınniń romanyn negizge ala otyryp, Toqash Bokın jaıynda fılm túsirýge sheshim qabyldanady. Fılmdi túsirý Abdolla Qarsaqbaevqa júkteledi. Senarıımen tanysyp shyqqan Abdolla bul kúıinde fılmdi túsirýden bas tartady. Az ýaqyt arasynda Oljas Súleımenov, Ákim Tarazı, Asqar Sýleımenov, t.b. senarlyq alqada «Senarııdi kim jazady?» degen másele týyndaıdy. Sol kezde kınostýdııanyń senarlyq alqasynyń bas redaktory bolyp isteıtin Oljas Súleımenov bul mindetti moınyna alyp, bir aptanyń ishinde senarııdi qaıta jazyp ákeledi. Ony oqyp shyqqan Abdolla Qarsaqbaev «Tek osy senarıımen túsiremin» dep turyp alady. Aqyry fılm osy senarıımen túsiriledi. Senarııge baılanysty daý-damaı OK-ke deıin barady. Fılmniń tıtrinde Oljas Súleımenov senarıı avtory emes, ádebı keńesshi retinde tur.
Ásııa Baǵdáýlet: 1960-jyldar tarıhty qaıta qaraý kezeńi. Eki keıipker beınesin odan ári talqylaı tússek, menińshe, Keńes ókimetiniń qurbandary ekige bólýge bolady. Olardyń alǵashqy ultshyldary «Alash» qozǵalysyn qoldaǵan baı-manaptar, ıntellegenııa, sol dáýirdegi bilimdi adamdar. Ekinshi top alǵashqy lek kommýnıstter. Tarıhty ártúrli ınterpreaııalaýǵa bolǵanymen, anyq Sáken Seıfýllın, Turar Rysqulov sııaqty tulǵalar óte ıdealıst adamdar boldy. Olardyń qazaqqa, shyǵys halqyna degen janashyrlyǵy barlyq isterinen kórinedi. Iaǵnı, osy fılm Keńes odaǵynyń eki qurbanyn bas keıipker retinde kórsetedi. Alǵashqysy Júnis qazaq halqynyń barlyq qundylyqtaryn óz boıynda saqtaǵan keıipker. Báıtenov soıalızm ıdeıasyna sengen, osy jolda halyqty baqytty qylamyn dep oılaǵan ıntellegenııanyń beınesi. Toqtardyń zamany áreketshil bolýdy talap etti, biraq ol óte oıshyl adam. Tarıh týraly kóp oılaıdy. Tarıhyn biledi, halqyna jany ashıdy. Shyn ıdealıst retinde kommýnısttik ıdeıaǵa sengen. Sondyqtan da, Otanymdy satqandaı bolmaıyn dep qaıtyp bara jatyr. Osy tragedııa keremet kórsetiledi. Keńes Odaǵynyń sonshalyqty jaýyz ekenin olar der kezinde túsine almaı qaldy.
Bul jerde Qarsaqbaev Keńes júıesine qarsy fılm túsirdi dep te aıta almaımyz. Bárin ekiudaı etip qoıady. Reprezentaııa máselesine qaıta oralsaq, Toqtardyń qasynda kóshbasshy bolyp bir orys júredi. Ol bul elge kommýnızmdi ákelgen aq násildi adamnyń bir obrazy. Bir jaǵy Toqtardy aqtap alý úshin bir orys keıipkerdi kórsetedi, bir jaǵy sol kezeńdegi Keńes kınosynda ortalyq baılanysy bar kez kelgen fılmde óte mańyzdy slavıan násili bolýy kerek boldy. Ol jazylmaǵan zań edi, biraq rejısserlar ishteı túsinip, qosatyn bolǵan.
Bas keıipkerlerdiń eshqaısynyń óz ómiri joq. Vesternniń ısternnan ereksheligi olarda súıikti ǵashyǵy bolady. Al ıstern fılmderinde keıipkerlerdiń barlyǵy ıdeıaǵa berilgen, memleket úshin kúresip júrgen adamdar, sondyqtan olardyń ómirinde áıelge oryn joq. At ústinde soǵysta júretin soldattardyń qııalyn qytyqtaıtyn uıǵyr qyzynyń bıi. Bir jaǵynan uıǵyr halqy qalaı bar solaı kórsetilse, ekinshi jaǵynan áıeldi seksýaldy obekt dep qaraıdy. Sol áıeldiń beınesi báriniń qııalynda qalady. Bylaı qarasań, qazaq eli ekige bólinip, qyrylyp jatyr. Qazaq áıelderi «elim-aılap» án aıtyp júr, ne joqtaý aıtyp otyr, ne qarǵys aıtyp jatyr. Uıǵyr halqynyń kórinisi qazaqytń ózara soǵysynan tys jatqan qaýipsiz aral sekildi sıpattalǵan.
Taǵy bir eskere jaıt, qazaqtardyń dinshildigi sırek. Alǵashqy jaýyngerdi jerlegennen keıin alystan eki adam betin sıpaıdy. Sońynda Júnisten musylmandyq ısharat baıqaımyz. Al uıǵyrlarǵa kele salǵannan «Jarkentti musylmandar qaýymy» deıdi, eki sóziniń birinde Allanyń atyn qosyp sóıleıdi, orys batyrǵa da «Láppaı, myna sózińiz keremet» dep mulsylmandyq ısharat kórsetip jatady. Sol kezde ókimet jalpy dinge qarsy bolǵanymen, uıǵyrlardyń dinshildigine qarsy bolmaǵan ba degen oı týdy.
Zarına Muqanova: «Orıentalızm Sovet Ókimetinen buryn Reseı patshalaǵy kezinde Shyǵystyń basqa obrazy týyndady. Batys Eýropanyń Shyǵys jaıly obrazdaryn qııaldap, ózderiniń Shyǵysyn jasaı bastady. Biraq, Reseıdiń shyǵysy durys Shyǵysy obrazyn jasaǵan joq. Áıelder ádemi emes, kózge kórinbeıdi, musylman, Indııa, Afrıka emes, ekzotıkalyq, erotıkalyq qııaldaryna sáıkes kelmegen.
Sovet Odaǵy kezinde Orta Azııa dep aıtqan kezde Qazaqstan jáne Orta Azııa dep aıtqan. Sondyqtan osy fılmdegi Shyǵys obrazyn uıǵyrlar arqyly kórsetedi. Shyǵys ol erotıkalyq áıeldiń obrazyn kórsetedi. Eýropoentrızmniń kózqarasymen qaraǵan kezde Shyǵys ol áıel, erotıka, Indııa, «Myń bir tún». Eýropanyń otarlaý saıasatyn kórip, Reseı de ózderin eýropalyq aq adam retinde sezingisi keletin. Biraq, Eýropa Reseıde mońǵoldar dep ataıdy. Reseıdiń óz komplektsteri bar edi jáne ony otarlaý saıasatymen basqysy keldi».
Ásııa Baǵdáýlet: Osy pikirge qarsylyǵym bar. Orta Azııa jáne Qazaqstan dep aıtý sebebi, terrıtorııasy óte úlken jáne ekonomıkalyq turǵydan kirmedi. Tek qana hrestıan dinin qabyldaǵan adamdar eýropalyq dep sanady da, basqalaryn Shyǵystyq rakýrspen, orıentalısttik kózqaraspen qarady.
Qarsaqbaevtyń kıno tiline, sonyń ishinde operatorlyq jumysyn aıta ketsek, bul fılm Ábiltaı Qasteevtiń kórkemdik kınodaǵy debıýti deýge bolady. Maǵan erekshe kózge túsken bir sahna bar. Báıtenov tergep otyr, soldattar laǵman jep otyr, attaný kerek bolǵan sátte dalaǵa shyqsa ymyrt úıirilip ketken. Kókjıek qyp-qyzyl. Kelesi jolǵy shabýyldardy kórgende de qyp-qyzyl ińirdi kóremiz: ne kesh batyp jatady, ne tań atyp jatady. Shapqyn, qýǵynshylyq sahnalardy qyzyl ińirdi kórsetý úshin ymyrt kezinde, tań aldynda túsirgen.
Fılmniń ómirsheń bolýynyń sebebi kóp dúnıe dıalogsyz berilgen, kıno tilimen jetkiziledi. Sondyqtan da óte qýatty. Mysalǵa, Toqtardyń qamalatyn sahnasyn alaıyq. Toqtardyń opynyp otyratyn sáti, kenet daýys estıdi. Kamera jyljyp baryp qara kóleńkede otyrǵan Júnisti kóremiz. Sol kezde Júnistiń sózin tyńdasańyz: «Qazaqtyń basyna jumaqty ornatatyn sen bolarsyń» deıdi. Kamera túrmeniń shańyraǵyn kórsetedi. Iaǵnı, mátini «jumaq ornatarsyń» bolǵanymen, kamera Keńes Odaǵynyń ákeletini túrme, qarańǵylyq ǵana ekenin ańǵartady».
Fılmniń basynda Toqtardyń taý ishinde toqtap, tańbaly tastardy qaraıtyn kórinisi bar. Tańbaly tasty zerttep júrgen Toqtardyń «Bolashaq – ótkennen bastalady», «Ótkendi bilmeı – bolashaqty bilmeısiń» deýi de sol kezdiń saıasatyna múldem sáıkes kelmeıtin. Ýaqyt ózgerse de, ǵasyrlar ótse de, tasqa jazylǵan tańbalar qazaqtyń keshegisi men búgini bar ekenin ańǵartady. Taý – asyl tastardy saqtaıtyn úńgirdiń qyzmetin atqarady. Bundaı kórinis Májit Begalınniń «Shoqan Ýálıhanov» fılminde Shoqannyń manasshynyń qasyna kelip, tańba týraly suraıtyn sátinde de bar.
Ásııa Baǵdáýlet: Júnis tutqyn bolyp, Báıtenov bastaǵan jolda ony shalshyq sýǵa ákeledi. Al Báıtenov tutqyn bolyp, Júnis aldynda kele jatqanda ol sarqyraǵan, móp-móldir ózenge ákeledi. Osyndaı parallelder fılmde óte kóp. Toqtar men Júnisbaıdyń beıittermen kele jatyp, kóleńkesi ǵana kórinedi. Biz osy jerdikimiz, ata-babamyzben baılanysymyz, búginimiz bar dese, ótken shaq beıitter, tastar arqyly tańbalanǵan. Fılmniń fınalynda Toqtar óziniń ıdeıasy úshin kúresip ketip bara jatyr. Ol Keńes Odaǵynyń alynbaıtyn, tastarmen salynǵan óte qaýipti qorqynyshty jolyn tańdaıdy. Ol soǵan tústi».
Toqtardy tutqynǵa alyp, ortalyqqa bara jatqan jolda Júnis Toqtarǵa: «1916-shy jyly ak patshaǵa karsy shyqqanymda birge bolyp edik. Ol kezde sen halqyń úshin kúresip ediń. Endi basqynshylar jaǵyna shyǵyp kettiń. Esińde me, seni general bes ret ólimge buıyrǵanda qutqarǵanym? Soǵan qarap «Qazaqtyń kósemi bolar» dep oılap edim, qatelesippin. Qanymyz bir bolsa da, dinimiz bólek eken» deıdi. Aqyry «Alashordada boldy» degen jeleýmen qyzyldar Toqtardyń ózin tutqynǵa alyp, Júnistiń janyna qamaıdy. Sóıtip, olardy Júnistiń jigitteri qutqarady. Shekaradan óterde ózen jaǵasyndaǵy ekeýi aırylysar sátte birde-bir sóz aıtylmaıdy. Naǵyz psıhologııalyq drama. Keńes ókimetiniń lastyǵynan tazalaný úshin ózende asyqpaı dáret alǵan Júnis ózin ólimge qısa da keshirim etip, Toqtardyń aldyna bórik pen shapan koıady. «Menimen birge bol» degeni edi. Bul usynystan bas tartyp, Keńes ókimetine keri qaıtqan Toqtardy óltirmek bolǵan jigitine Júnis toqtaý salady.
Abdolla Qarsaqbaevtyń taǵy bir qasıeti shyn talantty dál tanı bilýinde. Máselen, onyn «Qazaqtyń halyktyq qolenerinen» bastap barlyq fılmderiniń mýzykasyn daýylpaz kompozıtor Nurǵısa Tilendıev jazǵan. Operatorlar Mıhaıl Aranyshev, Ábiltaı Kasteev, redaktor Olga Bondarenko – onyń turaqty áriptesteri. «Qıly kezendi» túsirerde aýylda muǵalim bolyp júrgen Nurjuman Yqtymbaevty Qapannyń reline alyp keledi.
Ásııa Baǵdáýlet: «Ánýar Moldabekovty halyq «Qyz Jibek» fılmindegi Shege obrazy arqyly biledi. Al, Shege qaıdan shyqty? Moldabekovtiń kınodaǵy shyǵarmashylyǵy osy «Qıly kezeńnen» bastaý alǵan edi. Sultan Qojyqov fılmniń kórkemdik jetekshi bolyp, akterlerdi baıqaǵan bolý kerek. Sebebi, osy fılmde boı kórsetken A.Áshimov – Bekejan, A.Moldabekov – Shege, F.Sháripova – Jeńge retinde bekitilip, akterlik ansambl «Qyz Jibekte» de kórindi».
Ózgeshe ınterpretaııada fılmniń tıtrynda oınalatyn «Elim-aı» áýeni taý panoramasymen birge beriledi. Bul áýenniń oryndalý ereksheligi qaharmandyq áýen naqyshynda bastalatyn melodııa «Elim-aı» áýeniniń kirispesi ekendigin túsinesiń. Ánniń tempi de bastapqy melodııaǵa ilese alatyndaı negizgi nusqasynan jyldamyraq beriledi. Fılmniń túsirilgen jylyn (1966) eskerer bolsaq, rejısser keńestik ıdeologııa men jabyq taqyryptarǵa qarsy baratynyn kórsetýge bolady. Zarly ánniń tabıǵat panoramasymen berilýiniń bir qupııasy taǵy da qazaq tanymyndaǵy «tabıǵat – syrlas» uǵymy. Osy dalaǵa bıikten kóz tastaý arqyly kórermen de, rejısser de búgingimen astasyp jatqan ótkendi eske alady. Á.Baǵdáýlet: «Elim-aı» ániniń oryndalýy arǵy jaqtan kelgen Sháripovanyń jeke taǵdyry kóship bara jatqan halyqtyń taǵdyrymen ushtasyp jatyr».
Qyzyq derek.
Alpysynshy jyldary Keńes ókimetiniń saıasatyna kereǵar keletin mundaı fılm túsirý batyrlyq edi. «Kıly kezeńdi» A.Qarsaqbaev shyǵarmashylyǵynyń shyńy dep esepteıdi. Ókinishke oraı, týyndy kórermennen jasyrylyp, óz baǵasyn almaǵan. Qalıhan Ysqaqtyń aıtýynsha, fılmniń 40 dana qazaqsha nuskasy qoımada qalǵan. A. Qarsaqbaevtyń barlyq fılmderinde redaktor bolǵan Olga Bondarenkonyń aıtýynsha, jetpisinshi jyldardyń sońyna taman «Qıly kezeńdi» kórgen Reseı kınorejısseri Andreı Konchalovskıı qaıran kalyp: «Mynaý naǵyz klassıkalyq dúnıe. Naǵyz klassık senderdiń aralarynda júr ǵoı» - dep tańdanǵan eken.
Ekspertter pikiri.
Kınotanýshy Baýyrjan Nógerbek: «A. Qarsaqbaev Qazaqstannyń totalıtarlyq emes kınonyń bastaýynda turdy. Onyń «balalarǵa arnalmaǵan» «Qıly kezeń» fılmi qyzyl bolshevıkter týraly keńes tarıhı-revolıýııalyq fılminiń dástúrli kanondarynyń buzylýynyń alǵyshartyn jasady. Bul lenta qazaq keńestik totalıtarlyq fılmderiniń qatań kanondyq formadan erkin kanondyq emes, sodan soń avtorlyq modelde damý joldaryn anyqtady».
Fılm týraly derek
Ataýy: Qıly kezeń
Shyqqan jyly: 1966
Memleket: KSRO
Janr: tarıhı drama
Kompanııa: Qazaqfılm
Premera: 25-naýryz, 1968
Uzaqtyǵy: 90 mın.
Rejısser: Abdolla Qarsaqbaev
Senarıı: Zeıin Shashkın
Operator: Ábiltaı Qasteev
Kompozıtor: Nurǵısa Tilendıev
Sýretshi: Iýrıı Vaınshtıýk, E. Feller
Fılm dırektory: P. Iýmankov
Basty rólderde: Ydyrys Noǵaıbaev, Ahmet Shamıev, Ánýar Moldabekov, Asanáli Áshimov, Nurjuman Yqtymbaev, Evgenıı Popov, Baıdildá Qaltaev.
