Genderlik teńdik kóptegen ǵasyrlar buryn, keıbir mádenıet ókilderiniń erleri men áıelderi qatar shalbar kıgen zamanda bolǵan bolýy yqtımal.

Amazondar, ıaǵnı Gerkýles pen basqa grek mıfologııalyq batyrlaryna qarsy soǵysqan áıelder, uzaq ýaqyt boıy oıdan shyǵarylǵan, kórkem ádebıet keıipkerleri dep esepteldi. Bizdiń ýaqytymyzǵa deıin jetken: «Amazondar sadaq kózdeýge yńǵaıly bolý úshin bir omyraýyn kesip alyp tastaǵan», - degen ańyz beker sóz bolǵanymen, amazon sııaqty jaýynger áıelderdiń bolǵany shyndyq. 1980 jyldary arheologııalyq qazbalar kezinde tabylǵan qarýly áıelderdiń súıekterinen shaıqasta alǵan jaraqat izderi anyqtaldy jáne bul Eýrazııanyń skıf dalasyndaǵy kóshpendiler arasynda jaýynger áıelder bolǵan degen boljamdy dáleldedi.

Ejelgi grekter buny qazirgi arheologııa ǵylymynan áldeqashan buryn bilgen: ejelgi grek vazalaryndaǵy sýretterde myńnan asa jaýynger áıel beınelengen. Bul óner shyǵarmalaryndaǵy kózge túsetin nárse – ondaǵy áıelderdiń kóbi shalbar men jeıde (týnıka) nemese skıf erleri sııaqty leggıns kıgen. Ol kezdegi grek erleriniń dástúrli kıimi tórtburyshty matadan túıreýish jáne beldikpen búrilgen hıton edi, ıaǵnı, basqa da ejelgi mádenıet ókilderiniń kıimderine uqsas, mysaly, ejelgi rımdikterdiń togasy, mysyrlyqtardyń shhentıi nemese búrilgen beldemshesi men azııalyqtardyń sarony sııaqty. Al shalbar tehnologııasy kúrdelirek boldy.

Shalbar men týnıka – toqyma, bylǵary nemese mata qıyqtaryn myqty tigispen biriktire otyryp, kóbinde túrli-tústi jiptermen bezendirilgen ári dene sulbasyna qonymdy etip pishilgen, kúrdeli kıim túri. Erte zamandaǵy mundaı shalbardyń úlgisi Tarym oıpatynan tabylǵan salt atty erler men áıelderdiń máıitinen tabylǵan-dy. Arheologtar bul jádigerlerdi bizdiń zamanymyzǵa deıingi 1200-900 jyldarǵa jatqyzady. Osy aımaqtan sońǵy jyldary tabylǵan eki shalbar úlgisiniń úsh myń jyl buryn tigilgeni anyqtaldy: toqyma matanyń úsh qıyǵynan turatyn shalbarlar ıirile jáne torlana órilgen órnektermen bezendirilip, qozǵalysqa yńǵaıly bolý úshin adym tigisine syna salynyp tigilipti. Bul shalbardyń úlgisiniń salt attylar úshin ońtaılandyryp jasalǵany jáne óz zamanynda úlken jańalyq bolǵany anyq. Qysqasy, shalbar – álemdegi adam denesine shaqtap tigilgen eń alǵashqy kıim túri. Shalbar jaıdan-jaı paıda bolmaǵan. Onyń qoldanysqa enýine úlken qajettilik týyndasa kerek.

Bul jaıly derekterdi ejelgi grekterden izdesek, olardyń jazbalary men óner týyndylary shalbardy oılap tapqan «jabaıylardyń óktem áıelderi» degen qaǵıdaǵa saıady. Ejelgi grek erleri qysqa, jeńsiz hıton kıse, áıelderi soǵan uqsas, biraq tilersekten túsetin, búrmelengen jabyn jamylǵan. Olardyń qoldary, al erlerdiń tipti aıaqtary da ashyq bolǵan. Jerorta aımaǵyndaǵy jumsaq qysta ejelgi grekter kúláparaly mantııa jamyldy. Kerisinshe, Qara teńiz aımaǵynyń turǵyndarynan bastap Qytaıdyń batys shekarasyndaǵy Hýnný kóshpendileri tar nemese keń shalbarlardy, ıaǵnı, anaksırıd jáne sharabara (parsy tilinen kelgen grek sózderi) men uzyn jeńdi kıimdi táýir kórdi. Bizdiń zamanymyzǵa deıingi 600-shi jyldarǵa qaraı Grek ónerinde shalbar jat eldik sadaqshylardyń belgisi bolyp sanaldy. Kóptegen Grek jazýshylary skıfter, saqtar, sarmattar, daqtar, getter, keltter, mıdılikter, parsylar, frıgılikter, parfılikter, gırkandyqtar, baktrıandyqtar, armıandar men amazondardy anaksırıd kıedi dep sýrettegen.

Bul shalbar kıgen halyqtarǵa ortaq nárse ne? Olar negizinen salt attylar boldy jáne ondaı toptardyń kóbiniń, mysaly, ejelgi grektermen salystyrǵanda, genderlik teńdigimen erekshelengeni kezdeısoqtyq bolmasa kerek. Gıppokrat kóshpendilerdi: «Árqashan shalbar kıedi jáne árqashan at ústinde júredi»,- dep sýrettedi. Aıaǵyn qymtap, er-toqymyn jumsaqtaý – kún kóris úshin kúni-túni at ústinde júretin salt atty úshin, ıaǵnı, onyń jambasy qajalmaýy úshin, óte mańyzdy qajettilik edi.

Keıinirek, Rım kezeńinde, Qara teńizdiń soltústik salqyn jaǵalaýyn qonystanǵan grek kolonısteriniń urpaqtary skıfterdiń shalbaryn, al rım jaýyngerleri soltústik Eýropadaǵy «shalbarly galldardyń» (Gallia Bracata) qysqa dambalyn kıim retinde qabyldady. Alaıda, parsy salt attylarynyń kıimin muqııat zerttegen Ksenofont óziniń atqa miný sheberligi týraly nusqaýlyǵynda grekterge shalbar kımeýge keńes berdi. Ksenofont: «Shalbar kııýdiń ornyna, atqa mingen salt atty beldemshesin nemese mantııasyn bóksesiniń astyna jınap otyrǵany durys», - dep jazdy. Ejelgi grekterge shalbar kııý degen oıdyń ózi kúdikti kórindi jáne eki oılylyq týyndatty: olar úshin shalbar tym «bóten» nárse edi. Tipti Uly Eskendirdiń ózi úlken jeńisterinen keıin parsy kıimin qulshyna kıip, jaýyngerleriniń yzasyna tıgenimen, eshqashan shalbar kıgen emes. Grekter jabaıylardyń shalbaryn náziktik pen álsizdikke balap, sıraqqa arnalǵan «túrli-tústi oǵash dorbalar» (thulakoi) dep mazaqtady. Degenmen, kóptegen ejelgi grek jazbalarynda «bylǵary shalbarly» jaýyngerlerdiń qaısarlyǵy men erligi madaqtalady.

Birneshe grek jazýshylary Jerorta turǵyndary jyly klımatqa qaraı ádette ashyq qaldyratyn qol men aıaqty qymtaý dástúrin ersi dep sıpattady. Mádenıetti grekter tán sulýlyǵyn baǵalaıdy, al jabaıylar denesin tumshalaıdy-mys. Onyń ústine, amazondar men skıfterdiń ala-qula, alabajaq órnekti jáne tekstýrasy qatqyldaý kıimi sándep búrmelengen grek kıiminen múldem ózgeshe edi. Biraq, bunyń barlyǵynan da grekterdiń záresin ushyrǵan nárse – áıelder men erlerdiń birdeı kıimi: bas kıim, jeıde, belbeý, etik jáne shalbar. Bul ýnıseks kıimniń kóptegen erekshelikteri grekterdi alańdatty.

Birinshiden, bul kıim áıel men erkektiń aýyr fızıkalyq áreketterge birdeı beıimdiligin pash etti. At ta, shalbar da áıelderdiń erkin qozǵalyp, erlermen qatar atletıkalyq belsendilik kórsetýine, sonymen qatar tánin tumshalap, ádep saqtaýyna múmkindik beretin teńestirgish edi: 19-shy ǵasyrda sharovar áıel velosıpedshilerine dál sondaı múmkindik berdi. (Franýzdardyń áıel velosıped nemese atqa minbegen jaǵdaıda, jurt aldynda shalbar kııýine tyıym salǵan 200 jyldyq eski zańy tek qana 2013-shi jyly kúshinen aıyryldy.) Grekterdiń erleri men áıelderi kıgen beldemshemen salystyrsaq, shalbar jaýyngerlerge jaýǵa tánin kórsetpeı, zorlyq qaýpin azaıtý múmkindigin de usyndy. Bul – shalbardyń azat áıelderdiń kóńilinen shyǵyp, ústem erlerdiń buǵan qarsylyǵyn týdyrǵan sebepterdiń biri bolýy múmkin.

Buǵan qosa, jeıde men shalbardy áıelder oılap tapty degen oıdyń ózi bul kıimniń «naǵyz» erlerge (grekter) jaramsyzdyǵyn arttyra tústi. Grek erleri denesiniń tómengi jaǵyn shalbarmen tumshalaý qajet degen oıdyń ózinen úzildi-kesildi bas tartty. Beldemshemen salystyrǵanda, shalbar tabıǵı qozǵalysty shekteıdi dep qabyldanýy da yqtımal. Oǵan qosa, ish kıim kımeıtin grek erleri kúndelikti ómirde qysqa beldemsheli hıtonnan jynystyq músheleriniń azdap kórinýine úırengen edi. Grek erlerin sastyrǵan negizgi sebep – shalbardyń androgındik ereksheligi bolýy da yqtımal. Shalbar kıgen salt attynyń ne er ekenin, ne áıel ekenin ajyratý qıyndyq týyndatsa kerek.

Bunyń bárine qaramastan, vaza sýretshileri amazon kıimin kóp sýrettedi. Amazon-skıf kıim úlgileriniń muqııat sýrettelýi grekterdiń bul jat eldikter jaıly habardar bolǵanyn jáne olar týraly kóbirek bilgisi kelgenin kórsetedi. At qulaǵynda oınaǵan salt atty Amazondardyń sulý, keıde seksýaldyq tartymdylyǵy erekshelengen kórinister sıpattalǵan vazalar áıel jáne er tutynýshylardyń ekeýine de unady. Ekinshi terisi sııaqty, denesine quıyp qoıǵandaı yqsham kıimdi aıbyndy áıelderdiń sulýlyǵy men qozǵalysynyń erkindigi, shalbardyń atqa minýge jáne soǵys áreketterine qanshalyqty beıimdi ekenin tamasha kórsetedi. Ejelgi grek áıelderiniń kóptegen ıissý qutylary men basqa buıymdarynyń shalbarlanǵan erjúrek amazondar beınesimen bezendirilgeni tań qaldyratyn jáıt.

Ejelgi skıf dalasyndaǵy zırattardan tabylǵan salt atty áıelderdiń kıimderi tamasha saqtalypty jáne sol kıimder grek jazbalary, skıf jáne grek óner týyndylarynda sýrettelgen kıimdermen birdeı bolyp shyqty. Jeıde, shalbar jáne úshkir qalpaq kıgen kóshpendiler beınesi altyn zattardan, kúıdirgen sary balshyqtan jasalǵan buıymdardan, Qara teńizdiń soltústik aımaqtarynda jasalǵan vazalardan, skıfterdiń kúndelikti ómiri men jylqy mádenıeti sýrettelgen artıfaktilerden de kórinis tapqan. Skıf máıitterinen bylǵary, toqyma, kendir, zyǵyr jáne jibekten tigilgen shalbarlar men jeıdeler tabyldy. Keıbiri bylǵary nemese ań terisinen jasalǵan aýyrlaý kıim astynan jibek nemese toqyma qabat kıgen eken. Bul kıimder ólshemi men qalyńdyǵy ártúrli mata qıyqtarynan quralyp, sándi tigispen bezendirilgen.

Skıf dalasyndaǵy áıelderdiń zıratynan uzyn jáne keń etekti beldemsheler de kóptep tabyldy. Kóshpendi áıelder uzyn beldemsheni eki aıaǵynyń arasynan kótere túrip, ony beldikpen tartyp, atqa miný úshin nemese basqa shıraq áreketter úshin shalbarǵa uqsata yqshamdaǵan dep uıǵarym jasaýymyzǵa bolady. Skıf máıitterinen tabylǵan bylǵary beldikter men beldik toǵalarynyń alýan túri grek vazalaryndaǵy amazondardyń beldik pen ıyq baýlarynyń (portýpeıa) durys beınelengenin rastaıdy.

Arheologtar toǵaly, qysqyshty jáne ilgekti jalpaq beldikterdi qarý men qoramsaq salýǵa, al jińishkeleý beldikter pyshaq pen qaıraq sııaqty jeńildeý zattarǵa arnalǵan dep sýretteıdi. Qarýly áıelderdiń máıitterinen syrǵa, bilezik, alqa, monshaq, ań tisteri men tuıaqtary, kaýrı (Úndi muhıtynan) sııaqty zergerlik buıymdar jáne basqa da relıkt buıymdar, bylǵary jáne altyn buıymdar da tabyldy. Nazar aýdaratyn jáıt – Grek vaza sýretshileri amazondardy beınelegende, tipti qyzǵan shaıqas ústindegi sarbazdardyń «áıeldik» buıymdaryn, ıaǵnı syrǵa, alqa jáne bilezikterin qosa sýrettegen.

Vazalarda sýrettelgen jolbarys jáne basqa ań terileri de naqty dálel, sebebi teńbil mysyq tektes, kámshat jáne basqa ań terileri ejelgi skıf áıelderiniń (erlerdiń de) máıitterinen tabyldy. Arheologııalyq jáne ádebı derekterge súıene otyryp, ejelgi grekterdiń Eýrazııanyń shynaıy jaýynger erleri men áıelderiniń ómir salty jaıly bilimi artqan saıyn, klassıkalyq óner týyndylaryndaǵy amazondardyń kıimi men qarý-jaraqtarynyń sıpattamasy naqtylana túskenin baıqaımyz. Bul ózgerister ejelgi grek sýretshileri men olardyń aýdıtorııasyna kóshpendilerdiń kıimi jaıly aqparat qoljetimdi bolǵanyn nemese bul úlgilerdi olardyń óz kózderimen kórgenin dáleldeıdi. Kóp uzamaı, ózderi «amazon» dep atap júrgen mıfologııalyq keıipkerlerdiń kádimgi dala kóshpendileri sııaqty kıinip, qarýlanǵan salt atty sadaqshylar bolǵanyna ejelgi grekterdiń kózi jete bastady.

Ejelgi grekterdiń shalbardy oılap tapqan jaýynger áıelder degen boljamy negizsiz emes edi. Shalbardy oılap tapqan – jabaıy dala jylqysyn úıretken erler men áıelder ekendigi kúmán týǵyzbaıdy, sebebi shalbar atqa minýge, salt attylardyń uzaq saparyna arnaıy ońtaılandyrylyp pishilgen kıim ekeni anyq. Joǵaryda atap óttik, ejelgi zamannan saqtalǵan shalbar úlgileri Tarym oıpatynan (Qytaıdyń soltústik batysy) tabylǵan mýmııalardyń zıratynan shyqty. Bizdiń zamanymyzǵa deıingi 1200–900 jyldary jerlengen mýmııalar ań terisinen tigilgen jaǵaly ton, uzyn beldemshe men túrli-tústi júnnen toqylǵan tar shalbar (gamaj) kıgen.

1984-shi jyly arheologtar shabýyl kezinde qyrylǵan 133 kóshpendi erler men áıelder aralasa jerlengen Sampýla (Shyńjań) qorymy (b.z.d 3-1 ǵasyr) qazbalary kezinde erekshe shalbar úlgilerin taýyp aldy. Máıittermen birge kómilgen kıimder, quraldar, aına jáne taraq sııaqty buıymdar qashyqtaǵy eldermen saýda baılanysy jáne soǵys oljalary týraly kóptegen derekter berdi. Bir máıittiń (jynysy anyqtalmady) shalbary gúlder, qustar jáne basqa órnekteri bar óte juqa toqyma mata qıyqtarynan quralyp tigilgen eken. Taǵy bir máıittiń shalbarynyń bir balaǵynda soǵys kerneıin tartyp turǵan kentavr beınelengen (bul soǵys kerneıleri ejelgi grek vazalaryndaǵy skıfter men amazondardyń sýretterinde de kezdesedi). Taǵy bir shalbardyń balaǵynda qolyna naıza ustaǵan, kók kózdi kóse jaýynger beınelengen. Arheologtar bul shalbar mekendi qonystarǵa shabýyl jasaǵanda oljaǵa túsken alasha/túskıiz qıyqtarynan tigilgen degen boljamǵa keldi.

Shalbardyń tıimdiligi 1587-shi jyly brıtandyqtarǵa qarsy kóterilistiń batyry - Djhansı hanshaıymy (ranı) Lakshmı Baı jaıly derekkózderde tamasha sıpattalǵan. Kúıeýi qaza tapqan soń, ranı sarıiniń aldyńǵy etegin aıaǵynyń arasynan ótkizip jiberip, artqy beldigine túrip, keń dambal jasap, dereý atqa qonǵan. Bul stıl «veeragacche», ıaǵnı  «jaýynger búrme» nemese «batyr beldigi» dep atalǵan. Mahrattı (Marathı) rýynyń jáne basqa rýlardyń áıelderi dástúrli sarıdi kasata stılimen, ıaǵnı, artqy jaǵynan beline túrip, erlerdiń dhotıi sııaqty dambal jasap kıgen. Bul stıl áıelder at qulaǵynda oınap, shaıqasqa erlermen qatar shapqan kóne zamanda paıda bolǵan degen pikir bar. Dala kóshpendileriniń áıelderi jerlengen zırattan tabylǵan keń etekti beldemsheler de dál osylaısha atqa minýge jyldam beıimdeledi.

Shalbardyń áskerı tehnologııalyq mańyzy Handyqtar soǵysy (b.z.d 5-3 ǵasyr) kezeńinde qytaılyqtar Ishki Azııanyń qaısar da kúshti hýnný taıpalaryna tótep bere almaı qınalǵan zamanda aıqyndaldy. Salt atty hýn sadaqshylary (erler jáne áıelder) shalbar kıdi, ol kezde qytaılyqtar áli beldemshe kıgen zaman bolatyn. Qytaıdyń «Handyqtar soǵysy shejiresinde»: «Ýlın-van ámirshi óziniń jaıaý áskeriniń salt atty sadaqshylaryna teń qarsylas emes ekenin túsindi», - dep jazylǵan. Ol uzyn halattyń áskerı qolbasshylardyń atqa minýine kedergi keltiretinin kórdi. Ýlın-van áskerine jabaıylardyń shalbar, etik jáne teri qalpaqtan turatyn ýnıformasyn qabyldap, olardyń atqa miný ónerin jetildirýge buıryq berdi. Biraq áskerı qolbasshylar bul buıryqqa qarsy shyqty. Qytaı áskerleri «oǵash» kıimge kúlýin toqtatyp, ony qabyldaǵansha birneshe urpaq qajet ekenin túsingen Ýlın-van ámirshi reformasyn júzege asyrý úshin shalbardy ózi kıip, úlgi kórsetti. Aqyrynda, ın memleketi (batys Qytaı) hýndardyń atty ásker óneri men shalbaryn qabyldap, kóshpendilerdi jaýlap alyp, óshtesken handyqtardyń basyn qosty (b.z.d 221).

Ýaqyt óte atty áskerdiń soǵys sheberligi úshin mańyzy artyp, shalbar Rım ımperııasynyń bekzattary men Eýropa aqsúıekteriniń saltanatty kıimine aınaldy. Shalbardyń áleýmettik mártebesi joǵarylap, Batys álemindegi basqa erler arasynda keńinen tarady. Alaıda, bir kezde ejelgi grekter jete túsingen atqa miný salty men kóshpendilerdiń ýnıseks kıimi arasyndaǵy tarıhı baılanys jaıly birte-birte umytyldy.