Jýyqta teatr basshylyǵynyń bastamasymen «Synshylar aptalyǵy» ótkizildi. Óskemenge Almatydan arnaıy barǵan teatr synshylarynyń nazaryna ujym toǵyz spektakl kórsetip, qazirgi tańdaǵy shyǵarmashylyq ahýalyn baıqatty.
Aptalyqtyń alǵashqy kórsetilimi búginde turaqty kórermeni qalyptasqan, qalanyń mádenı ómirinde oıyp oryn alatyn seksen bes jyldyq tarıhy bar Shyǵys Qazaqstan oblystyq orys teatrynyń N.V.Gogoldiń «Úılený» komedııasymen bastaldy. Qazaqstan sahnalarynda jıi qoıylatyn bul klassıkalyq týyndyny teatr birinshi ret qoıyp otyrǵan joq. Qaı ýaqytta da ózektiligin joımaıtyn shyǵarmadan ár býyn ókilderi ózine qajettisin alary sózsiz.
Shymyldyq jabýly. Kórermender arasynan qolyna sham ustaǵan, basynda qalpaq, ústinde uzyn halaty bar Podkolesın (akter S.Astrahanev) shyqty. Túngi uıqysy buzylǵan ol kerilip-sozylyp, esinep-qusynap, ózimen-ózi sóıleı júrip sahnaǵa qaraı betteıdi. Podkolesın-S.Astrahanev úılenýdiń, otbasyn qurýdyń qıyndyǵy jaıyndaǵy oılarymen zalda otyrǵan kórermendermen emin-erkin bólisip, tyǵyz baılanys túzedi. Spektakldiń qoıýshy-rejısseri A.Voronın komedııanyń alǵashqy sahnasynan bastap-aq shyǵarmaǵa búgingilik astar berýge tyrysqan.
Rejısser avtor sózin qysqartpaǵanymen, onyń sahnalyq oqylymyna aıtarlyqtaı jańalyq engize almaǵany ókinishti. Pesadaǵy ózekti oılar rejısser tarapynan epkin berilmegendikten qarabaıyr, kóp sózdiń qatarynda qalyp, spektakl ádebı nusqany ıllıýstraııalaýmen shektelgendikten akterlik oıyn máneri de sol tóńirekten asa almaǵan. Spektaklge qatysýshylar baryn salyp óner kórsetip júrgenimen, kóptegen beınelerdiń qıysyndy damýy kórinbeıdi. Máselen, Iaıchnıa (akter V.Mýravıkıı), Jevakın (M.Gorbanev), Anýchkın (akter S.Pıatov) beıneleri bir-birine uqsas, jasy jetken, tipti, egde jastaǵy azamattar retinde sheshilgen. Akterlerde rejısser tapsyrmasynan ary asa almaı, ádebı túsinik aıasynda beınelerin jasaǵan. Sol sııaqty Podkolesınniń dosy Kochkarevtiń de (akter A.Voronın) sahnalyq murat-maqsaty anyqtalmaǵan, birjaqty kórinedi.
Rejısser sheshimine saı Agafıa Tıhonovna da kórermen zalynan shyǵady. Sol arqyly ol kórermenniń óz ishinde de Agafıa Tıhnovna men Podkolesınder júr degen oıǵa meńzeıdi. Qalyńdyq rolindegi aktrısa Iý.Volobýeva oıynynan ajarly, súıkimdi, biraq oń-solyn áli de aıyra almaıtyn boıjetkendi kóremiz. Aktrısanyń oınaý mánerinen ekinshi plan sezilmedi. Sol sebepti pesa astaryndaǵy tańdaý jáne jalǵyzdyq taqyryptary eskerýsiz qalady.
Fekla Ivanovna, ıaǵnı jeńgetaı rolindegi aktrısa T.Voronınanyń oıynynan pysyq, biraz jasqa jetse de ómirden alary bar, óz esebi ishinde júretin isker jandy kóremiz. Sózi salmaqty, komedııalyq sıtýaııalarǵa eptiligi bar aktrısanyń janrdy sezinýdegi qabileti kórer kózge birden aıqyn.
Akter S.Astrahanevtiń Podkolesıni erkelikten aryla almaı júrgen jigit aǵasy retinde kórinedi. Ózi jalqaý, biraq keıbir kezderi fılosofııalyq máselelerdi oılaýǵa beıim. Rejısser bul beıneni tereńirek ashý úshin onyń jeńderinen salbyrap turatyn baýlardy qoldanady. Agafıa Tıhonovna men Podkolesınniń jeke qalyp syrlasatyn sahnasynda qalyńdyq kúıeý jigittiń baýyn baılap beredi. Sol kezde Podkolesın boıynda «úılenýdiń de jaqsy jaqtary bar eken ǵoı!» degendeı oı týyndaıdy. Bir qaraǵanda elenip-elenbeıtin kórinis, biraq bul sahnanyń beıneni tolyqtyrýda alar orny mańyzdy boldy.
Rejısserdiń akterlermen jumys jasaýdaǵy jetistigi spektakldiń birqatar tustarynda jaqsy kórindi. Máselen, Agafıa Tıhonovnamen tanysýǵa barǵan kúıeý jigitterdiń kıimin aýystyrýǵa ketken qalyńdyqtyń bólimesine úńilip, syǵalaıtyn kórinisi janr tabıǵatyna saı shyqqan. Sol sekildi, qalyńdyqty aıttyra barǵan Iaıchnıa, Jevakın, Anýchkın, Podkolesın arasynda ótetin kúıeý jigitter saıysyn qoıýshy-rejısser án aıtqyzý arqyly sheshken. Ár kúıeý jigit kózge túsip qalý maqsatynda shama-sharqysy kelgenshe óleńdetip jatsa, al úılenýge qulqy joq, qashyp ketýge syltaý tappaı turǵan Podkolesınniń qansha tyryssa da daýsy shyqpaıdy. Osylaısha spektakldiń komedııalyq ajary ashyla túsedi.
Naqty rejısserlik oqylymnyń joqtyǵyna qaramastan spektaklde jarqyn akterlik ansambl bar. Biraq oqıǵalar arasyndaǵy aýysýlar sozylyp, áreket damýy, ıaǵnı spektakldiń yrqaq-ekpini túsip ketetin jerleri óte kóp. Spektakldiń beınelik sheshimi de, akterlerdiń sahnalyq tirshiligi de dástúrli pishinde (formada) qalyp qoıǵan. Komedııa atmosferasy túzilmegendikten, janr tazalyǵy saqtalmaı, aqyr sońynda fınaldyq sahna da bir saryndylyqqa uryndy.
Qoryta aıtqanda, spektakldiń zamanýı úni báseń bolǵanymen, onyń akterlik ansambli kóńil aýdarýǵa turarlyq.
Osy teatrdyń kelesi qoıylymy – Aǵartýshylyq dáýirinde jazylsa da qundylyǵynan aıyrylmaǵan P. de Bomarsheniń «Fıgaronyń úılenýi» komedııasy. Rejısseri – T.Baeva.
Atalmysh pesany oqyǵanda-aq ezýińizge eriksiz kúlki úıiriletini bar. Sebebi Bomarsheniń sheber tili, ushqyr oılylyǵy, qaınaǵan qýaty beı-jaı qaldyrmaıdy. Jigerli Fıgaronyń óz baqyty úshin kúresi jaǵdaılar komedııasyna negiz bolyp, ómirdiń jazylmaǵan zańdaryna qarsy shyqqan qyzyqty taıtalasqa ulasady. Osynaý jiti aýysyp otyratyn oqıǵalardyń tizginin óz ýysynda ustaıtyn bas qaharman Fıgaro aqyry óz kózdegen maqsatyna jetedi.
Spektakldiń rejısserlik oqylymy tolyqqandy júzege aspaǵanyn basa aıtqymyz keledi. Kostıýmderden de, sahnalyq sheshimnen de, tipti akterlik oıyn mánerinen de rejısserdiń batyl qoly baıqalmaıdy. Ásirese, sahnalyq kostıýmder ǵasyr ereksheligin, tynys-tirshiligin jetkizbeıtini óz aldyna, tipti oryndaýshylaryn ajaryn buzyp turǵandaı áser qaldyrady.
Eń bastysy, spektaklde Fıgaro beınesi shyqpaǵan. Artıst I.Snegırevtiń Fıgarosy borkemik, jalynsyz, ynjyq keıipte kórinedi. Sol sebepti qoıylymnyń ekpinderi aýysqan. Komedııada birinshi planǵa aktrısa E.Glýshkova somdaǵan Sıýzanna beınesi shyqqan. Ol kúlli oqıǵany baıyppen barlap, qajet jerinde Fıgarony jónge salyp, tipti, keı-kezderi onyń aldyn orap ketip otyrdy. Rejısser komedııadaǵy áıelder beınesine kóp salmaq bergendikten, spektaklde de Grafınııa-M.Sokolova, Sıýzanna-E.Glýshkova, Marselına-I.Krasıkova, Fanshetta-E.Emelıanova oıyndary jarqyn-dyǵymen erekshelendi. Al er-azamattar rolderi aýyr, ári jigersiz kórindi. Tek spektakldiń sońyna qaraı oqıǵa jandanyp, qyza túskendeı bolǵanymen, fınalda taqap qalǵan edi.
Qoryta aıtqanda, teatr klassıkalyq komedııany sahnalaýda joǵary jetistikke qol jetkize almaǵan jáne sahna sýretshisiniń jumysyna da jiti nazar bólgen durys dep oı tujyrymdadyq.
Óskemendegi orys teatrynyń nazarymyzǵa usynǵan úshinshi spektakli «Monsha kúni» dramedııasy (oryssha ataýy «Bannyı den»). Reseıdiń shalǵaıynda jatqan orys derevnıasynyń ómirinen bir úzik syrdy baıandaıtyn bul spektaklge teatrdyń barlyq erkek kindikti akterleri jumyldyrylypty. Bir qaraǵanda turmystyq bolyp kóringenimen pesa zamanaýı taqyrypty arqaý etken. Din jáne ultaralyq baılanystar máselesi, kóripkeldikke senip, óz taǵdyrynan, armanynan bas tartý, ishkilikke salynǵan adamdar jaıyndaǵy ezý tartqyza otyryp, oılantatyn dúnıe.
Shymyldyq ashylǵanda sahnada kópir, monsha, jazda sháı ishetin kúrkeshe ornalasqan. Siz ben biz kózimiz úırengen orys aýylynyń tynysyn sýretshi jaqsy jetkizgen. Spektakldiń avtory, ári rejısseri S.Astrahanev ózin alańdatatyn taqyryptardy qozǵaýdan qoryqpaı, óz tujyrymyn realıstik sheshimge quryp, akterlerden de sahnalyq shynaıylyqty talap etkeni seziledi. Qoıylymda ómir shyndyqtary, sahnalyq realızmmen astasyp akterlerdiń sóz astarynan da, sahnalyq is-áreketten de erkin baıqalady.
Degenmen, spektaklde rejısser qoly jetispegeni de birden kózge túsedi. Mýzykalyq qatar ár sıpatta, oryndy-orynsyz qoldalyǵan sazdyń ár túrliligi qııalyńdy san-saqqa sandaltady. Keıipkerlerdiń barlyǵy birdeı, óz aldaryna daralyqtary, aıyrmashylyqtary joq. Sondyqtan spektakldiń búgingilik astary tolymdy túrde ashylmaı jatty.
Oımyzdy jınaqtaı aıtsaq, pesadaǵy rýhanııat jaıyndaǵy kúrdeli máselelerdi spektaklden tolyqqandy kóre almadyq. Olardy ashý úshin árıne, eń birinshi rejısserdiń myqty tujyrymy bolýy basty shart.
Teatr spektaklderin kórgennen keıin, ujymǵa jańa býyn jas akterler men aktrısalardyń qajettiligi bar ekenin túsindik. Bolashaqta teatr basshylyǵy osyny nazarǵa alsa.
2002 jyly qazaq trýppasy retinde qurylyp, jas rejısser R.Esdáýletov basqarǵan kezde jeke dara óner ujymy retinde enshisin bólip shyqqan Shyǵys Qazaqstan oblystyq qazaq drama teatry búginde óz keskin-kelbetin qalyptastyryp úlgergen úlken mekeme. Olar synshylar nazaryna repertýaryndaǵy eleýli úsh spektaklin usyndy.
Alǵashqysy – «Kúshik kúıeý» komedııasy T.Ahtanovtyń ótken ǵasyrdyń 70-shi jyldarynda jazylyp, qazaq sahnasynyń ajaryn kirgizgen ómirsheń týyndylar qatarynda. Jalǵyz qyzdyń baqyty úshin bárine daıar Gúljamal men Bıǵaısha beıneleri arqyly avtor óz zamandastarynyń qala saltyna qaraı ózge eldiń dástúrine elikteý, qazaqylyqty qor kórý syndy keleńsizdikterin kúlkimen túırep, ájýanyń astyna alady. «Elý jylda el jańa» demekshi, T.Ahtanov qalamynan týǵan atalmysh pesany sahnalaýdyń da ózindik qıyndyǵy joq emes. Pesanyń meńzer oıy men ondaǵy qoǵamdyq máselelerdiń eskirgen tustary bary da seziledi. Buryndary mineletin keıbir jaǵymsyz qylyqtar búginde qalypty bolyp eseptelse, al kerisinshe, qarapaıymdylyq, qarapaıymdylyq syndy qasıetter min sanalary ras. Máselen, baı jermen qudalasý, qoǵamda joǵary orynda bolý, t.b. alǵa shyǵyp, adamgershilik máseleleri sóz júzinde ǵana aıtylar áńgimedeı áser beretini sózsiz.
Osy oraıda pesaǵa zamanaýı rýh berý rejısser enshisinde. Biz kórip, kýá bolǵan Shyǵys Qazaqstan oblystyq qazaq drama teatrynyń «Kúshik kúıeý» spektakli de joǵaryda aıtqan «eskirgendiktiń» ornyn toltyra almaǵandaı. Rejısser S.Akeleev spektaklge búgingilik astardy mýzykalyq kórkemdeý arqyly júzege asyrady. Qazaq estradasy (Tóreǵalı Tóráli, t.b.) men sheteldik mýzykany kóp qoldanǵan ol kóreremenderdiń talǵam-tanymynyń aıasynanda oı qozǵap, sol arqyly olardyń kóńilin baýraýdy maqsat etedi. Sáıkesinshe, kórermen rejısser sheshimine ilesip, komedııalyq qaqtyǵystar sátinde qol shapalaqtap, akterlerdi qanattandyryp baqty.
Rejısser avtor mátinine esh ózgeris engizbeı-aq, akterler oıynyna kóp kóńil aýdarǵan. Gúljamal (aktrısa S.Qopabaeva) men Bıǵaısha (aktrısa G.Baqtybaeva) arasyndaǵy kúıbiń-tirlik, «kúshik kúıeý» jaıyndaǵy ózara dıalogtan jalǵyzdyń qamyn jegen analar beınesi kóz aldymyzǵa keldi.
Al Qabanbaı (akter E.Kakımov), Bekbolat (akter Q.Muqyshev), Tıýrıanchık (akter J.Serketaev), Kýbık (S.Alysbaev), Botka (aktrısa D.Janymhanova), Alma (aktrısa N.Aıdynova) beınelerinen búgingi tańda aramyzda júrgen zamandas qyz-jigitterdiń tynys-tirshiligin jazbaı tanydyq. Rejısser talabyn durys uǵynǵan akterler qaýymy qarym-qabiletteri jetkenshe ózderine júktelgen mindetti oıdaǵydaı oryndap shyqty. Rejısser spektakldiń ekpin-yrǵaqtaryn naqtylap taǵy bir pysyqtasa komedııanyń kórermeni kóbeıeri sózsiz.
Sahnadan klassıkalyq shyǵarmalar qoıylǵanyn estigende, rejısser qandaı jańalyq engizer eken dep eleńdeıtinimiz ras. Al, búginde bir top belsendiler teatrlarda «qoıylmasyn», bir toby «qoıylsyn» dep ekiudaı kókparǵa túsip júrgen Ǵ.Músirepovtyń «Aqan seri -Aqtoqty» tragedııasymen sahnadan qaıta qaýyshýymyz ár túrli oıǵa jeteleıdi. Sýretker men qorshaǵan orta máselesin arqaý etken bul tragedııa Ǵ.Músirepovtyń sóz joq asyl murasy.
Árbir qoǵam múshesiniń oıynda Aqan serini tolǵandyrǵan máseleler (bul jerde tarıhta bolǵan shyn Aqan serini qarastyryp otyrǵanymyz joq, jazýshy-dramatýrg qııalynan týǵan romantıkalyq keıipkerdi ǵana sóz etemiz) bar ekeni ras. Erkindik, tańdaý quqyǵy jaıyndaǵy bul pesany tarıh tanymynan emes, kórkemdik bıiginen qaraýymyz da sondyqtan.
«Súıý degen din bar» deıtin Aqan aldymen mahabbaty emes, jalpy adamdy súıý uǵymyn alǵa qoıǵanyna bas kóńil aýdarý kerek-aq. Klassıkalyq pesanyń jańa nusqasyna da osyndaı san-alýan tujyrymmen keldik.
Qoıýshy-rejısser B.Ramazan men sýretshi D.Aldabergenov spektakldiń beınelik sheshimin shartty túrde jetkizip, sahna keńistigin ashyq qaldyrǵan. Akterlerdiń qımyl-qozǵalysyna yńǵaıly. Biraq kóremender kezek-kezek aýysatyn oqıǵalardyń qaı jerde ótip jatqanyn túsine almaı, shatasyp qalǵan sátter de kezdesti.
Spektaklde Aqan seriniń dombyramen «áý» dep án salmaı, áýenniń barlyǵy fonogramma arqyly berilýi birshama ábesteý kórindi. Jalpy, akterlerdiń án salatyn qabiletteri bolsa da, fonogrammaǵa júginý qazaq teatrlarynda jıi ushyrasatyn qubylys. Al, fonogramma óz kezeginde sahnalyq jalǵandyqqa aparatynyn rejısserler umytpasa der edik.
Atalmysh spektaklde de fonogramma qoldanylyp, shyǵarmanyń kórkemdigin kemitip jibergenin aıtpasaq aıyp. Rejısserlik utymdy tujyrymnyń joqtyǵy akterlik oıyndardan da baıqalyp jatty. Poetıkaǵa toly mátindi jetkizýde shorqaqtyq tanytqan rol oryndaýshylary bar shyǵarmashylyq múmkindikterin kórsete almady.
Qoryta aıtqanda, klassıkalyq shyǵarma joǵary kórkemdik bıikten kórine almady.
Sońǵy jyldary qazaq sahnasyna batyl enip, kórermenniń kózaıymyna aınalǵan osetındik dramatýrg Georıı Hýgaevtiń «Qara shekpen» («Chernaıa býrka», aýdarǵan Q.Tóleýishov) pesasy Shyǵys Qazaqstan oblystyq qazaq drama teatrynyń repertýaryna da enipti. Janry ápsana (prıtcha) dep berilgen pesanyń allegorııalyq keıipkerleri – jabaıy ań-qustar men jan-janýarlar. Avtor sol beıneler arqyly jaqsylyq pen jamandyqtyń, kúshti men álsiz arasyndaǵy bitispes kúresti, al olardyń ózara dıalogterinen adam boıyndaǵy jat qylyqtar men keleńsizdikterdi ashyp kórsetken. Pesanyń aıtar oıy tereń, bereri mol dúnıe dep tanyǵandyqtan teatr tańdaýyn quptadyq.
Degenmen pesanyń sahnalaýdyń ózindik kúrdeli júgi bar. Adamdar álemi men jan-janýarlar áleminiń arasyndaǵy shekarany anyq jetkizgende ǵana pesa jalpyǵa túsinikti bolmaq. Sondyqtan rejısserge túser mindet te eki eselenbek.
Qoıýshy-rejısser A.Qozyqanov oqıǵany qazaq topyraǵyna kóshirgen. Spektakl dombyradan tógilgen kúımen bastalyp, jazdykúni jaılaýǵa jókile kóshken otar qoıdyń bıine ulasady. Jýsap jaıylǵan otardyń qojaıyny – Shopan men onyń qorǵanyshy, ári kúzetshisi Tuzar ıt te kóshtiń qasynda. Olardyń ózara tatý qarym-qatynasyn rejısser Shopannyń úı maqulyǵyn qoldap-qolpashtaýynan jáne onyń qolyna qamshy berý arqyly sheshedi. Bıshik pen qamshy bıliktiń belgisindeı qabyldanady. Iaǵnı otar taǵdyry Tuzar qolynda degen oıdy osy bir emeýrinnen erkin oqýǵa bolady. Degenmen, spektaklde naqty rejısserlik konepııa baıqalmaǵandyqtan oqıǵa ótetin oryn jalpylama sıpat alǵan. Jeke rejısserlik sheshimderden góri qoıylym ádebı nusqanyń izimen júrip otyrǵandyǵy sezildi. Qoıýshy rejısserdiń jastyǵynan ba eken, álde tájirıbeniń azdyǵy ma belgisiz, qaısybir sátte oqıǵalar legi anyq ashylmaı (máselen, Tuzar men Kókshýlannyń alǵashqy kezdesetin tusy, olardyń arasyndaǵy mahabbattyń damýy barysy, t.b.), spektakl sońyna qaraı túsiniksiz jáıtter kóp oryn alady. Oqıǵa bir ornynda taptalyp qalǵandaı áser etip, kórermenderdi jalyqtyryp alǵan kezder de ushyrasty.
Degenmen, akterlik quram spektaklde bar ynta-jigerimen óner kórsetti. Bas qaharman Tuzar rolin oınaǵan akter A.Saqanov fızıkalyq daıyndyǵymen de, akterlik qarym-qabiletimen de tolymdy beıne jasaı alǵan. Al Kókjal rolindegi akter Q.Muqyshevqa áli de izdenister qajet-aq. Ásirese, kópti kórgen túz taǵysynyń ishki-syrtqy plastıkalyq syr-symbatyn qaıta bir qaıyra qaraýdyń artyǵy joq der edik. Maıra Arǵynbekovanyń oryndaýyndaǵy Qosúreı-qoıan beınesi kórýshisiniń kóńilin baýrady. Kıko-esekti keskindegen akter E.Muhamethanov óz keıipkeriniń asyqpaı basyp, ańdamaı sóıleıtin minezine basa nazar aýdarǵan. Qoryta aıtqanda,
Shyǵys Qazaqstan oblystyq jastar teatrynyń «Názı» melodramasy qyrǵyz dramatýrgi M.Baıjıevtiń «Jekpe-jek» pesasy negizinde boıynsha qoıylypty. Elimizdiń teatrlarynda jıi qoıylatyn bul shyǵarmanyń aıtar oıy adamgershilik pen izgilikti tý etý edi. Adam qolynan jasalǵan apattyń qurbany bolǵan (Chernobyl oqıǵasy) teńiz ofıeri Azızdiń sanaýly ǵana ǵumyry qalǵanda ekijúzdilik pen ótiriktiń qurbanyna aınalǵan Názıdi jolyqtyrady. Osylaısha, ekzıstenıaldy tańdaý aldynda turǵan qos muńlyqtyń taǵdyry bir arnada toǵysyp, júrekterimen uǵysady.
Shymyldyq ashylǵanda aýrýhananyń jeke bólmesinde emdelip jatqan Názıdi kóremiz. Ol «Men, Názımin, jasym 21-de» dep áńgimeleı bastaıdy. Rejısser osy ekspozıııasy arqyly spektakldiń negizgi júgi Názıdiń ıyǵyna artylyp, nege pesa ataýynyń ózgergenin jetkizgendeı.
Qazirgi tańda teatrlarda keńinen qoldanylyp júrgen (tipti, jaýyr bola bastaǵan) beıne proektordy qoldanýdy jón dep tapqan qoıýshy-rejısser S.Qamıev, onyń kómegimen oqıǵa ornyn anyqtaǵan. Teńizdiń tolqyndary jaǵany soǵyp, keıipkerlerdiń de ishki býyrqanystarymen astasyp jatqanyn kórsetýdi kózdegen bolar dep otyrdyq. Biraq proektorden berilgen teńizdiń shynaıy beınesi sahnalyq shyndyqqa qaıshy kelip, oqıǵamen talasqa túskenin ashyq aıtýymyz kerek. Rol oryndaýshylary da óz oıyndarynda teńizben baılanysqa túse almaǵan. Sý jaǵasynda emes, tennıs kordynda júrgendeı oınaıdy. Osy sııaqty, rejısser nazarynan tys qalǵan qaısybir áttegen-aılar barshylyq. Mýzykany qoldanýdaǵy árkelkilik, oqıǵalar arasyn jymdastyrýdaǵy olqylyqtar, spektakldiń ekpin-yrǵaǵy, bári-bári akterler oınyna kedergi keltiredi.
Rejısserdiń Názıdi esirtkige táýeldi etip, emdelýge májbúr bolatyndyǵy oqıǵa barysynda qısyndy, ári anyq kórsetilmegendikten jáne sol qadamǵa aparatyn kóńil-kúı men sebep-saldar bolmaǵandyqtan spektakldiń túsiniksiz jerleri bar. Akterler rejısser usynǵan oıdy shama-sharyqtary jetkenshe damytýǵa tyrysqanymen, pesanyń ón boıynan emes, «aspannan tartyp alynǵandaı» áser qaldyratyn kúmándi sheshimder kóp senimsizdikter týǵyzady.
Názı – M.Eltaıqyzy, Azız – E.Amantaev, Eskendir – A.Nurmaǵambetov oıyndary ádebı nusqadaǵy keıipkerler aıasynda qalypty. Rejısser talabynan asa almaǵan akterler óz rolderiniń avtory deńgeıine jetepegeni ókinishti. Qoryta aıtqanda, «Názı» spektakli rejısser usynǵan jasandy sheshim men akterlerdiń rejıssermen qoıan-qoltyq eńbek ete almaǵandyǵynan joǵary deńgeıden kórinbedi deýge negiz bar.
Orystyń belgili dramatýrgy L.Razýmovskaıanyń jastar taqyrybyna arnap jazǵan «Qymbatty Elena Sergeevna» (aýd.E.Jýasbek) atty dramasy búgingi qoǵamda asa mańyzdy bolyp tabylatyn urpaqtar tárbıesi máselesine arnaldy. Áleýmettik dramaǵa fılosofııalyq astar berý maqsatynda qoıýshy-rejısser A.Salbanov spektakldi shartty túrde sheshken. Pesany jańasha oqýda qalyptasqan dástúrli joldan qashqan jas rejısser aýa, jer (topyraq), sý, ot, t.b. qoldanyp, sahnalyq metaforalardy birinshi orynǵa shyǵarǵan. Keıipkerlerdiń ár qaısysy qolyna ustaǵan tasy arqyly barlyq pendeniń óz máselesi bar degen ıdeıany oqysaq, topyraqty oınatý arqyly bylyqqa batyp, ómirde óz jolyn tappaı shatasqan jastardyń beınesin kórsetedi. Al oqıǵanyń asa mańyzdy sátterin sý arqyly sheship, keıipkerlerdiń tańdaý aldyndaǵy qalpyn, sýmen tazarý barysynda jetkizedi.
«Ónerge árkimniń bar talasy» demekshi, rejısser izdenisi qyzyqty. Akterlerde ol usynǵan sheshimdi tolyqtyrýǵa bar kúshin-jigerin arnapty. Rejısserge kózsiz sengen akterler spektakl barysynda ózara tyǵyz sahnalyq qarym-qatynasta bolyp, seriktestiktiń tamasha úlgisin kórsete aldy. Biraq beınelermen jumys jasaýdy áli de toqtatpaǵan jón. Árbir keıipkerdiń daralyqtaryn ashýda, bir sahnalyq kúıden, ekinshisine aýysýda naqtylyqtar qajet-aq. Beıneniń psıhologııalyq tebirenisi men únsizdikterine de jiti nazar aýdarsa spektakldiń odan utary mol.
Rejısser men akterlik quramnyń jańashyldyqqa degen talpynysyn quptaı otyryp, endi ǵana óner álemine ımene engen jastar teatrynan kóptegen shyǵarmashylyq batyldyqtar kútemiz.
Sońǵy túıeniń júgi aýyr demekshi, osy saparymyzdyń sońǵy núktesin qoıǵan Dýman Ramazannyń «Kereı – Jánibek» spektakli boldy. Qazaq handyǵynyń 550 jyldyǵyna oraı dúnıege kelgen bul qoıylym óz maqsatyn tolyqtaı oryndaǵan deýge bolady. Osy ýaqytqa deıin kórsetilgen spektaklder arasynan rejısserlik oqylymy jaǵynan saýatty ári etek-jeńi jınaqy týyndy.
Spektakldiń beınelik sheshimi tarıhı shyǵarmaǵa tán. Sahna ortasynda kóneniń kózindeı áser qaldyratyn, qanshama qantógis pen baqytty sátterdiń kýásindeı bolǵan som bal-bal tas ornalasqan. Birde han saraıy (eki basty jylan beınelengen tańbaly belgi túsirilgende), birde kóshpeli eldiń turaǵyna (bal-bal tastyń mańaıy) aınala qalatyn sahna keńistigi akterlerdiń qımyl-qozǵalysyna óte yńǵaıly oılastyrylyp, týyndynyń kórkem ıdeıasyn qýattaı túsken. Qoıylym sýretshisi D.Aldabergenov izdenisi spektakldiń tabysyna qyzmet etken. Qoıýshy-sýretshi jumysyn óz tujyrymyna ońtaıly qoldana bilgen tájirıbeli rejısser tarıh tynysyn jetkizý úshin kóshtiń kınohronıkasyn proektor arqyly beredi de, bul kórinisti B.Tileýhannyń oryndaýyndaǵy Qaztýǵan jyraýdyń «Alańda, alań, alań jurt» termesimen súıemeldeıdi. Osylaısha, «aqtaban shubyryndy, alqakól sulama» zamanynyń kelbetin jetkizgen. Saýyrynan saıaq qurly saıa tappaǵan kóshpeli eldiń tarıhyn jetkizýde mýzyka men kınohronıkany asa oryndy, ári dóp basyp qoldana bilgen rejısser sheshimi utymdy.
Spektakldiń dramatýrgııalyq negiziniń álsizdigi, ondaǵy oqıǵalar leginiń túsiniksizdiginen de (mysaly, Ábilqaıyr jelisi men Rabııa Sultan begim jelisi aıaqtalmaǵan, oqıǵa birer kúnniń emes, birneshe aıdyń júzin jetkizedi), minezderdiń birjaqtylyǵynan jaqsy baıqalady. Soǵan qaramastan rejısser Bolat Uzaqov ulttyq salt-dástúrlerdi, yrym-túsinikterdi (marqumdy jer qoınyna tapsyrý rásimi, atamekenge, jańa qonysqa degen taǵzym retinde jermen amandasý, t.b.) qaıta jańǵyrtyp jáne olardy spektaklde sátimen qoldaný nátıjesinde halyqtyń rýhyn asqaqtatatyn tarıhı kesek týyndy jasaı alǵan. Spektakldiń Kereıdi aq kıizge salyp, han kóteretin tusy da jarqyndyǵymen erekshelenedi. Qoıylymǵa qatysqan barlyq akterlik quram rejısser maqsatyn durys túsingen. Kereı (akter S.Maratbek), Jánibek (A.Qozyqanov), Ábilqaıyr (akter A.Hamzın), Asan qaıǵy (akter Q.Nııazbekov), Saq (A.Saqanov), Ana (aktrısa M.Arǵynbekova), Aqjol (akter E.Muhamethanov) beıneleri óz múddesine qaraı durys sheshilgen. Spektaklde berik akterlik ansambl bar.
Qoryta aıtqanda, óskeleń urpaq úshin mańyzy zor tarıhı taqyrypty arqaý etken «Kereı-Jánibek» spektakliniń kem-ketigine qaramastan aıtar oıy tereń, bereri mol dúnıe deýge bolady.
Shyǵys Qazaqstan oblystyq teatryndaǵy «Synshylar aptalyǵy» osylaısha aıaqtaldy. Bir ǵımarattaǵy úsh shańyraqtyń shyǵarmashylyǵyna keńinen taldaý-talqylaýlar jasaldy. Teatrlar rejıssýra máselesine jiti kóńil aýdaryp, keleshekte trýppalardaǵy akterlerdiń barlyq múmkindikterin ashatyn rejısserlermen jumys jasaýyna tilektespiz. Endigi jerde teatr repertýarynan búgingi kúnniń asa mańyzdy máselelerin arqaý etken zamanaýı qoıylymdardy kórgimiz keledi.
