Jaqynda Aqtaý qalasynyń N.Jantórın atyndaǵy Mańǵystaý oblystyq mýzykalyq drama teatrynda «Ábish álemi» atty II halyqaralyq teatrlar festıvali ótti. Oblys ákiminiń N.Noǵaevtyń qoldaýymen júzege asqan bul merekelik is-sharanyń negizgi maqsaty halqymyzdyń kórnekti jazýshy-dramatýrgy Ábish Kekilbaıulynyń ádebı murasyn kópshilikke nasıhattaý.
Festıvalge elimizden basqa Túrkııa, Iran, Grýzııa, Qyrǵyzstan, Bashqurtstan syndy memleketterdiń teatr qaıratkerleri jınalyp, baıqaýǵa toǵyz spektakl qatysty.
Merekeniń ashylý rásimi qart Kaspııdiń tolqyn soqqan jaǵalaýyndaǵy amfıteatrda sán-saltanatymen jarasymdy ótti. Ábish Kekilbaıulynyń shyǵarmalary boıynsha sahnalanǵan qoıylymdardyń úzindileri kórsetilip, kórnekti teatr jáne kıno akteri, Qazaqstannyń halyq artısi Tuńǵyshbaı Jamanqulov Á.Kekilbaıulynyń «Abylaı han» dramasynan han Abylaıdyń monologyn oqydy. Án men jyr tógildi, halyqtyń mereıi asqaqtady.
Festıval baǵdarlamasynda jazýshy-dramatýrgtyń aýdarmalary boıynsha qoıylǵan spektaklder basymdylyq tanytypty. Ásirese, Ý.Shekspırdiń «Romeo men Djýletta» jáne «Korol Lır» tragedııalary qazirgi tańda qazaq sahnalarynan túspeı kele jatqan shyǵarmalar.
«Korol Lır» tragedııasyn Almatydaǵy Ǵ.Músirepov atyndaǵy qazaq memlekettik akademııalyq balalar men jasóspirimder teatrynyń ujymy kórsetti. Máńgilik taqyrypty arqaý etken jaqsylyq pen jamandyqtyń bitispes kúresin kórsetetin bul týyndynyń ózektiligi áste talas týdyrmas. Klassıkalyq bul pesaǵa kez kelgen ujymnyń da tisi bata bermeıtini anyq. Klassıkalyq dúnıe ujymnyń shyǵarmashylyq daıarlyǵy men múmkindigin kórsetip beredi. Bul rette, músirepovtikter repertýar tańdaýdan jańylyspaǵan syńaıly. Eń bastysy, Lır beınesin somdaıtyn akteri bar.
Qoıýshy-rejısser Farhad Moldaǵalı ózi teatrdyń kórkemdik jaǵyn basqaryp otyrǵandyqtan osy jaǵdaıdy asa tımdi qoldanǵan. Ózine deıingi qoıýshylardy qaıtalamaýǵa talpynǵan F.Moldaǵalı pesaǵa jańa kózqaraspen kelgen. Tragedııanyń qaıbir tustary yqshamdalyp, onyń ornyna jańasha sahnalar kiriktirilgen. Qazirgi rejıssýrada bul qalypty jaǵdaı ekenin eskersek, teatrlyq mátin jasaýǵa degen Farhadtyń izdenisin quptap otyrdyq. Ásirese, Edgar beınesin basqasha paıymdaýy jalpy spektakl kontekstinde tamasha oqylyp turdy. Qoıylym barysynda rejısser «teatr ishindegi teatr» tásilin qoldanǵanyn baıqadyq, alaıda, bul ádis onyń tujyrymyn qýattaı túspegenin aıta ketken jón. Ekinshi bólimdegi qańǵybastar jınalatyn kórinistiń de kóteter salmaǵyn arttyra túsý mańyzdy. Sol sahnada spektakldiń tempo-rıtmi qatty túsip ketip jatty. Sonymen qatar eski pıanıno qoldanatyn tusy da kórkemdik ıdeıaǵa eńbek etip turmaǵanyn aıtar edik. Eski pıanıno kári Lırdiń qazirgi qalpyn berýge degen detal desek te, spektakldiń hronotopyna sáıkes kelmeı turdy. Osy tusta sahnalyq dekoraııanyń fýnkıonaldyq kóptúrligi bolmaǵyny da baıqaldy. Sahnalyq kostıýmderdiń de jutańdyǵyn da eriksiz baıqap otyrdyq.
Alaıda, akterlik quramnyń beıne jasaýdaǵy sheberlikterin qyzyǵýshylyqpen tamashaladyq. Korol rolindegi Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri, «Qurmet» ordeniniń ıegeri, akter Saǵyzbaı Qarabalın spektakldiń ortalyq temirqazyǵy bola bildi. Bastapqyda bıliktiń býymen óktem keıipte kóringen ol spektakl barysynda ózgere berdi. Akter taǵdyry kúıregen koroldiń jan-dúnıesindegi arpalysty, ózegin órtegen ókinishti bar shynaıylyǵymen kórsetip berdi. Taqtan baqyt tapqanymen, baladan qut-bereke kórmegen sorly ákeniń Kordelııamen júzdesetin sahnasyndaǵy soraqy jaıy kimdi bolsa da alańdatsa kerek-ti. Qoıylym fınalynda qańyraǵan kórermender zalynda jalǵyz qalǵan Lırdiń taǵdyry tarıh sahnasynan eleýsiz túsip qalǵan qoǵam qaıratkerlerin eske salady.
Rejısserdiń Edgar beınesine jańa ún berýi spektaklde ony men Regana arasyndaǵy qarym-qatynastyń kúsheıine ákelip, nátıjesinde sátti akterlik dýet paıda bolypty. Regana (aktrısa Tolqyn Nurbekova) men Edgardyń (akter Maqsat Sábıtov) shekten shyqqan sanasyz qylyqtary kez-kelgen korol saraıynda ǵana emes, sonymen qatar qazirgi tańda da qalypty jaǵdaı deı alamyz. Akterlerdiń myqty sahnalyq seriktestigi, qımyl-qozǵalys úndestikteri jarasymdy shyǵyp, kórýshisin sendire bildi.
Saıqymazaq rolimen akter Safýan Rysbaıulynyń tuńǵysh kezdesýi emes. Sondyqtan bolar sahnager óz keıipkeriniń múddesin durys túsinip is-áreket etedi. S.Rysbaıulynyń Saıqymazaǵy óz patshasyna shynymen qamqor, biraq onyń kózsizdikpen qabyldaǵan sheshimderine narazy jan retinde kórinedi. Alaıda, esinen adasa bastaǵan qarııany taǵdyrdyń tálkegine tastapta kete almaıtyn qımastyǵyn da akter sheber jetkizedi. Sahnagerdiń til tazalyǵy, daýys ekpinin durys qoıa biletin qabileti eriksiz jandy baýraıdy.
Edmýnd roli akter Shaǵýan Úmbetqalıevtiń izdenisin kórsetti. Aram pıǵylyn astyrtyn is-áreketimen búrkemelegen Edmýnd-Shaǵýannyń armany nekede týǵan Edgardyń ornyn alyp, rahatta ómir súrý edi. Ol spektakl barysynda osy oıyna jetti de. Aıaǵyna Edgardyń «qyzyl etigin» kıdi. Rejısser qyzyl etik arqyly bassyzdyqtyń, bıliktiń nyshanyn jetkizedi. Osylaısha, roldi dıalektıkalyq damý proesinde kórsete alǵan ónerpaz óz keıipkeriniń plastıkalyq-úndik erekshelikterin óte durys taýyp, beınesin nanymdy kórsetip beredi.
Qoryta aıtqanda, festıvaldiń Bas júldesin alǵan bul tragedııa kórermendi alýan sezimderge bóledi.
Ábish Kekilbaıuylynyń aýdarmalary arasynda erek turǵan «Romeo men Djýlettanyń» osy baıqaýda eki nusqasyn kórdik. Almaty qalasynyń Memlekettik qýyrshaq teatry bul týyndyny «tragedııa emes» degen janrmen aıdarlapty. Janr tabıǵatyna saı qoıýshy-rejıser Dına Jumabaeva qoıylymdy jańasha pishinge baǵyndyryp, onyń mazmunyn tyń teatrlyq ádis-tásilderdi paıdalana otyryp ashyp bergen. Munda performatıvtik, fızıkalyq, zamanaýı bı men mýzyka, kóleńkeli teatrdyń elementteri erkin aralasyp kelip, ortaq rejısserlik ıdeıaǵa jumys jasaıdy. Rejısserdiń jańa oqylymynda kúıbiń tirshilikke negizdelgen qazirgi almaǵaıyp zamanda (haosta) áli de bolsa mahabbatqa, móldir sezimderge oryn bar degen ıdeıany jetkizý. Ár pende ómirge kelgende óz paraǵyna óz qolymen taǵdyryn jazady degendi de oqýǵa bolady. Rejısserlik sheshimderi sahnalyq dekoraııasymen úndeskendikten spektaklde basy artyq zatty (metaforany) kórmeımiz. Tiri plandaǵy akter oıyny men qýyrshaqtar arqyly oı jetkizý barysyda sátimen shyqqan. Akterlerdiń qýyrshaqty júrgizýdegi sheberligi, bir ónerpazdyń birneshe roldi bir-birine uqsatpaı qatar oınaı alýy syndy artyqshylyqtary taǵy bar. Eń bastysy, keıipkerdiń sahnada ómir súrýiniń jańa tásilderin artıster jaqsy meńgergeni qýantady. Amerıkandyq ánshi Billie Eilish-tiń kompozıııasy qoıylymnyń negizgi qýatyn ashyp turdy, sondyqtan jas kórermender týyndyny zor qyzyǵýshylyqpen qabyldady. Akterlik quramda myqty túzilgen. Alaıda, sınor Montekkı, sınor Kapýlettı, Tıbalt jáne pirádar Loreno rolderin oryndaǵan Shohan Qulnazarovtyń akterlik sheberligi, ishki-syrtqy plastıkalyq daıarlyǵy, qýyrshaq tehnıkasyn jetik meńgergeni birden kózge túsip turdy.
«Úzdik rejıssýra» atalymyn jeńip alǵan bul qoıylym kórermenniń esinde uzaq ýaqytqa qalatynyna daýymyz joq.
Qýyrshaq ujymynyń kameralyq, názik te syrshyl qoıylymynan keıin Qyzylordalyq N.Bekejanov atyndaǵy mýzykalyq-drama teatr ujymynyń «Romeo men Djýletta» tragedııasyn kórip, tanystyq. Rejısser Danııar Bazaqulovtyń sahnalaýyndaǵy bul qoıylymnyń syrtqy poshymy, ishki mazmuny basqa qyrynan shyqqan. Negizinen teatrdyń jańa býyn akterleri qatysqan spektaklde jastyq jalyn, sezim sharpysýlary molynan ushyrasty. Romeo (akter Batyrhan Amangeldıev) men Djýletta (aktrısa Jaýhar Erkinova) arasyndaǵy ǵashyqtyq sezim, taza yntyzarlyq úlken mahabbatqa ulasyp, sońy tragedııaǵa alyp keledi. Alaıda, dramatýrgııanyń qaısybir tustarynyń qısynsyz qysqaryp qalýynan keıbir sahnalardyń qııýy kelispeı, suraqtarda týyndap jatty. Qoıylymǵa synshylar tarapynan pikirler aıtylýy da sondyqtan. Degenmen, Merkýıo rolindegi Erdáýlet Mamýov pen Tıbalt rolindegi Erkin Asanov oıyndary qyzýqandylyǵymen este qaldy. Loreno pirádar rolindegi akter Araı Kóshimbaevtyń traktovkasy din adamynan qaraǵanda keń dalaǵa súısinip júrgen aqyndy eske saldy. Tragedııada mańyzdy rol atqaratyn osy keıipkerdiń is-áreketin, oıyn mánerin áli de qaıyra qaraǵan durys bolar edi. Qoıylymǵa arnaıy jazylǵan áýezdi ánderdiń kórýshini sezimder álemine engizýge baǵyttalǵany baıqalady. Spektakldegi semserlesý, ıaǵnı, urys-tóbeles sahnalary tııanaqtylyǵymen jınaqy shyqqan. Qoıylym budan kóp utqanyn aıtý kerek. Sahnalyq jasaýlaýdan burynǵy sýretshilik sheshimderdiń súrleýin baıqaǵandaı kúıde boldyq. Dekoraııa akterlerdiń is-áreketin kórkemdeýde, damytýda jetkilikti mólsherde qyzmet atqara almady. Qysqarta aıtqanda, shyǵarmashylyq ujym úlken eńbek jasaǵan. Jańashyl baǵytqa degen umtylysty kórdik. Kem-ketiksiz dúnıe bolmaıdy, sondyqtanda bolashaqta teatrdyń jańa býyn ónerpazdarynan izdenisterdi kúterimiz anyq.
Ábish Kekilbaıulynyń qalamynan týǵan kelesi bir aýdarama vengr dramatýrgy L.Dıýrkonyń «Elektra» tragedııasy. S.Seıfýllın atyndaǵy Qaraǵandy oblystyq qazaq drama teatry ákelgen bul qoıylym ıdeıasy qoǵamdyq qarym-qatynastardyń máselelerin arqaý etken. Bılikke jarmasý, sol taqqa talas jolynda qylmystyq áreketke barý syndy qorshaǵan ortanyń túıitkilderin rejısser J.Jumanbaı esh búkpesiz ashyq kórsetedi. Qarapaıym halyqty aldaı otyryp, múddelerin kúshpen basý syndy bıliktiń álim-jettik is-áreketterin de jasyryp qalmaǵan. Osyndaı kúrdeli qoǵamdyq máseleni kótergen dúnıeni sahnaǵa shyǵarǵan teatr ujymynyń batyldyǵyn qoldaýǵa bolady. Alaıda, onyń jaýapkershiligi men qıyndyǵy da bary sózsiz. Qaraǵandylyqtarda sondaı sahnalyq kedergilerge jolyqqan. Birinshiden, qoıylymnyń janry ashylmaǵan. Jalpyhalyqtyq deńgeıge kóterilgen tragedııany kóre almadyq. Ekinshiden, tolyqqandy sahnalyq beıne ómirge kelmegen. Úshinshiden, bezendirý men kıim úlgileri de rejısser ıdeıasyn tolyqtyra almaǵany baıqaldy. Bolashaqta akterlerdiń sahnalyq beınelermen jumysyna rejısser tarapynan kóp kóńil bólinýi tıis eken degen oımen shyqtyq. Iaǵnı, rejısser-pedagogtardyń mańyzy osyndaıda qatty bilgeni ras.
Festıvalge qatysqan Semeı qalasynyń «Darıǵa-aı» jastar teatry «Shákárim. Jolsyz jaza» spektaklin kórsetti. Shákárim Qudaıberdiulynyń «Mutylǵannyń ómiri» atty poemasynyń negizinde jasalǵan qoıylymnyń syrtqy formasy bar bolǵanymen mazmuny jaǵynan aqsap jatty. Spektakldegi teatrlyq belgiler – kitaptar, maı sham, jaınamaz, t.b. burynnan sahna tájirıbesinde qoldanylyp kele jatqan jaýyr bolǵan metaforalar. Poezııadan, prozadan dramalyq dıskýrs jasaý búginde keńinen taralǵan tásil. M.Jumabaevtyń «Sholpannyń kúnási», I.Jansúgirovtyń «Qulageri», A.Qunanbaıulynyń «Qara» spektaklderi osy tásilmen jasalǵan. Joǵaryda aty atalǵan qoıylymdar dramatýrgııalyq dıskýrstyń sátti úlgisi desek, bul joly kórgen J.Jumanbaı sahnalaǵan «Shákirim. Jolsyz jaza» qoıylymy sátsiz úlgige jatqyzýǵa bolady. Bizdińshe, bul eń birinshi rejısserdiń janrdy anyqtap almaýymen baılanysty. Qoıylymdaǵy allegorııalyq beınelerdiń de sheshimderi durys paıymdaý tappaǵan. Kelesi kóńilge qaıaý salǵan másele – sahnalyq dekoraııa. Úńgir ishin kórsetýde qara sur matany qoldanǵan. Adamǵa estetıka syılaǵannan qaraǵanda qutyńdy qashyratyn bul sýyq tastyń túsi kórýshige jaısyzdyq beredi. Fýnkıanaldylyq jaǵynan matanyń múmkindigi kóp bolǵanymen sahnany bastan aıaq sur boıaýmen ǵana berýi sýretshiniń qııalynyń kórkem jetistigi dep qabyldaı almadyq. Akterlik quram rejısser paıymyn durys túsingenimen onyń ıdeıasyn tolyqqandy jetkize almady. Qoıylymnan oıshyl, dana, aqyn Shákárimniń beınesin kóre almaǵanymyz ras. Shákárimniń ekinshi qyryn kórsetetin Kári Shyńǵys beınesi de óz deńgeıinde kórinbegen. Sondyqtan jalpy qoıylymnyń berer áseri álsiregeni baıqalady.
Festıvalde N.Moshınanyń «Dúnıe-ǵapyl» metafızıkalyq dramasyn Astana qalasynyń Mýzykalyq jas kórermen teatry kórsetti. O dúnıe men pánı ómir arasyndaǵy názik baılanysty baıqatatyn bul týyndynyń ıdeıasy adamdy bir sátke bolsa da ǵumyrynyń mánin túsinýge ıtermeleý. Keıde bizder ómirimiz máńgilik sııaqty qabyldap, tirshilik etemiz. Alaıda, spektakl dúnıeniń ǵaıyptylyǵyna, mezettigine meńzeıdi. Rejısser osy ıdeıasyn senografııalyq sheshimderimen, akterlik oıyn máneri arqyly jetkizip berýge tyrysqan. Kúshti sahnalyq belgiler bar, alaıda olardyń kópshiligi jetkilikti mólsherde oınalmaı jatqanyn aıtar edik. Degenmen, spektakl sanaly kóreremendi oılanýǵa, bir sát tolǵanýǵa shaqyrady.
Festıvalge qatysqan qoıylymdardyń birqatary qoǵamdaǵy áıelder taǵydyryna, áıelder taqyrybyna arnalǵandyǵymen qyzyqty boldy. Máselen, Grýzııadan kelgen Meshetın memlekettik kásibı drama teatry ákelgen Davıd Kladıashvılıdiń «Irıneniń baqyty» qoıylymynda jas boıjetkenniń óz súıgenine qosyla almaı, áke tilegine (buıryǵyna) moıynsunǵanyn kórsetedi. Otbasylyq dramada qoǵamdaǵy erler ınstıtýtynyń álsirep otyrǵandyǵy qatar órilgen. Dúnıequmar áke, nashaqorlyqqa salynǵan jubaı, súıgeni úshin batyldyqqa bara almaǵan er-jigit beıneleri bizdi sondaı oıǵa jeteleıdi. Qorshaǵan ortasy osylaısha ómir keshken Irıne ary men abyroıy úshin baqytsyz bolsa da únsizdikpen barlyǵyn qabyldaıdy. Rejısser Saba Aslamazıshvılı ózin alańdatqan áıel máselesine kózqarasyn sahnadaǵy úlken áıel músinin kórsetý arqyly da qýattaı túsedi. Áıel – eldiń bolashaǵy... sondyqtan áıelder máselesine kóz juma qaramaý mańyzdy degen oıdy aıtady. Alaıda, qoıylym fınalyndaǵy Irıneniń (aktrısa Anano Iashvılı) mýzykasyz bılegen bıi onyń baqytsyz ómiriniń jalǵasyp jatqandyǵynan habar beredi. Aktrısanyń ekinshi planmen jumysy onyń shynaıy beıne jasaǵanyn aıǵaqtap turdy. Grýzııalyq ónerpazdardyń qyzýqandy temperatmenti, plastıkalyq, ánshilik qabiletteri joǵary deńgeıde ekenin baıqadyq. Grýzııalyq aktrısa Anano Iashvılı qazylar alqasynyń sheshimimen festıvaldiń «Úzdik áıel roli» atalymyn ıelendi.
Kelesi áıel taǵydyry týraly qoıylymdy Qyrǵyz Respýblıkasynyń Jalal-Abad oblystyq Barpy atyndaǵy drama teatry kórsetti. «Syrlasý» dep aıdarlanǵan monospektakl Jer-ana men Tolǵanaıdyń oı-tolǵanystaryna qurylǵan. Sh.Aıtmatovtyń «Qus joly» povesiniń jelisimen jasalǵan qoıylymnyń soǵysqa qarsy úndeýi, maıdan kezindegi áıeldiń taǵydyry týraly oıy búgingi tańda ózekti ekeni barshamyzǵa belgili. Monodramanyń sahnalyq bezendirýi naqtylyǵymen erekshelenedi. Iaǵnı, sahnada Jer-anany beıneleý úshin tústi matalar qoldanylǵan. Jasyl – kók shóp, jazdyń; aq tús – qardyń, qystyń (tazalyqtyń); qońyrqaı tús – eginniń, ıaǵnı kúzdiń; kók tús – sýdyń, kóktemniń belgisin jetkizip turdy. Aktrısa sol matalardy oınatý arqyly áńgime oqıǵasyn damyta túsken. Soǵys bastalǵany baıandalǵanda osy matalardyń barlyǵyn qara tústi matamen jabylady. Sonda tústerdiń semantıkasy arqyly kórermen birqatar aqparatty qatar alyp otyrdy. Monodrama janry akterdiń sahnada janyn jalańashtaıtyn kúrdeli dúnıe ekenin bilemiz. Alaıda, spektaklde óte kóp narratıvke oryn berilgendikten, keı-kezderi kórermendi jalyqtyryp alatyn sátteri de boldy. Monodramanyń mýzykalyq kórkemdeýi de kelisti bolmaǵan. Qoryta aıtqanda, ıdeıasy kemel týyndynyń kórkem oıyn rejısser men akterlik quram jetkilikti deńgeıde alyp shyǵa almaǵanyn aıtýǵa bolady.
Bashqurtstannan kelgen Týımazy memlekettik tatar drama teatry kórsetken «Býrgannyń úıi» atty qoıylymyn zamandas beınesin órnektegen ózekti dúnıe deýge bolady. Qalaǵa ketip jatqan jastar, ishkilikke salynǵan, jumyssyzdyqtan sharasyzdyqqa túsken aýyl adamdarynyń tirshiligi kórkem dúnıeniń ózegine alynypty. Rejısser Aıdar Zarıpov spektakldi dástúrli teatrlyq sheshimderge negizdegen. Sahnalyq jasaýlaýda samarqaý aýyl kórinisin elestetedi. Aǵash taqtaılardan salynǵan úı bólmeleri turmystyń qarabaıyrlyǵyn, ársizdigin, birsaryndylyǵyn aıǵaqtap tur. Sýrteshi Býlat Ibragımov akterlerdiń qımyl-qozǵalysyna yńǵaıly bezendirý jasap bere alǵan. Degenmen, rejısser spektakldiń kókeıkesti maqsatyn taba almaǵandyqtan oı shashyrańqylyǵyna urynǵanyn aıtyp óter edik. Qoıylymda akterlik quram berik ansamblge qol jetkizgen. Ásirese, Banat rolindegi aktrısa Dınara Gımadıeva men Kalımýlla rolindegi Alık Zaılıalov oıyn órnekteri qoıylymnyń ajaryn engize tústi. Qarapaıym aýyl áıeli Baderhaıat beınesin jasaǵan aktrısa Rasılıa Salıgareevanyń oıyny tartymdy ári shynaıy shyqqan. Kalımýlla rolin oınaǵan Alık Zaılıalov baıqaýdyń «Ei úzdik er adam roli» atalymymen marapattaldy.
Festıvaldiń ár kúni ótkizilgen sheberlik synyptary qatysýshylardyń bilim parasatyn keńeıtýge yqpal etti degen oıdamyz. Uıymdastyrýshy ujym N.Jantórın atyndaǵy mýzykalyq drama teatrynyń basshylyǵy bul jaǵynda utymdy oılastyrǵanyn basa aıtqan abzal. Osylaısha, bes kúnge sozylǵan óner merekesi tájirıbe almasý men pikirlesýdiń erkin alańyna aınaldy. Festıvaldiń saltanatty jabylý rásimi de joǵary kórkemdik deńgeıde ótip, kelgen qonaqtardyń júrekterine kóterińki kóńil-kúı syılady.
Ábish Kekilbaıuly atyndaǵy «Ábish álemi» II halyqaralyq teatr festıvali dástúrli túrde ótip jazýshy-dramatýrgtyń rýhanı murasyn halyqpen qaýyshtyratynyna kámil senemiz.
