2016 jyl – Qazaq eli úshin asa mańyzdy ýaqyt deýge boldy.Memleket táýelsizdiginiń 25 jyldyq mereıtoıy respýblıka kóleminde keńinen nasıhattalyp, irgeli is-sharalar, naýqandar ótkizildi. Bul aıtýly kúnnen eshbir ult azamaty shettep qalǵan joq, qal-qadiri jetkenshe eńbek etip, úlesin qosty. Óner qaıratkerleri, zııaly qaýym ókilderi, sportshylar, t.b. qoǵam músheleri ózderiniń shyǵarmashylyq jeńisterin derbestiktiń dúbirli toıyna arnady.
Tól mádenıettiń arnaly bir salasy – dramatýrgııa 2016 jyly óziniń aldyńǵy jyldardaǵy baǵytynan jańylmaı órisin keńeıtti. Osynyń kýásindeı ulyq mereke qarsańynda respýblıka teatrlarynyń qorjyny jańa qoıylymdarmen tolyqty. Óner ujymdarynyń 2016 jylǵy repertýaryn jiti saralaı kele biz otandyq sahnagerler áli de ýaqyt talqysynan súrinbeı ótken, ózindik qoltańbasy qalyptasqan avtorlardyń shyǵarmalaryn qoıýǵa peıildi ekenin ańǵardyq. Máselen, búgingi ult dramatýrgııasynyń kerýenin alǵa tartqan jazýshy-dramatýrgter: Dýlat Isabekovtyń «Júz jyldyq mahabbat» (N.Bekejanov atyndaǵy Qyzylorda oblystyq qazaq mýzykalyq-drama teatry, rejısseri H.Ámir-Temir, premerasy 31 naýryz), «Qustar festıvali» (Taldyqorǵannyń B.Rımova atyndaǵy qazaq drama teatry, rejısseri N.Óteýlınova, premerasy 21 jeltoqsan) pesalary, Sultanáli Balǵabaevtyń «Eń ádemi kelinshek» (N.Bekejanov atyndaǵy Qyzylorda oblystyq qazaq mýzykalyq-drama teatry, rejısseri B.Temirbekov, premerasy 23 maýsym), «Eń jaqsy erkek» (Taldyqorǵannyń B.Rımova atyndaǵy qazaq drama teatry, rejısseri B.Uzaqov, premerasy 6 sáýir), «Saǵynysh pen eles» (Túrkistan sazdy-drama teatry, rejısseri A.Naýryzbaev, premerasy 28 jeltoqsan) pesalary, Israıl Saparbaıdyń «Syǵan serenadasy» (S.Muqanov atyndaǵy Soltústik Qazaqstan oblystyq qazaq sazdy-drama teatry, rejısseri F.Moldaǵalı, premerasy 13 jeltoqsan) mıýzıkli qoıylyp, repertýardyń ajaryn kirgizdi. Sonymen qatar, jazýshy Jabal Erǵalıevtiń «Esigimdi qaqqan kim...» (Astananyń Q.Qýanyshbaev atyndaǵy Qazaq akademııalyq mýzykaly-drama teatry), Medeý Sársekeniń «Tenderge túsken kelinshek» (Óskemenniń Jastar teatrynda, rejısseri A.Salban, premerasy 12 mamyr), Roza Muqanovanyń «Sarra» (Astananyń Q.Qýanyshbaev atyndaǵy Qazaq akademııalyq mýzykaly-drama teatry, rejısseri G.Merǵalıeva, premerasy 17-18 mamyr), aqyn Ulyqbek Esdáýletovtyń «Qara pıma» (Semeıdegi Abaı atyndaǵy qazaq mýzykalyq-drama teatry, rejısseri A.Sapyshev, premerasy 29 qazan), Baıanǵalı Álimjanovtyń «Qara qaptan shyqqan qara qyz» («Sýper Serkesh» degen atpen Ǵ.Músirepov atyndaǵy Qazaq akademııalyq balalar men jasóspirimder teatry, rejısser J.Hadjıev), Bolat Bekjannyń «Ómir» (S.Seıfýllın atyndaǵy Qaraǵandy oblystyq qazaq drama teatry, rejısseri S.Jumaǵalı, premerasy 1-5 naýryz) dramalary da osy maýsymda sátti sahnalandy.
2016 jyly pesalary sahna tórine eń kóp qoıylǵan jazýshy-dramatýrgter qataryna Raqymjan Otarbaev pen Iranbek Orazbaevty (Iran-Ǵaıyp) jatqyzamyz. Bul qos avtordyń týyndylary boıynsha ulan-ǵaıyr otanymyzdyń eki óńirinde arnaıy teatr festıvali uıymdastyrylyp, óner súıer qaýymnyń seziminderin serpiltti.
Shyraıly Shym qalada ótken «Teatr kóktemi - 2016» óner festıvalinde Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri, «Parasat» ordeniniń ıegeri Raqymjan Otarbaevtyń jeti birdeı: «Bas» (J.Shanın atyndaǵy Ońtústik Qazaqstan oblystyq qazaq drama teatry), «Aıaýlym Anfısa» (Saıram ózbek teatry) jáne «Dvoınık» (Ońtústik Qazaqstan oblystyq orys drama teatry), «Mustafa Shoqaı» (Túrkistan sazdy-drama teatry), «Túnek tory» (Jetisaı drama teatry), «Qarasha qazdar qaıtqanda» (Ońtústik Qazaqstan oblystyq ázil-syqaq jáne satıra teatry) jáne «Saǵynysh shóbi» (Oblystyq qýyrshaq teatry) týyndylary jurtshylyq nazaryna usynylyp, talǵampaz kórermenniń jáne teatr mamandarynyń joǵary baǵasyn aldy.
Elimizdiń ońtústigindegi toı kóshi qazan aıynda batys óńirine oıysyp, Oral jerinde Memlekettik syılyqtyń laýreaty, halyqaralyq «Alash» jáne táýelsiz «Tarlan» syılyqtarynyń ıegeri Iran-Ǵaıyp atyndaǵy respýblıkalyq teatrlar festıvaline ulasty. Óner dodasynda aqyn-dramatýrgtiń poetıkalyq dastandary: «Án-Muhıt», «Máńgilik eldiń Altyn adamy», «Qorqyt», «Mahambet», «Men ishpegen ý bar ma...», «Fatıma», «Estaıdyń Qorlany», «Abylaı han», «Adasqan baq qusy», «Ajdahanyń álegi» pesalary boıynsha qoıylǵan spektaklder kórsetildi. Iranbek Orazbaevtyń shyǵarmashylyǵyna arnalǵan bul festıval bir aqynnyń ǵana toıy emes, barsha halyqtyń merekesine aınalǵany sózsiz.
2009 jyldan bastap óner shyǵarmalaryn jandandyrý maqsatynda jarııalanǵan «Táýelsizdik tolǵaýy» báıgesi 2016 jyly jetinshi márte ótkizildi. Saıystyń eń úzdik shyǵarmalar retinde: Turlybek Mámeseıittiń «Tańjaryq», Aıdana Muratqyzynyń «Bir kúndik ǵumyr», M.Qosynnyń «Men joq jerdegi meniń ómirim» atty pesalary tanyldy. Al balalarǵa arnalǵan T.Beısembekovtiń «Samuryq kelgen tań», A.Joltaıqyzynyń «Qýyrshaq qyzben dostasý», A.Ábdihalyq pen M.Tóleniń «Aıaz bı» týyndylary jeńimpaz atanyp, respýblıka teatrlarynyń nazaryna usynyldy. Osylaısha, búgingi qazaq dramatýrgııasynyń eki baǵytta damyp otyrǵanyn ańǵarý qıyn emes. Birinshisi, belgili jazýshy-dramatýrgterdiń mereıtoıyna baılanysty uıymdastyrylǵan is-sharalar arqyly jáne ekinshisi – dramatýrgııalyq báıgelerdiń yqpalymen órkendeýde.
2016 jyly qazaq dramatýrgııasy jańa esimdermen tolyqty. Bıylǵy maýsymnyń jańalyǵy retinde jas qalamgerler Murat Qolǵanat pen Madına Omarovany aıtamyz. Qos dramatýrgtiń pesalary el óneriniń qarashańyraǵy M.Áýezov atyndaǵy qazaq akademııalyq drama teatrynyń sahnasynda qoıylyp, tıisti baǵasyn aldy. Al, jat elde júrse de óz halqynyń óneri men mádenıetin órkendetýge úles qosyp júrgen jas ta bolsa, alymdy dramatýrg Oljas Janaıdarovtyń pesalary kóp ultty respýblıkamyzdyń mańdaı aldy teatrlaryn baǵyndyryp úlgerdi. Onyń «Jut», «Bir.. eki.. úsh...», «Jastyq týraly» pesalary jazylý stıliniń ózgesheligimen, kórkemdik qýatynyń daralyǵymen erekshelenedi.
Endi bıyl jaryqqa shyqqan, bizdiń qolymyzǵa túsken pesalardyń kórkemdik sıpatyna úńilsek, olardyń taqyryptyq, janrlyq aýqymy san qıly. Máselen, «derekti drama» estetıkasynda jazylǵan Madına Omarovanyń «Aqtastaǵy Ahıko» pesasy tarıhı taqyrypty arqaý etkenimen eshqandaı shejirelik dáldikke baǵynbaıdy. Dramatýrg úshin naqty tarıhı tulǵanyń ómirin kórsetý mańyzdy emes. Avtor Keńes ókimetiniń qandy dıirmenine túsken qarapaıym adamdardyń basynan keshken taýqymetti taǵdyryn, jalpy halyqtyń jınaqtyq beınesin jasaýǵa talpynǵan. Qylyshynan qan tamǵan kezeńniń zulmatty keskinin jetkizýdi kózdegen. Pesada bas keıipker uǵymy saqtalǵanymen, oqıǵanyń damý barysynda bizge tanys ta, beıtanys: jas aqyn Ahmet, Seıfolla, Sádýaqas, Aqaıdyń Qaseni, t.b. syndy keıipkerlerdiń taǵdyrymen ushtasyp, olardyń ishki qasireti men muń-nalasy japon jigiti Ahıkonyń shermende ómirinen kem túspeıtindigin baıqatady. Dramatýrg qaharmandarynyń taǵdyryn kórkemdik parallel arqyly jetkizip, tutas bir zaman kelbetin kórsetken.
M.Áýezov teatrynyń sahnasyndaǵy taǵy bir jańa qoıylym – «Baqyt kilti» dramasy. Jas dramatýrg Qolǵanat Murattyń bul shyǵarmasy tyń taqyrypty qozǵaýymen qundy. Qolǵanat Murat – T.Júrgenov atyndaǵy Qazaq ulttyq óner akademııasynyń «Kınoteledramatýrgııa» bóliminde Qazaqstannyń Memlekettik syılyǵynyń laýreaty, kórnekti jazýshy-dramatýrg Dýlat Isabekovtyń sheberhanasynan bilim alǵan. Qazirgi tańda onyń pesalary Arqalyq Jastar teatry men Aqmola oblystyq qazaq mýzykaly-drama teatrlarynyń sahnasynda qoıylyp úlgergen. «Baqyt kilti» pesasy búgingi tańda elimizde kóp aıtyla bermeıtin ken baıytý óndirisi taqyrybyn arqaý etip, osy aýqymdy salada júrgen jumysshylardyń san qıly taǵdyryn, áleýmettik shyndyǵyn drama tilinde jetkizýge tyrysqan.
Táýelsiz Qazaqstannyń tarıhynda adal eńbegimen el ıgiligine ter tógip, qarabastarynyń qamy úshin ǵana emes, buqara jurttyń da áleýetin oılaǵan azamattar barshylyq. Biraq halyq túsiniginde «bıznesmen» degen keıipker tek bir jaqty jaǵymsyz túrde qarastyrý dástúri bar. Al bul keńestik kezeńnen qalǵan stereotıp. Dramatýrg qalyptasqan osy uǵymǵa qarsy shyǵyp, bas qaharman Baýyrjan arqyly zııaly kásipker beınesin jasaýdy qup kórgen.
Búgingi rýhanı qundylyqtardyń kúıregen kezeńinde Baýyrjandaı isker jigittiń, jaǵymdy keıipkerdiń beınesin jasaý zaman talaby. Degenmen, dramada protagonıst beınesi saqtalǵandyqtan ony dástúrli pishindegi pesaǵa jatqyzamyz.
Álem teatry men dramatýrgııasy búgingi tańda postmodernıstik (modernnen keıingi) baǵytta damyp otyr. Ony «postdramalyq» dep te ataıdy, ıaǵnı tikeleı aýdarsaq, dramadan keıingi degen maǵynada. Basqasha aıtsaq, teatrdy dramanyń ekspanııasynan aryltý. Postdramada sóz ben mátin basty rolinen aıyryldy. Sondyqtan da pesalardyń kólemi kúrt qysqarady. Postdrama demontaj, dekonstrýkııa ádisterin erkin qoldana otyryp, aıtylar sózdiń astarly salmaǵyna basty nazar aýdarady.
Ázirge qazaq avtorlary taza postdramalyq shyǵarmalaryn ómirge ákele qoımaǵanymen, alǵashqy talpynystardyń bar ekenin baıqadyq. Solardyń biri Aıdana Muratqyzynyń «Bir kúndik ǵumyr» monodramasy. Aıdana Muratqyzy da T.Júrgenov atyndaǵy Qazaq ulttyq óner akademııasynyń «Kınoteledramatýrgııa» bóliminiń túlegi. Dramatýrg Sultanáli Balǵabaıdyń sheberhanasynda kásibı bilim alyp, qazirde M.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýtynda qyzmet etedi.
A.Muratqyzynyń atalmysh pesasy qazirgi tańda eń ózekti bolyp tabylatyn kári qyzdar taǵdyry taqyrybyn kóteredi. Avtor demontaj ádisin qoldana otyryp, bas keıipker Darıǵanyń ómirin kólemi jaǵynan shaǵyn úsh bólimge syıǵyzǵan. Boıjetkenniń basynan ótken oqıǵasyn 35 jasynan bastap keri qaraı 30-25 jasyndaǵy kezine qaıta ákeledi. Dramatýrg sanaly túrde ádettegi pesa jazý ádisinen qashyp, ony jańa qalypqa (formaǵa) salǵan. Osylaısha, avtor adam óz ómirindegi qatelikterinen qalaı qashýǵa bolatyny jaıly oı qozǵaıdy. Alqashqy bólimde «meniń kinám ne?!» dep zarlaǵan 35 jastaǵy Darıǵanyń sońǵy bólimde osynshama aıanyshty jaǵdaıǵa túsýine óziniń (25 jasyndaǵy shaǵy) tikeleı sebepti ekeni ashylady. Al «Minsiz hanzadasyn» kútken Darıǵa syndy zamandastarymyz qanshama. Jaýapkershilikten qashyp, jumysbastylyqpen júrgende qyz dáýrenderi qurdymǵa ketken qurbylarymyzdyń máselesi týyndyda eshqandaı moralsiz-aq qylań beredi. Pesada ashyq tartys joq. Eshteńeni úıretpeıdi, tárbıelemeıdi, barlyq máseleni qaz-qalpynda kórsetedi. Uǵyn da, jan-dúnıeńe úńil, bolashaǵyń jaıly oılan deıtindeı.
Búgingi tańda festıvaldik formatqa suranyp turǵan bul monodrama rejısserlerdiń nazaryna iligetinine shýbá keltirmeımiz. Sondyqtan Aıdana Muratqyzynyń bul pesasyn osy maýsymnyń jaqsy jańalyǵy deýge bolady.
2016 jylǵy teatr repertýarlaryn baǵdarlaı otyryp, qazaq dramatýrgııasyna degen orys teatrlarynyń salqyndyǵyn baıqadyq. Osy maýsymda tek Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri, rejısser Igor Verbıkıı basqaratyn Ońtústik Qazaqstan oblystyq orys drama teatry R.Otarbaev pen Iran-Ǵaıyptyń pesalaryn sahnalapty. Basqa óner ujymdarynyń qazaq dramatýrgııasyna degen zeıini tym solǵyn. Osy máseleni Qazaqstan Jazýshylar Odaǵy bas bolyp kóterýi kerek-aq.
Al balalar men qýyrshaq teatrlaryna arnalǵan dramatýrgııa máselesi de óz aldyna úlken áńgime.
Qoryta aıtqanda, 2016 jyly qazaq dramatýrgııasy úshin qolaıly jaǵdaılar jasalyp, damýyna ońdy yqpal etkenin baıqadyq.
