«Oner.kz» порталы және «Өнертану» факультетіне қарасты «Театр өнерінің тарихы мен теориясы» кафедрасының ұйымдастыруымен жүзеге асқан бұл шараға еліміздің қолына қалам алып, өндіре жазып жүрген театр сыншылары қатысты. Дөңгелек үстел жұмысын «Өнертану» факультетінің деканы, өнертану докторы, профессор Бақыт Нұрпейіс жүргізіп отырды. Алғашқы сөз Т.Жүргенов атындағы Қазақ ұлттық өнер академиясының Ғылыми істер жөніндегі проректоры Қабыл Халықовқа берілді.

Қ.Халықов: Құрметті қатысушылар! Кешелі бері біздің академиямызда «Ғылым апталығы» өтіп жатыр. Апталықтың бір күнін біз Қазақстандағы театр сыны мәселесіне арнап отырмыз. Бүгінгі жиынымызға Алматы театрларынан қонақтар арнайы келді. Атап айтсақ, М.Әуезов атындағы қазақ мемлекеттік академиялық драма театрынан Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, Халықаралық «Алаш» сыйлығының лауреаты, сыншы Әлия Бөпежанова, ал Ғ.Мүсірепов атындағы Қазақ мемлекеттік Балалар мен жасөспірімдер театрынан Гүлназ Теменова, Мемлекеттік қуыршақ театрынан Жазира Ахметова, М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының «Театр және кино» бөлімінен бір топ ғалымдар, өнертану кандидаты, доцент Амангелді Мұқан, өнертану кандидаты, доцент Анар Еркебай, өнертану магистрі, жас драматург Айдана Аламан, академиямыздың «Актерлік шеберлік және режиссура» кафедрасының меңгерушісі, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері Оразәлі Ақжарқын-Сәрсенбек, «Oner.kz» порталының бас редакторы, драматург Әннәс Бағдат, т.б. қатысып отыр. Бұл басқосудың негізгі мақсаты театрдың өзекті мәселелерін көтерумен қатар, сахна өнеріне ғылым ретінде қарап, осы сала тәжірибесінде кездесіп отырған олқылықтардың теориялық негіздерін анықтап, оларды шешудің жолдарын қарастыру деп білеміз. Дөңгелек үстел жұмысына сәттілік тілеймін!

Б.Нұрпейіс: Бүгінгі жиынымыз театр сыны мәселелеріне арналғандықтан, мен осы саланың басты мәселелері жөнін де тоқталып өткенді жөн санаймын. Театр сыны театр үрдісімен қатар дамиды, кейде одан озып кетеді, кейде кешігіп жатады. Театрдың дамуына байланысты оның көркемдік жүйесінің координаттары да өзгеріске ұшырайды. Спектакльді көріп, оны жанды түрде қабылдау арқылы сыншының көркем шығармасы жазылады. Театртанушылық аппарат бұл сәтте негізгі база болып саналады. Сондықтан да арнайы театр өнерінен білімі бар театртанушы болмаса, театр алға жылжыған сайын оның көркем туындысы спектакльді талдау журналистерге салмақ түсіре бастайды. Театрдағы құбылыс театр үрдісі контекстінде жалпы мәдени мәселелермен, бүгінгі уақытпен байланыстырыла қарастырылады. Сөйтіп спектакльге қарап отырып театр сыншысының өзіндік ішкі диалогы құрылады. Ол спектакльдегі шынайылықты зерттейді, сол арқылы қаласа да, қаламаса да өз заманының спектаклін көзімен көрген куәгерге айналып пікірін қалдырады. Кез-келген театр сыншысы спектакльді көріп болғаннан кейін оны өзінің есінде мықты сақтап қайтадан қорытады. Режиссер драматургиялық шығарманың өзіндік нұсқасын жасаса, театр сыншысы сахналық мәтіннің тарихын жасап шығады. Спектакль туралы жазылған мақаланың мазмұнына қарап театр сыншысының кәсіби деңгейін де байқауға болады. Театр сыншысы спектакльді «оқып және талдау» кезінде театр өнерінің барлық көркемдік құралдарын жетік білетінін танытады. Журналистік мақалаларда көбінесе оқырмандарға спектакль мен театрдағы елеулі оқиғалар туралы ақпараттық мәліметтер беріледі. Ал, сыни мақалада спектакльдің режиссурасы, актерлік өнері, мизансценалары, сценографиясы, жарық партитуралары т.б. тұтасымен қамтылады. Сахналық бейнелер, мағыналар, метафоралар, символдар театрлық сыни мақалада өзінің әдеби негізін табады.

Қазақ театр сынын көтеру үшін ең әуелі өз топырағымызда мамандар даярлау қажеттігін Б.Құндақбайұлы мен Ә.Сығай бірлесе қолға алып 1990 жылы Т.Жүргенов атындағы Театр және көркемсурет институтында алғашқы театртаушылар тобын қабылдады. Сол жылдары аталмыш оқу орнының ректоры болып тұрған Ә.Сығай Б.Құндақбайұлына үлкен қолдау көрсетті. Академия қабырғасынан түлеп ұшқан театртанушылардың бірнешеуі ғылыми диссертацияларын сәтті қорғап, театртану саласының күшейуіне өз үлестерін қосып жатыр. Атап айтатын болсақ: А.Мұқан, А.Еркебай, З.Исламбаева, М.Жақсылықова сынды ғалымдарымыздың есімі көпшілікке жақсы таныс. Сол сияқты Б.Құндақбайұлының жетекшілігімен театр өнерінің қыр-сырын жетік білетін Г.Жұмасейітова, Т.Жаманқұлов, Е.Жуасбек, Қ.Сүлейменова, К.Сейтметов, Қ.Сүлеева, А.Құлбаев, А.Жұмаш; би өнерінің мамандары Ә.Шәнкібаева, Т.Ізім, Г.Саитова, Қ.Айтқалиева жұмыстары театртануға қатысты еңбектердің қатарын толықтырып қана қоймай, тәжірибе мен теорияның өзара сабақтастығының жарқын үлгісіне айналды.

Қазіргі кезде қазақ театрларының бүгінгі хал-күйі жайлы жазатын мамандарға зәру емеспіз. Егер тәуелсіздіктен кейінгі жылдардан бергі театртанушылар тарапынан жазылған ғылыми зерттеу еңбектерге көз салсақ, үлкен жұмыстардың тындырылғанына куә боламыз. Жоғарыда есімдері аталған театртанушы ғалымдардың қаламынан жиырмадан астам кітап жарық көріпті.

Кеңестік кезеңде ұлттық театр өнеріміздің дәл осылай зерттелмегенін ескерсек, бұл нәтиже тәуелсіздігіміздің жемісі деп бағалауға лайық. Осындай жетістіктермен бірге олқы түсіп тұрған тұстарымыз да бар. Ең бастысы дәл қазір қойылып жатқан спектакльдер туралы сыни мақалалар жазылмай жатыр. Мұның себебін іздеген кезде театртанушылар мен театрлардың арасындағы байланыстардың мүлде үзілгенін байқадық. Облыстағы театрлардың бірен-сараны болмаса, атап айтқанда, Н.Бекежанов атындағы Қызылорда облыстық қазақ музыкалық драма театры, Қарағанды облыстық С.Сейфуллин атындағы қазақ драма театры, Н.Жантөрин атындағы облыстық музыкалық драма театры, Шығыс Қазақстан облыстық қазақ драма театры (Өскемен), Шығыс Қазақстан облыстық Семейдің «Дариға-ай» жастар театры, басқалары театртанушылармен байланыс түзуге құлықсыз.

Театрлар премьера алдындағы спектакльдің қабылдауына театр сыншыларын арнайы шақырмайды. Ал спектакль премьерасынан кейін сын айтыла қалса, онымен санасып жатқан ешкім жоқ. Режиссерден бастап, рольдерде ойнаған актерлердің көпшілігі мақтағанды қалап тұрады. Жасыратыны жоқ, биылғы маусымда Ғ.Мүсірепов атындағы академиялық жастар мен балалар театры екі премьерасының алдында театр сыншыларын шақырды. Қызық пікір алмасулар болды. Енді осы бастаманы басқа театр басшылары қолға алса сапалы спектакльдердің қатары көбейе түсер еді. Келесі бір мәселе Халықаралық, республикалық, аймақтық театр фестивальдерінің қазылар алқасы болуға театртанушылар тартылмайды. Кілең басқа мамандық иелерінен құралған қазылар мүшелерінің «Мен мына спектакльді онша ұқпадым. Былай, жаман емес» - деп басталатын сөздерін тыңдап, тек қана күрсінесің. Бұл да театр сынын дамытуға үлкен кедергі. Театр сыншысы спектакль көрмесе, нені жазады?

Айлығы шайлығына жетпейтін театр сыншыларына қаламақы төлеу де ешбір жерде белгіленбеген. Болашақта зейнетінен бейнеті көп бұл мамандықпен айналысатын жастардың болмай қалу қаупі де жоқ емес. Біздің пікірімізше, театр сыншыларына да үлкен қамқорлықтар қажет. Жоғары оқу орнын тәмамдағаннан кейін оларды жұмысқа орналастыру ісіне Мәдениет және Спорт министрлігінен бастап, барлық театр басшылары ат салысқандары жөн. Жасыратыны жоқ, облыстардағы театрлардың әдебиет бөлімінің меңгерушілерінің басым бөлігі театртанушылар емес. Театр сыншылары театрдың бір бөлшегі. Оның қоғамдағы рөлі актерлерден, режиссерлерден, драматургтерден кем емес.

Бүгінгі таңда әлемдік театр өнерінде театр сыншылары театрдың тарихын жасап шығатын шежіреші-ғалым ғана емес, театрдың жұмысын насихаттайтын жарнамашыға да айналып кетті. Олар ең үздік спектакльдерді басқа мемлекеттерге көрсетуге белсене араласады. Ал, біздің еліміздегі театр сыншыларының білімдері олардан кем емес. Сондықтан да, қазақстандық театрлар театр сыншыларымен жұмыстарын күшейтсе, жақсы нәтижелерге қол жеткізуге болатынына сеніміміз мол. Ал, енді, келесі сөзді «Театр өнерінің тарихы мен теориясы» кафедрасының меңгерушісі, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, өнертану кандидаты, профессор, белгілі театртанушы Сәния Қабдиеваға берсек.

С.Қабдиева: Қазіргі қазақ театры өнерінде буын алмасу мәселесі аса маңызды болып тұр. Бірақ театртану саласында бұл мәселе өз шешімін тапқан десек, артық айтқандық емес. Мен Т.Жүргенов атындағы Қазақ ұлттық өнер академиясының «Театр өнерінің тарихы мен теориясы» кафедрасының меңгерушісімін. Біздің кафедрамыздағы оқытушылардың 80 пайызы – өзіміздің «Театртану» бөлімінің түлектері. Олардың өнертану докторы, өнертану кандидаты, PhD, өнертану магистрі сынды ғылыми дәрежелері бар. Кафедраның оқытушылық - профессорлық құрамы тек дәріс оқумен ғана шұғылданбайды, сонымен бірге, жоғары білікті театрлық-сыншылық қайраткерлікті де қатар алып жүр. Біз спектакльдерді талдау, рецензиялау, гастрольдік сапарлар туралы, бүгінгі театрлық үдерісті бағалап, театрдың өзекті мәселелері жайында мақалалар жазамыз. Әртүрлі деңгейдегі, халықаралық, республикалық, аймақтық театр фестивальдеріне қазылар алқасының мүшесі ретінде қатысамыз. Біздің кафедра ұстаздары халықаралық, республикалық театр фестивальдеріне, театр форумдарына қатысып жүр. Атап айтсақ, Мәскеуде, Бакуде, Тбилисиде, Кишиневте, Бишкекте, Ташкентте, Қазанда, Якутск, т.б. қалаларда өткен іс-шараларға қатысып, өз мақалаларын шығарған. Біздің шәкірттеріміз еліміздің маңдай алды театрларында да, Астана мен Алматы қалаларындағы өнер ұжымдарында, шығармашылық жоғары оқу орындарында ғылыми және театртанушылық қызмет атқарып жүр. Біз осыған қуанамыз.

Бірақ драматургияға, режиссураға және актерлік өнердегі буын алмасу мәселесі аса ауыр түрде өтіп жатыр. Барлық уақытта да театр өз кезеңінің асқақ рухын көрсетуі тиіс. Ал сахнадан өзекті тақырыптарды арқау еткен елеулі дүние қою үшін заманауи драматургиялық материал қажет. Бірақ жас режиссерлер пьеса жазып жүрген авторлар арасынан өздерімен мүдделес, әрі кәсіби деңгейде жұмыс жасайтын драматургтерді таппайды.

Бүгінде пьеса жазумен шұғылданып жүргендерді драматург деп айтуға да келмейді, себебі олардың жазғандары кәсіби өлшемдерге сай емес. Авторлар көрерменді толғандыратын күрделі мәселелерді айтып, өздерінің шығармашылық келбетін табудың орнына жағымды және жағымсыз болып бөлінген, бір бояумен әрленген кейіпкерлері бар, қарабайыр ашық тартысқа құрылған шындыққа жанаспайтын оқиғаларды ойдан шығарып жүр. Олар өздері бейнелеген кейіпкерлерінің тағдырына, мінез ерекшелігіне, тіпті көңіл де бөлмейді. Соның салдарынан осындай үзік-үзік көріністерді бейберекет біріктіре салған сапасыз драматургиялық шығармаларда өнер көрсеткен жас актерлер өз қаһармандарының ішкі тебіреністері мен толғаныстарын ашып көрсете алмайды. Бұл күнде спектакльдерден астарлы мағына, екінші план деген ұғымдар көзден бұлбұл ұшты.

Ортадан төмен қойылымдардың көбейіп кетуі актерлік және режиссерлік кәсібиліктің ғана емес, жалпы сахналық мәдениеттің деңгейін төмендетіп отыр. Режиссерлер жаңа жазылған сапалы пьеса таппағандықтан прозалық шығармаларды сахнаға лайықтап немесе классикалық дүниелерді интерпретациялаумен айналысып жүр.

Қазақстан театрларының ең үлкен мәселесі – әлемдік театр үрдістеріне ілесе алмай жатқандығымызда. Сахна өнерінің қайраткерлері басқа мемелкеттердің үздік спектакльдерін көруге мүмкіндіктері жоқ. Елімізге озық театрлар гастрольге келмейді, себебі жер шалғай және аса қымбат. Бірқатар облыстық театрлардағы актерлер мен режиссерлер қазіргі замандағы әлемдік театрдың даму тенденцияларынан бейхабар. Сондықтан олар әлі де сахнада 20-30 жыл бұрын ойнағандай өнер көрсетіп келеді. Осыған орай, Қазақстандағы театрдың дамуүдерісі үшін маңызды фактор шақыртылған режиссерлермен жұмыс болып табылады. Бұл біріншіден, кәсіби тәжірибе алмасу болса, екіншіден, театрлық мәдениеттер байланысын нығайтуға ықпал етеді. Осындай шығармашылық бірлестіктен күтпеген режиссерлік шешімдер, жарқын актерлік жұмыстар, жаңа формалар (пішіндер) туындайды. Й.Вайткус (Литва), Б.Абдураззаков (Тәжікстан), С.Потапов (Ресей), Н.Асанбеков (Қырғызстан) спектакльдері өткен маусымның үздік қойылымдары қатарында тұр. Олар Халықаралық театр фестивальдерінде көзге түсті. Ал актерлер үшін мұндай жоғары білікті режиссерлермен жұмыс жасау шеберлік шыңдайтын мектеп іспетті болды.

Қазіргі қазақ режиссурасының жас буын өкілдерінің қатарына Дина Құнанбай мен Болат Абдрахмановты жатқызуға болады. Байыпты әрі білуге құмар бұл режиссерлер, ең алдымен, өздерінің көркем ойын, кәсібиліктерін танытты. Д.Құнанбай алғашқы қойылымдарынан-ақ өзінің шығарамашылық батылдығын байқатып, көреремендерді ұлттық және әлемдік классиканы сахналауда әдеттен тыс режиссерлік шешімдерімен назарға ілінді. Ол Қазақстанның түпкір-түкпірінде спектакльдер қойып үлгерді. Үнемі ізденіс үстінде жүретін Д.Құнанбайдың шеберлік деңгейі жылдан жылға артып келе жатқанын атап өтуіміз керек.

Б.Абдрахмановтың Петропавл және Көкшетау театрларындағы спектакльдері драматургиялық шығарманың қызғылықты оқылуымен, актерлермен қоян - қолтық жұмыс жасай білуімен, жарқын актерлік ансамблімен, спектакльдің бейнелік шешімін шебер ойластыра алуымен, жаңа сахналық ерекше формаларды іздеуімен есте қалады.

2016 жылы Ақтөбе қаласында өткен ХХІV Республикалық драма театрларының фестивалі облыстық театрларда да: Петропавл мен Атырауда, Алматы мен Ақтауда, Астана мен Ақтөбеде жаңалыққа жаны құмар, жаңа идеялар мен формаларды жүзеге асыруға талпынған жас актерлердің бар екенін көрсетті. Мәселен, С.Мұқанов атындағы Солтүстік Қазақстан облыстық музыкалық - драма театры қазақ өнер ұжымдары арасында алғашқылардың бірі болып «жаңа драманың» заманауи сахналық - бейнелік тілін меңгеруге тырысып, қазақстандық театрлар үшін О.Жанайдаровтың драматургиясын «ашып» берді. Дәл осы театрдың труппасы актерлік шеберлікті жетілдіруге көңіл бөліп, бірқатар жақсы нәтижелерге қол жеткізуде.

Петропавл және Атырау театрлары спектакльдерінің әртүрлілігіне қарамастан оларда ортақ ұқсастықтар: актерлердің жастық қуаты, шығармашылық албырттық, сценографияның кәсіби деңгейі, музыкалық партитураның сапалығы көзге түседі. Соған қарамастан, екі театрдың да осал тұсы режиссер мен актер жұмысында екенін байқадық. Бұл көптеген қазақ өнер ұжымдарына тән. Дегенмен, театрларда актерлік қабілетті мол және жаңа спектакльдерді дүниеге әкелуге деген мүмкіндігі жетерлік режиссерлердің барын анықтадық.

Өткенге салауат ете отырып, заманауи театр эстетикасында жұмыс істейтін жаңа буын сахнагерлер өздерінің талғам-түсініктерін жеткізуге тырысып жатыр. Қазақтың жас режиссерлері театр сахнасында ұлттық бірегейлікті танудағы ізденістерін жалғастырып, мәдени мұра дәстүрлерін әлемдік театрдағы өзекті идеялар мен формалармен үндестірудің жолдарын іздеу үстінде. Сахналық дәстүрлер мен инновацияның осылайша бітеқайнасуы қазіргі таңда аса тиімді деп ойлаймыз.

Б.Нұрпейіс: Келесі сөзді М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының «Театр және кино» бөлімінің меңгерушісі, өнертану кандидаты, доцент Амангелді Мұқанға берсек.

А.Мұқан: Қазақ театры және қазақ театр сынына байланысты көптен бері ойда жүрген бұл тақырыпқа құлшына келуіміз қордаланған мәселелердің бар екендігін көрсетеді. Бұл мәселе бүгінгі жиында, дөңгелек үстелге жиналған баршаны толғандырған, өзекті мәселелердің бірі. Қазақ драматургтері уақыт талап еткен өткір тақырыптарға батыл назар аударады. Театр көрермендері тарапынан болатын сұраныстың алдында болуға тырысып бақты. Драматургтерді қамшылай отырып театрлар көрермен қажет еткен тақырыпты тауып қоюға бет бұрады. Таза драматургия жанры кешеуілдеп жатқанда прозалық, поэзиялық шығармалар негізінде жасалған сахналық түзілім – исценировкалар қажетке жарап сахнада сұранысқа ие тақырыптар жиі көрініс береді. Бұл спектакльдері қоғам өмірінің қаны сорғалаған өзекті тақырыптарын, әлеуметтік-тұрмыстық мәселелерін өткір көтерген, көрерменге ерекше ой салған спектакльдер болғанын атап өтеміз.

Кезінде бірнеше мәрте кеңестік жазалау машинасының құрбанына айналған Алаш қайраткерлері ақталып, олардың шығармалары сахнадан көрсетіле бастады. Еліміздің тәуелсіздік алуы бізге өз тарихымызды өзгелер емес, өзіміз айтуға, өзіміз жазуға мүмкіндік берді. Бұл үлкен жетістігіміз. Театр сахнасына қойылған тарихи тақырыптағы спектакль, қалам тербеген драматургтеріміздің басым бөлігі ерлік пен жеңіске толы өткен тарихымызды саралады. Отан сүйгіштік, елдің тұтастығын сақтау, бірлікке дәнекер болу тұрғысынан жырлады. Сөзсіз, бұл туындылардың әр қайсысы тарихымызға жаңа көзқарас қалыптастырған маңызды шығармалар. Бұл бағытта отандық театрларымыз бен драматургияның әлі қаузайтын, көтеретін толық ашылмаған қызықты тақырыптары жетерлік.

Бірақ, осыншама пьесалар жазылып қойылғанына қарамастан театр мен драматург арасындағы тандемінің ылғи бұлтсыз ашық болғандығы жайлы деректі күні бүгінге дейін кездестіре алмайды екенбіз. Бұл қарым-қатынаста екі жақтың да айтар уәждері, өзара қояр шектер мен шарттары бар.

Ал енді жазылған, бірақ қойылмаған пьесалар жайында ойланатын тұстар бар. Жүлде алғандар талай пьесаларымыз театр сахнасына қойылмай шаң басып жатыр. Оны сахнаға қоюға міндеттейтін министрліктің жоғарыдан жіберетін нұсқаулығы, тетігі болмағасын әркім өз білгенін, қалағанын қоюда. Мемлекеттік деңгейде аталынып өтетін мерейтой немесе тарихи датаға байланысты іс-шаралар, пьеса жазу ісі алдын-ала қарастырылып, театрларға жыл, жыл жарым бұрын жоспарланып ұсынылуы керек. Онысыз дер кезінде жазылған, бірақ қойылмайтын пьесалар санын көбейтуден әрі қадам баспаймыз.

Драматургтеріміз туындыларын жазуда, жүлде алған пьесалардан кенде емеспіз. Десекте, театрларымыз бен режиссерлер қауымы «пьеса жоқ» деуден танбай келеді. Бүгінгі таңда еліміздің театрларын біріктіріп, бағыты айқын, көздеген мақсаты бар жүйелі жұмыс жасау кемдік етіп келеді. Республиканың 60-қа жуық театрлары әр түрлі мекемелерге бағынып, әр түрлі көздерден қаржыландырылатындықтан «әттеген - айларымыз» жетіп артылады. Алдымен театрларымызды бір орталықтан басқарып, республика кеңістігіндегі театрларға бір ізді саясат ұстанудың жоқтығын көреміз. Театрлардың ресми мәртебесі мемлекеттік қазыналық кәсіпорын, ал жұмыс істеу тәсілі – жекеменшік серіктестік сияқты еркіндікте. Тәуелсіздік бұл театрлардың адымын аштырмай келеді. Тіпті, театрлардың шығармашылығында теріс көзқарастағы үдеріс пайда болды. Театрлар пьесаны өздері жазып, өздері қабылдап, қаламақысын да өздері алып, сахнаға да өздері қояды. Жаңа қойылымды да өздері қабылдап, сыншы ретіндегі бағасын да өздері береді. Осының салдарынан театр кәсіби деңгейі ақсап, аяғы таптауырындыққа ұрынуға әкеліп соқты. Сырт көз пікір, сын айтылмайды, айылса да қабылданбайды, театр ешкімге тәуелді емес, толықтай тәуелсіздік.

Тәуелсіздік кезеңіндегі ұлттық драматургияда көрініс берген құбылыс бұл театр режиссерлері, актерлері және директорларының пьеса жазуға белсенді араласуы. Бұл жоғарыда келтірген «пьеса жоқ» деген оппоненттердің уәжі. Драматургияны кәсіп еткен қаламгерлердің орнын жаза алатыны бар, шала жазатыны бар театрдың практиктері: режиссерлер мен актерлер, әдебиет бөлімінің меңгерушілері басты. Көбінесе режиссерлеріміз драматургтердің жазған пьесаларына көңілдері толмай өздері пьеса жазумен айналысып кетсе, енді біреуелері осы салада беріле бастаған қаламақының соңына түсіп өздері жазған пьесаларын өздері сахнаға қоя бастады. Бұл таза бәсекелестік пен шығармашылық еркіндікті шектеген теріс құбылыстарға алып келді. Бүгінгі таңда республика театры сахналарында жиі қойылып жүрген режиссер-драматургтер деп: Әубәкір Рахимов, Ерсайын Төлеубай, Талғат Теменов, Болат Ұзақов, Мұрат Ахманов, Әлімбек Оразбеков т.б. атаймыз. Ә.Рахимов секілді режиссердің жазған «Шәкәрім» пьесасы Республикалық «Тәуелсіздік толғауы» бәйгесіне түсіп жүлделі бірінші орынды иеленсе, немесе Ә.Оразбековтың «Бір түп алма ағашы» пьесасы секілді барлық театрларда сұраныс тауып жатса дауымыз жоқ. Мәселе, жаза сала өз театрының сахнасына арнайы сараптаудан өткізбей қоятындарда. Театрдың репертуарлық саясатына өзі би, өзі қожа болған бұл театрдың репертуарының көркемдік сапасы сын көтермейді.

Бұл аз болғандай, соңғы кезде бұл ерекше топ – «театр қайраткерлерінің» қатарын жазушы-депутат, жазушы-қоғам қайраткерлері толықтырып жатыр. Драматургияға бұл ағалардың бел шеше кіріскенінен қазақ драматургиясы алға озды деу артық айтқандық. Лауазымды ағаларымыздың атағы мен атынан үріккен театрлар, өнер ұжымдары демін ішіне тартып, қан тамырлары білеуленіп жоғарыдан келген нұсқаулықты орындауға мәжбүр. Ішінара талантты шығармалар да көрініп қалады. Десекте, бұл ел ағаларының депутаттық белгі тағып креслода отырған кезде театрға драматург болып келе қалуы көптің кекесінді күлкісін келтіреді, қазақ кәсіби драматургиясының шарасыздығын көрсетеді. Өкінішті. Ішкі мәдениеттен айырылып, сырттың айтарын сырыққа іліп қойған тәуелсіздік әкелген демократияның бұл бір көрінісі демеске шара жоқ. Талай театр фестивалінде осы мәселе төңірегінде театр сыншылары тарапынан сыни пікірлер айтылды.

Драматург пьеса жазады, режиссер пьесаны қояды, актер орындайды, сыншы бағалайды. Әркім өзі маманданған кәсіби ісімен айналысады. Басты баға беруші қалың көрермен десекте, театр сыншысының кәсіби талдауынсыз спектаклдің көркемдік сапасын ажырату, тұщымды бағалау қиындық тудырады. Енді келіп кәсібіи театр өнерінің төрт тағаны болуға тиіс театр сынын бүгінгі қазақ театр процесінен шеттетілуі, көп жағдайда түсінбестікпен кейде әдейі қатыстырылмауы ұлт театрының алға қарай даму үдерісіне ықпал етпей қоймайтыны анық. Театрды, драматургияны, орындаушылық өнер мен озық режиссураны дөп басып көре білу, оның артық-кем тұстары жайлы айтып, жаза алатын мамандардың қызметінің қазақ театры үшін артық болуы ойлантады. Өркениетті елдерінің бәрінде театрдың шығармашылық деңгейін, ондағы әрбір жаңа қойылымның көркемдік сапасын ең алдымен театр сыншылары анықтап, нақты бағасын солар береді. Кеңестік дәуірде кез келген жұмыс орнында жарнама ретінде ілініп тұратын «Мамандар бәрін шешеді» деген ұран бүгінгі таңда да күн тәртібінен түспеген секілді еді. Ал қазір біздің театрлар сыншыларды мүлдем керек етпеуге айналған. Тіпті, соңғы уақытта театр сыншылары театр фестивальдеріне сирек шақырылады. Театрдың фестивальде көрсеткен спектаклі жайлы түбегейлі пікірді мәдениет департаментінің шенеунігі, журналист, қоғам қайраткері, жазушы, ақын, мәдениеттанушы, режиссер, драматург, соңында 1 театр сыншысы айтады. Қазылар алқасын шамамен осындай құрамда бекіту бүгінде республикалық, аймақтық театр фестивальдерінің тұрақты көрінісіне айналды. Қызғаныш жоқ отырсын, қазылық етсін театрлар жұмысын сараптасын. Тек, «тауық сойылса да қассапқа сойдыру» дегенді естен шығармағанымыз жөн. Мұндай келеңсіз жайлар, кәсіби театрды құрайтын барлық компоненттерді, драматургияны да қоса шайқалақтатып тамырына балта шабады. Кәсіби театрдың шығармашылық жұмысын бағалауға кәсіби театртанушы мамандар тартылып, олардың айтқан ескертпелері өнер ұжымының келешек даму траекториясының сызылуына көмектесу керек. Онысыз кәсіби театр сапасы көркемөнерпаздар деңгейіне түсіп, оның жұмыстарын, шығармашылық жетістіктерін талдау үрдісі экраннан жұлдыз таңдаған ток-шоуға айналады.

Ойымызды қорытындылай келгенде, қаламгерлер дүниеге алып келетін қазақ драматургиясы кең қолданысқа енуі, сұранысқа ие болуы, оларға жан-жақтан арнайы тапсырыстардың көбейуі үшін ауқымды, кең ойластырылған арнайы жоспар қажет. Театрға, оның оң бағытта дамуы, сапалы репертуары, замануи болуына жазушы драматургтер, театр ұжымы, сыншылар қауымы тікелей жауапты. Төмендегі ұсыныстар осы бір мәселелерді шешуде

1. Бүгінгі заманға сай жаңа форматтағы драматургтер қалыптастыру үшін арнайы маман театр сыншылар, драматургтер, режиссерлердің қатысуымен семинарлар, шеберлік сыныптары, жаздық лагерьлер ұйымдастыруды қолға алу керек;
2. Театрлардың мемлекеттік саясатты жүргізудегі маңызы мен қажеттілігі бұл айтылған салалардың ешқайыссынан да кем емес. Сондықтан да драмалық маңызды шығармаларға мемлекеттік сатып алу жөнінде арнайы конкурс өткізіліп, грант беріліп тұруға тиіс. «Тәуелсіздік толғауы» конкурсы бойынша жыл сайын үш-төрт пьесаға бәйге берумен ғана шектелу еліміздегі алпысқа жуық театрлар үшін мүлдем аз екендігі анық.
3. Пьеса жазудың, сахнаға арналған туындыны өмірге әкелудің басқаша, жаңа механизмдерін іске қосу керек. Бұл жұмысты жергілікті қоғамдық ұйымдар мен театрлардың әдебиет бөлімі белсенді араласуымен жасау, олардың көмегінсіз жергілікті белсенді авторларды пьеса жазушылар қатарына ендіруі арқалы театр процесінің барысына қызу араластыру керек.
4. Республикалық деңгейдегі құзіретті мекемелер еліміздегі барлық театрлар жұмысына қажетті ықпалын күшейтудің заңдық-құқықтық ереже-тәртіптерін жасап, бекіту керек. Бұл еліміздегі мемлекет қарауындағы барлық театрлардағы шығармашылыққа қатысты кадр мәселесін шешуге, репертуарлық саясатты түзуге, жаңа қойылымдардың көркемдік сапасына арнайы театртанушы мамандардан құрылған эксперттік кеңес жұмысы ақылы баға беріп отыруға құқылы болғаны жөн. Бұл мәселе «Мәдениет туралы» заңға өзгертулер мен толықтырулар енгізу барысында да назарда болғаны абзал.
5. Қазір жаңа пьесаларды қабылдауды театр жүзеге асырады. Бұл - театр өнерін де, драматургияны да алға бастырмайтын, болашағы күмәнды мәселе. Өйткені, мұндай жағдайда театрларға сапасыз шығармалардың қаптап келуі ешқашан тоқтамайды және сыбайлас жемқорлыққа жол ашыла береді. Сондықтан да кез-келген жаңа пьеса ең алдымен бейтарап сыншылардың талдап-талқылауынан өтіп, кемшін тұстары жөнделіп, сахнаға содан кейін ғана шығуға тиіс. Осыған орай, Министрліктің Репертуарлық саясат жөніндегі басқармасының жұмысы барынша күшейтіліле отырып, театрлардың еркін шығармашылық жұмыс жасауына да кедергі келтірмейтінде тетіктермен қамтамасыз етіп ұйымдастырылуы қажет.
6. Театрлардың шығармашық беталысын, жетістік-кемшілігін дер кезінде анықтап, сараптама жасап, бағыт-бағдар беріп отыруды да жүйелі түрде қолға алу қажет. Театрлар қандай қойылымдар қойып жүр, олардың сапасы қай дәрежеде, көрермендердің ынта-ықласы қандай, оған жұмсалған шығын қаншалықты ақталды деген сияқты зерттеулер жасалып, мониторинг жүргізудің де ереже-шарттары жасалынса дейміз. Бұған бірінші кезекте М.Әуезов атындағы әдебиет және өнер институы мен Т.Жүргенов атындағы Қазақ Ұлттық өнер академиясының, Астанадағы Өнер университетінің театр мамандары белсенді тартылуы керек.

Б.Нұрпейіс: Енді М.Әуезов атындағы Қазақ Мемлекеттік академиялық драма театрынан Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, Халықаралық «Алаш» сыйлығының лауреаты, сыншы Әлия Бөпежановаға сөз беруді жөн көріп отырмын. Өз пікіріңізді білдірсеңіз.

Ә.Бөпежанова: Құрметті бас қосуға жиналған қауым, бүгінгі көтеріліп отырған мәселелердің барлығы да өте өзекті. Сондықтан да мұндай жиындар жиі өткізіліп тұрса орынды. Бас қосуымыз «дөңгелек үстел» болғандықтан бүгінгі театр процесіндегі сынның орны туралы және осында айтылған кейбір ойларға байланысты бірер пікірімді ортаға салсам деймін. Театр деген күрделі организм, оның құрамдас бөліктері бірнешеу, олардың ішінде театртану ғылымының орны ерекше десек, күнделікті театрлық үдерістерде сынның орны аса маңызды. Тәуелсіздік алғанға дейін театртану саласындағы мамандар саусақпен санарлық болды, негізінен Мәскеуден, Ташкенттен бітірген, орыс тілінде жазатын еді. «Қазақ әдебиеті» газетінде қызметте болған кездері оларды авторлыққа тартып, материалдарын орыс тілінен аударып жариялайтынбыз. Ал, тәуелсіздігімізбен бірге бұл саланың төл маман кадрлары даярлана бастады, бүгінде театртанушылардың үлкен армиясы бар деп айтуға болады. Бағыбек Құндақбайұлы, Әшірбек Сығай, Ахметжан Қадыров сынды қадау-қадау аға буын сыншылардың сара жолын жалғастырып келе жатқан шәкірттерінің алды, осы қазір ортамызда отырған Сәния, Бақыт, Амангелді, Анар, Меруерттер бүгінде есімдері елімізге белгілі театртанушы ғалымдар. Талантты жастар шоғыры да баршылық. Сахналық үдерістердің лайықты құрамдас бөлігі болып отырған бүгінгі қазақ театртануы тәуелсіздігіміздің жеңісі деп те айта аламыз.

Енді осында айтылған пікірлердің кейбіріне байланысты ой-тілектер білдірсем. Спектакльдерді алдын ала талқылау қажеттігі туралы көп айтылады. Драматургтар тарапынан «...бұрындары спектакльді қоғамдық комиссия талдар еді, үлкен жазушылар келіп, пікір айтатын еді, қазір театрлар өздері қабылдай береді» дегенге саятын реніштер болса, театртанушылардың ойынша, спектакльдер алдын ала талқыланса бәрі жақсарып кететін сияқты. Бұған келісуге де, келіспеуге де болады, өйткені, бұл – әр театрдың өз тәжірибесіне байланысты мәселе. Бұрындары, мүмкін, мұндай әдіс-тәжірибелер өзін ақтаған да болуы керек, бірақ, «ұжымдық Белинскийдің» зардабын сол кездердің өзінде-ақ режиссерлер аз тартқан жоқ. (Тіпті көрнекті режиссер Ә.Мәмбетовтің өзі кезінде осындай талқылаулардың зардабын көргеніне мысалдар жеткілікті.) Ал, шынтуайтына келгенде мұндай тәжірибе режиссер, актер, суретшінің көркемдік әлеміне, суреткерлік құқына қол сұғушылық емес пе. Және де көпшілік келіп пікір айтқаннан немесе театр сыншысы сын айтқаннан режиссер спектаклін қайта өзгерте қояды деу қиын. Ал, жалпы театр сыншысы театрмен, режиссермен, актерлермен премьералар не фестивальдар кезінде ғана емес, күнделікті тығыз байланыста жұмыс жасаса пайдасы әлдеқайда көп болар еді...

Фестиваль демекші, М.Әуезов театры дәстүрлі «Театр көктемі» фестивалін жиырма екінші жыл қатарынан өткізіп келеді. Биыл Қазылар және Сыншылар алқасында түгелдей дерлік театртанушылар болды. Театр басшылығы Грузия мен Әзірбайжаннан арнайы екі маман шақырды. Талқылаулар өткір жүрді, театр ұжымы үшін пайдалы болғаны, алдағы шығармашылық жұмыстарына ой салатыны анық. Айтылған пікірлерге келіскен де, келіспеген де жағдайлар бар, әсіресе, режиссерлер қауымы. Жанды шығармашылық болған соң бұл да заңдылық. Ойдан ой туады – жалпы фестивальдардағы Қазылар алқаларында театртанушылар көбірек болғаны дұрыс, сонымен қатар өзге де кәсіби театр мамандарын араластыру артық емес. Сонда әртүрлі қызғылықты танымдар, көзқарастарға жол ашылады...

Драматургиядағы жаңа есімдер туралы. Бүгінде жаңа есімдер бар. М.Омар, Ә.Бағдат, Қ.Мұрат, М.Қосын, Ә.Айтуар, тағы басқалар. Олардың көпшілігі осы Академияның түлектері, бұл - Академия жұмысының жемісі. Мадина мен Әннастың пьесалары М.Әуезов театрында қойылғанын жақсы білесіздер. М.Әуезов театры осыдан үш жыл бұрын «Жаңа көзқарас» деген атаумен жас драматургтар мен жас режиссерлердің байқауын өткізген. Сонда жеңімпаз атанған Қ.Мұраттың пьесасы театр сахнасына шықты, өзі жуырда театрға қызметке шақырылды. Сол байқау қорытындысында көңіл аударуға, республика театрлары жұмыс жасап көруге тұрарлық деп тағы бес жас автордың есімдерін - М.Отарбаев, Е.Тұрғынов, Ә.Байбол, А.Аламан, М.Нәсіпханұлы - атағанбыз. Солардың бірі, белгілі аудармашы Мәлік Отарбаевтың «Баянды махаббат» пьесасы жуырда ғана Атырау облыстық драма театрында қойылды. Ал, Айдана Аламанның біздің конкурсқа «Сенім. Күдік. Үміт» деген атаумен қатысқан, республикалық конкурсқа«Бір күндік ғұмыр» атауымен ұсынылып, жүлделі орындардың біріне ие болған пьесасын Кіші сахнаға қою жоспары бар.

Осы бас қосуға жастар, болашақ театр зерттеушілері де қатысып отыр. Жастардың танымы ұшқыр болады, жастық максимализм тағы бар, рухани тәжірибе де біртіндеп келеді. Дегенмен де тұтастай алғанда сыншы болу үлкен мәртебе, сонымен қатар үлкен жауапкершілік - сіз пікір айтып не жазып, талдаулар жасағанда өзіңіздің білім-білік, ой өріс, танымыңыз да сын таразысына түсетіні қашанда естен шықпаса игі. Сыншыда, ең алдымен, өнер адамының, ұжымның еңбегіне құрмет болуы керек. Спектакльдің өмірге келуі күрделі процесс, оның соңында шүмектеген маңдай тер, көзге бірден ұрмайтын қаншама идеялар жатыр. Кез келген спектакльдің бір-бірімен астасып жататын үш қабаты болады. Олар - жеке (психологиялық), тарихи (қоғамдық-әлеуметтік) және мәңгілік (философиялық) қабаттары. Жас сыншы осы пласттарды тануға ұмтылса...Немесе театр белгілі бір шығарманы репертуарына неге алды? Режиссер оны қалай қойды? Неге солай қойды? Не айтқысы келді?Спектакльдің көркемдік шешімі неге осылайша болды, тағысын тағы сауалдарға жауап іздеп көрсе. Сонда сыншы – театрға төрелік айтушы емес, театрмен сұхбаттасқа айналады. Жалпы алғанда сын дегеніміз - интерпретация, өнер де шексіз интерпретациялар. Ал, сыншының қатардағы көрерменнен, тіпті театрдың өзге мамандарынан ерекшелігі неде? Меніңше, көркем туындының, спектакльдің дәнін, перспективасын көре білуінде, сахналық үдерістерді зерделей және содан мағыналар тудыра алуында. Сіздерге болашақта осыны тілеймін. Театрға көбірек келіңіздер, сахна өнерімен тыныстаңыздар.

Б.Нұрпейіс: М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының аға ғылыми қызметкері, өнертану кандидаты, доцент Еркебай Анарға әңгіме тізгінін берсек.

А.Еркебай: Бүгінгі таңда отандық заманауи арт‑нарық қалыптасу үдерісін басынан өткізуде. Бірақ қазақ театрының әлемдік мәдени кеңістікте бәсекелестік деңгейіне жету үшін әлі талай жұмыс істеу керектігін елімізде өтіп жатқан театр фестивальдері дәлелдеп отыр. Ұлттық театрларымыздың өз өнімін шетелге ұсыну механизмдері жоқ. Өз еліміздегі республикалық, халықарық театр фестивальдарын ұйымдастыру проблемасы өте өзекті мәселе. Тәуелсіздігімізді алғаннан бергі ширек ғасыр аралығында елімізде 20-ға жуық театр фестивалі өтіпті. Бір фестивальдің жаңадан ашылып, екіншісінің жалғасын таппай жабылып жатуы заңды құбылыс. Олардың ішінен қойылымдарының көркемдік деңгейімен, ұйымдастыру шараларының кәсібилігімен әлемдік деңгейге көтеріліп, жер жаһанға мәшһүр болған фестивальдер іріктеліп шығап ғұмырлы болып қалуын көріп жүрміз. Алысқа бармай-ақ қояйық. Мәселен, бүгінгі таңда Ресейдің өзінде 250-ге жуық театр фестивалі жұмыс істейді. Бірақ, солардың ішіндегі кәсібилігімен ерекшеленіп, негізгі ұстанған бағыт-бағдары айқын, заманмен үндесетін сергек көзқарастағы, бүгінгі театр үдерісін жіті қадағалап жаңашыл үздік спектакльдерді көрсететін үшеуі оқшау тұр. Олар: бүкілресейлік фестиваль-премия «Золотая маска», халықаралық Чехов фестивалі мен орыстілді театрлардың «Балтийский дом». Соңғысы әлемдегі орыс тілді театр әлемін қолдауға бағытталған. Алдыңғы екеуінің деңгейіндегі фестивальге қатысу үшін театрларымызға үлкен жұмыс жасау керек. Бұл және осы деңгейлес фестивальдердің жарнамасынан қазақ театрының спектаклін көру әзірге арман. Аттары дүркіреген осы деңгейдегі фестивалді қалай ұйымдастырып, көркемдік сапасын қалай ұстап тұр? - деген мәселеде алдыңғы шепке кәсібилік, жүйелі таңдау жасау коиссиясының жыл он екі ай тынымсыз жұмысы жатыр. Басқа да дүниежүзіне танымал театр фестивальдеріне қатысушылар құрамын, үздік деген спектакльдерді міндетті түрде театртанушылар мен театр сыншыларынан тұратын эксперттік құрам анықтайды. Онысыз жоғары сапалы фестиваль өткізем деу бос әурешілік. Соңғы 3 жылда ҚР Мәдениет және спорт министрлігінің тарапынан өткізіліп отырған дәстүрлі республикалық театр фестивалі театртанушылардан құралған эксперттік кеңес көмегіне бет бұруы, қойылымдарды фестивальге қатыстырмас бұрын кәсіби іріктеуден өткізе бастауы қуантарлық жағдай. Осы соңғы фестивальдерге қатысқан қойылымдардан драматургиясы мен режиссурасы, актерлік өнері мен сценографиясында жаңалық бар дүниелерді көрдік. Бұл тәжірибені қалған фестивальдер де өз қолына алса деген ниеттеміз.

Біздің ойымызша, әлем театр фестивальдерін ұйымдастыру тәжірибелеріне сүйеніп, республика театр фестивальдеріне қазылар алқасы құрамына, эксперттік кеңеске театр сыншыларын көптеп тарту уақыт талабы. Сонымен қатар, театр сыншылары фестиваль ұйымдастыру комитеттеріне де енгізу абзал. Өйткені:

1. Бір фестивальдің екінші фестивальден айырмашылығын көрсететін басты фактор – концепциясы. Театртанушылар фестивальдің креативті концепциясын жасауда білікті маман болып табылады. Олар дүниежүзілік театр үдерісінен, соны жаңа ағымдар мен өзекті тақырыптардан бірден-бір хабардар адамдар. Қазіргі театр үдерісінде болып жатқан құбылыстарды біліп, көркемдік сапасы биік, озық ойлы режиссерлардың жұмысын ұсына алады.

2. Театртанушылар фестивальдің деңгейін көтеру үшін келіп түскен өтініштерді саралап фестиваль репертуарын кәсіби тұрғыдан іріктейді.

3. Театр фестивальдеріміздің имиджін көтеру, танымал ету үшін театртанушы фестивальдің пиарын жасауда бірден бір білікті маман ретінде белсенді қатыстырылуы керек.

4. Фестивальдің ұйымдастырушылық-менеджерлік негізі көп нәрсені аңғартады: фестивальдіңбюджетін, ұйымдастырушылардың авторитетін, және оған қатысушылардың деңгейін. Бүгінгі таңда әр театртанушы менеджерлік қабілеті де бар ұйымдастырушы ретінде де жан-жақты қабілетімен көрсете алады деген ойдамын.

5. Академия қабырғасында болашақ театртанушыларды 1 курстан бастап фестивальдерге волонтер ретінде белсенді қатыстыру керек. Театрдың ішкі әлеміне үңіліп, арт-менеджментпен танысуға мүмкіндік беретін, мамандығына деген қызығушылығын оятатын бағыттарға баса назар аудару керек.

Б.Нұрпейіс: Келесі сөзді Мемлекеттік Қуыршақ театрынан арнайы келіп отырған театр сыншысы Жазира Ахметоваға бергім келеді.

Ж.Ахметова: Бүгінгі басқосу дер кезінде өтіп отырған іс-шара деп білемін. Мен қызмет ететін Қуыршақ театрының да өзіне тән мәселелері бар. Қазіргі таңда осы түйіткілдердің шешімдерін табуға театр бар күшін салуда. Театр репертуарында 26 спектакль бар. Бірақ театр қоржынын жаңа спектакльдермен толықтыруда көп мәселелерге жолығудамыз. Себебі қуыршақ театрына арналған драматургиялық шығарма, пьесалар жоқтың қасы. Тағы бір өзекті мәселеміз – қуыршақ тілін білетін режиссер маманың жоқтығы. Дегенмен, жерге қарап отырған жоқпыз. Театр артистеріне өзіндік жұмыстар тапсырып, бірнеше қойылым жарыққа шықты. «Мен деп ойла...» спектаклі театрдың актрисасы Тауекелова Маралдың сахналауымен жарыққа шықты. Енді осы жиынды пайдаланып, қуыршақ театрының тарихы мәселесіне тоқталып өтсем. Осы күнге дейін өнер ұжымының шежіресіне арналған кітап шықпапты. Біз соны қолға алып жатырмыз. Өнертану кандидаты, театр зерттеушісі Еркін Жуасбектің қолжазбасы қолымызға түсті. Бірақ онда театр тарихы 2000 жылдарға дейін ғана жазылған екен. Менің білуімше «Театр өнерінің тарихы мен теориясы» кафедрасының магистранттары мен студенттері өз зерттеу жұмыстарын осы біздің ұжымның тарихын зерделеуге арнаған еді. Енді сіздерден сол жазбаларды алып, жариялауға рұқсаттарыңызды берсеңіздер екен деген өтінішіміз бар. Тыңдағандарыңызға рахмет.

Б.Нұрпейіс: Жазира, келгеніңізге рақмет. Сіздің өтінішіңізді қанағаттандыруға кафедраның мүмкіндігі бар. Бірлесе жұмыс жасаймыз деп ойлаймын. Ендігі сөзді Т.Жүргенов атындағы Қазақ ұлттық өнер академиясының доценті, өнертану кандидаты Меруерт Жақсылықоваға берсек.
М.Жақсылықова: Бүгін, міне театр сыншылары бас қосып, театр өнері төңірегінде қордаланып қалған біршама мәселелерді қозғап, өз пікірімізді білдіріп жатырмыз. Бұл аса маңызды. Менің алдымдағы сөз алушылар бүгінгі драматургия, режиссура, театр сыны түйіткілдерін жақсы тарқатты. Ал сіздердің назарларыңызды қазіргі қазақ актерлік өнерінің мәселелеріне қарай бұрғым келіп отыр.

ХХІ ғасырда өмір сүріп жатсақ та «Актер – театрдың діңгегі» деген сөз өз мәнін жоймағаны рас. Әлемдік театр постмодернистік бағытқа ойысып, сахналық-бейнелік тіл инновациялық технологиялардың арқасында жаңа сапалық деңгейге ауысуда.

Дәл осындай өзгерістер қарсаңында қазақ актерлік өнерінің ең басты көңіл аударарлық мәселесі – сахнагерлердің интеллектуалдық (пайым-парасаттық, білімділік) өресінің төмендігі деуге болады. Қазіргі таңда актерлік ойындардан екінші план, сөз астары, сөз әрекеті деген ұғымдарды сахнадан көру қиындап барады. Себебі өнерпаздарымыздың дүниетанымы тар, өмірлік тәжірибелері ғана емес, білім деңгейі де көңіл көншітерлік емес. Өздері ойнайтын пьесаның заманы, сол кезеңнің тыныс-тіршілігі, ерекшелігі, киім киісі, салты дегендерден бейхабар. Бұл біріншіден, актерлердің өз бетінше ізденбейтіндігінің көрінісі. Екіншіден, актерлер шетелдік мамандармен өткізілетін шеберлік сыныптарына қатыспайды, өздерінің кәсіби біліктіліктерін көтеруге мән бермейді. Фестивальдерге келген шетелдік немесе отандық әріптестерінің спектакльдерін көруге, оны талдап-талқылауға, шеберліктерін шыңдауға құлықсыз. Сондықтан сахнадан біз әлі де эмоцияға салу, пафоспен сөйлеу сияқты ойын мәнерін көріп жүрміз. Заман өзгерді, жаңа формадағы спектакльдер қойылып жатыр. Бірақ жасанды ойын, жаттанды сөзден (иллюстративті ойнау мәнерінен) қазақ актерлері арыла қоймады. Абсурдтық шығарманың өзін психологиялық театрдың бейнелеу құралдарымен ойнап жүргендер де жоқ емес. Бір сөзбен айтқанда, интеллектуалдық-сараптамалық ойын деңгейін көре алмай жүрміз, актерлер өз рольдерінің авторы дәрежесіне көтерілгендер қарасы аз.

Екінші үлкен мәселе – қазақ сахнасынан арулар бейнесін жасайтын актрисалардың азайып кеткендігі дер едік. Соның ішінде, Офелия, Гертруда, Джульетта, Мирандолина, Медея, Кармэн, Томирис, Қарагөз, Ұлпан, Баян сынды күрделі тұлғаларды, интеллектуалдық даярлықты, фактураны талап ететін ірі рольдерді орындайтын актрисалар саусақпен санарлықтай аз.

Үшінші мәселе – облыстық театрлардағы жергілікті колледждерде білім алған актерлердің кәсіби біліктілігі жеткілікті деңгейде емес. Облыстық өнер ұжымдарының басшылығы өз сахнагерлерінің біліктілігін арттыруға арнайы мамандарды шақыртып немесе Т.Жүргенов атындағы Қазақ ұлттық өнер академиясы сынды оқу орындарынан білім жетілдіру курстарынан өтуді ойластырғандары дұрыс болар еді.

Төртінші үлкен мәселе – актерлердің бар мүмкіндігін ашатын, олармен қоян-қолтық, етене жұмыс жасайтын, рольдерін жіліктеп түсіндіріп, шығармашылық қабілетін толықтай пайдаланатын режиссер тым аз. Олар актерлермен жұмыс жасауда асығыстық танытып жүргені де жасырын емес. Сонымен қатар, режиссерлердің қойылым жанрын қойыртпаққа айналдырып, стилистикасын анықтай алмауынан актерлік ойын мәнерінде де ала-құлалық бой көрсетіп отыр. Өз елінің сыншысы пікір білдіре оны елеп-ескере бермейді, ал шетелдік мамандары сол қазақ сыншысы айтқан пікірді айтып жатса, оны қағидадай тыңдайды. Басқаша айтсақ, отандық сыншыны мойындамауға тырысып тұрады.

Тағы бір есте ұстар мәселе – театртанушы өнер ұжымының шежіресін жазатын тұлға. Кейбір театрларда спектакльдің төлқұжаты деген ұғымды да білмейді. Жасап жатқан еңбектеріне деген салғырттық бар. Сондықтан әрбір театрда бір театртанушы қызмет атқарса, одан ұжымның шығармашылығы жайлы барлық мәліметті сақтап, насихаттауды талап етуге болар еді.

Ойымды қорыта айтсам, театр сыншылары – өнердің нағыз жанашырлары, насихаттаушылары. Олар сын айтса, өнер өссін, өркендесін деп пікір білдіреді.

Б.Нұрпейіс: Соңғы түйенің жүгі ауыр дегендей, арамыздағы жас театр сыншысы, өнертану магистрі, Т.Жүргенов атындағы Қазақ ұлттық өнер академиясының аға оқытушысы Айжан Ахметке сөз берсек.

А.Ахмет: Мәдени өмірімізде театр өнерінің алатын орны ерекше. Осы киелі де, қасиетті өнер саласының өсіп-өркендеуі драматург, режиссер, актер, суретші, композитордың бірлесе еңбек етуімен тікелей байланысты. Аталмыш өнер майталмандарының тыңғылықты ізденістерінің қорытындысы іспеттес спектакль дүниеге келіп, көрермен назарына ұсынылған соң ол халықтың ортақ дүниесіне айналады.

Міне, осы тұста театрда үлкен сұранысқа ие болғанымен өзінің бағалауын таппаған театр сыны өз қызметіне кіріседі.

Дайын дүниеге сын айту бір қарағанда жеңіл көрінуі мүмкін. Драматургтің, режиссердің түпкі ойы мен мақсатын анықтап, әр актердің роль сомдаудағы өзіндік ерекшілігін байқап, суретші декорациясының ойнақылығын көріп, саралап, сараптап қорытынды шығару үлкен жұмыс. Ол үшін, театр сыншысы көптеген әдеби, теориялық еңбектерді оқып жіті дайындалады. Қандайда бір режиссер «репитиция бастапты» дегенді естіген сыншы іштей дайындық үстінде болады.

Қазіргі кезде «театрсыншылары жоқ, олар жұмыс істемейді» деген жансақ пікірлер айтылып жүр. Театр ұжымдары кәсіби талдауға қарағанда журналистің негізсіз құрылған мақласын оқуға тыңдауға бейімделіп кеткен. БАҚ беттерінде жарияланған мақаларды оқып отырсаңыз «жақсы ойнады», «керемет алып шықты», «асқан шеберлікпен сәтті ойнады» деген жалпылама жаттанды сөздерді жиі кездестіресіз. Біз осы дөңгелек үстелге әзірлік барысында 2015-2017 жылдар аралағында «Қазақ әдебиеті» мен «Егемен Қазақстан» газеттерінде жарияланған мақалалармен арнайы танысып шықтық. Аталмыш мақалалардың авторлары әдеби нұсқадағы кейіпкерлерге талдау жасауда дөп түсіп жатқанын байқадық. Олардың кәсіби білімі болмағандықтан нақты режиссерлік шешім мен актерлік ойынға талдау жасай алмайды. Дәлелсіз айтылған сөзде негіз болмайды. Театр фестивальдеріне арналған мақалаларда бір пьесаның бірнеше рет көрсетілгенін тілге тиек еткенімен, олардың шорқақтық танытып, кәсіби әңгімеге бара алмайды.

«Қазақ әдебиетінде» «Жастар театрының жаңалығы» деген мақалада автор театр режиссерлері мен актерлерінің пікірін жинақтап мақала дайындапты. Ал келесі «Балаларға арналған тұңғыш фестиваль» мақаласында хабарламалық сарын басым. Айгүл Кемелбаеваның «Театр тілді тірілтеді» мақаласында шығарманың әдеби нұсқасына көп талдау жасай келе спектакльге ауысады. Сахнадан әдеби тілдің үнін іздейді. Ш.Айтматовтың екі шығармасы негізінде қойылған спектакльде өнер ұжымы не ұтты, әлде ұтылды ма,ол жағы айтылмайды. Сахнадағы актердің ойынына пікір айтып отырмыз деп кейіпкердің ерекшелігіне көбірек тоқталып кетеді.

Театр сыншыларына редакция тарапынан да тапсырыс, сұраныс жоқ. Себебі, ол бүгін көрген спектакльге ертең пікір жазып бере алмайды. Театртанушы толық қанды спектакльге талдау жасап, ой түйюі түшін спектакльді бірнеше рет көріп, екінші, үшінші құрамның жұмысын салыстырып барып ой қозғауы қажет мақаланы газеттер ескірген материал деп қабылдамайды.

Журналистер мақалаларын ақпарат беру үшін ғана жазады деген ой жиі айтылып жатады. Дегенмен де, олар кәсіби тұрғыда спектакльді талдап, драматургтың ойы, режиссердің шешімі, актердің ойынына баға бере алмайды деп түйіп айтамыз. Театр саласында еңбек етіп жүрген шығармашылық ұжымның табысы мен жетістіктері, ізденістері мен іркілістері бүкіл әлемде тек театр сыншысының бағалауымен өлшенеді. Бірақ біздің елімізде олай емес. Бұл әрине ойланатын жайт. Бүгінгі таңда театртанушылар жоқ емес, бар. Соның ішінде қаламы қарымды, пікірі кәсіби жастар да жоқ емес. Бір спектакль туралы жазу үшін төрт-бес рет барып көру деген үлкен еңбек. Ал, еңбекке ақы төленуі керек. Бұл шешімін табуы тиіс мәселе.

Ә.Бөпежанова: Бұл тұста бір ауыз пікір қоспасам болмас. Талантты жас театртанушы Айжанның сыншы ролі туралы пікірлері дұрыс. Дегенмен де журналистер қауымына байланысты ойлары және де талдау объектісіне журналистер мен жазушының материалдарын алып, оларды сын садағына ілу қаншалықты орынды деген сауал туады. Өйткені спектакльді кәсіби талдау журналистің міндеті емес қой. Оның міндеті - театр туралы, спектакль немесе сахнагерлер туралы қоғамға ақпарат жеткізу, премьерадан алған алғашқы әсерлерімен бөлісу, қысқасы театр мен қоғамның арасын жалғау, театр насихатшысы болу. Ал, кәсіби талдау - театртанушы мен театр сыншысының міндеті. Журналистер қауымының сахна өнері үшін жасап жүрген еңбегі аз емес. Олардың материалдары театртанушылық еңбектерге тіпті дерек, ақпарат тұрғысынан болсын, мейлі өте пайдалы болмақ. Сол үшін оларға рахмет айту керек және оларды мүмкіндігінше жекелеген актерлер, режиссерлер, тіпті театртанушылар туралы деректік-өмірбаяндық материалдар, шағын кітапшалар жазуға тартса дұрыс. Ал, жас театр сыншыларына редакциялар талабынан шыға білу, қажет жағдайларда мүмкін жедел, қысқа да нұсқа жазуға бейімделуді ойлану керек болар.

Б.Нұрпейіс: Бүгінгі пікір алмасулар, ой бөлісулеріміз мәнді де мазмұнды болды деп ойлаймыз. Осы пікірлер негізінде өкілетті органдарға хат жазып, сахна өнері саласындағы театр сыншыларының алар орны мен мәртебесі жайында шешімдер қабылдау туралы өз ұсынысымызды жолдаймыз. Уақыт бөліп келгендеріңізге рақмет.