«Ónerdiń ózge túrleriniń múmkindigi taýsylǵan tusta, mýltıplıkaııa saltanat qurady» – dep edi áıgili bolgar rejısseri Todor Dınov. Rasynda da, osy qanatty sózdiń jany bar. Búgingi tańda mýltıplıkaııanyń kórkemsýretti jáne derekti kınonyń qolynan kelmeıtin dúnıe jasaýǵa qaýqary bar. Mýltıplıkaııalyq fılm bala qııalynyń poetıkalyq álemine jan bitire alady. Sonymen qatar, mýltıplıkaııa, keńestik maıtalman kınorejısser Sergeı Mıhaılovıch Eızenshteın armandaǵan,óte kúrdeli, ıntellektýaldy kıno janryn da meńgerip aldy. «Zagreb» mektebi mýltıplıkatorlarynyń fálsáfalyq mınıatıýralary, bolgar sýretshileriniń poetıkalyq fılmderi, ápsanalary, chehoslovak, polıak, rýmyn jáne ózge de sheberlerdiń qysqa qaıyrylǵan tereń oıǵa toly mýltfılmderi kınematograf damyǵan barlyq elderge málim. Osynyń bári respýblıkamyzda mýltıplıkaııa óneriniń paıda bolyp, damyp kele jatqany qanshalyqty mańyzdy ekenin taǵy bir dáleldep otyr.

Rejısser ári sýretshi Ámen Ábjanuly Haıdarov – qazaq mýltıplıkaııasynyń negizin qalaýshy. «Qarlyǵashtyń quıryǵy nege aıyr?» degen alǵashqy fılmi osy attas halyq ertegisiniń jelisimen jasalǵan. Bul mýltfılm 1968-jyly Lenıngradta ótken III Búkilodaqtyq kınofestıvalde syıaqy alyp, júldemen marapattalǵan. Keıin qazaq mýltıplıkaııasynyń «qarlyǵashy» 48 eldi aralap, 1975-jyly Nıý-Iorktegi III Halyqaralyq mýltfılm festıvalinde «Qola Praksınoskop» syılyǵyna ıe boldy. Rejısser tańdaǵan beıneleý máneri, erekshe poetıkalyq yrǵaq pen plastıkalyq sheshimniń biregeıligi fılmniń sátti shyǵýyna sep bolǵany anyq.Fılmniń rejısseri ári qoıýshy-sýretshisi Ámen Haıdarov beıneleý mánerinde halyq óneriniń stıldik elementterin sheber qoldana aldy.

Baǵzy zamanda adam balasyn ajaldan arashalap qalǵan, halyqtyń súıispenshiligine bólengen qarlyǵash jaıly fılm-ertegiden Ámen Haıdarovtyń shyǵarmashylyq ómirbaıany men qazaq mýltıplıkaııasynyń tarıhy bastalady. Al, bunyń sebebi, «Qarlyǵash» Qazaqstandaǵy jáne Orta Azııa respýblıkalaryndaǵy sýretpen salynǵan alǵashqy fılm bolǵandyǵynda ǵana emes. Búkilodaqtyq kınematografııa ınstıtýtynyń kórkemsýret fakýltetiniń túlegi, álemdik mýltıplıkaııa salasynyń jetistikterinen mol habary bar Ámen Haıdarov, áıgili mýltfılm mektepterine elikteýden sanaly túrde bas tartady. «Qarlyǵash» ulttyq erekshelikti izdegenimen tartymdy. Amerıkanyń uly rejısseri Ýolt Dısneı mýltfılmderiniń jarqyn ári tanymal bolǵany, mýltıplıkat jasaý tehnıkasynyń jetilgeni sonshalyq, kóptegen elderde, sonyń ishinde, birshama ýaqyt bizde de Dısneıdiń beıneleý stılıstıkasyna elikteýshilik beleń alǵan edi. Dısneı murasynyń syrtqy poshymyn meńgerýdiń saldarynan, mýltıplıkaııanyń ulttyq erekshelikteri joıyla bastaǵan-tyn. Sol sebepti, Ámen Haıdarovtyń alǵashqy fılmi, óziniń kórkemdik ustanymy retinde mýltıplıkaııada beıneleýdiń ulttyq naqyshyn izdegenimen qymbat.

Halyq ańyzyna qurylǵan «Aqsaq qulan» fılmin de kınematografıster qaýymy men kórermen jyly qabyldady. Orta Azııa respýblıkalary men Qazaqstannyń VIII aımaqtyq festıvalinde bul týyndy dıplommen marapattaldy. «Aqsaq qulan» – ónerdiń máńgilik asyl qudiretin asqaqtatqan ǵajaıyp ańyzdardyń biri. Súıikti uly Joshynyń mert bolǵanyn Shyńǵys hanǵa estirtýge eshkimniń batyly barmaıdy. Sýyq habar ákelgendi qatal jaza kútedi. Tek uly jyraý Ketbuǵanyń dombyrasynan tógilgen qońyr kúı ǵana qaǵanǵa ulynyń mert bolǵanyn sezdiredi. Ashýǵa mingen Shyńǵys han – qaraly habar jetkizgen shabarmannyń aýzyna qorǵasyn quıýǵa sert bergenin eskerip, dombyrany jazalaýǵa buıyrady. Sol zamannan beri dombyranyń betindegi oıyq, ıakı, balqytylǵan qorǵasynnan qalǵan iz paıda bolǵan desedi. Fılm avtorlary assoıaııalyq qabyldaýǵa súıenip, halyqtyń osy ańyzdan habary baryn eskerip, negizinen mýltfılmniń mýzykalyq kórkemdelýine basa nazar aýdarady. Kompozıtor Nurǵısa Tilendıev «Aqsaq qulan» atty halyq kúıin fılmde úılesimdi qoldana bildi.

Ámen Haıdarov fılmderiniń álemi kontrastqa toly, kómeski reńk joq. Ol tek aq pen qaraǵa, halyq ertegilerindegideı Jaqsylyq pen Zulymdyqqa bólingen. Áıgili ázilkesh, ótkir tildiń ıesi Qojanasyrdyń beınesin jasaǵan kezde de, Ámen Haıdarov jeńil, oınaqy, komedııalyq fılm jasaýdan qashyp, óziniń kórkemdik ustanymyna berik bolyp qalady. Ol fılm-ápsanany túsiredi. Mundaı janr sıýjettiń ózgeshe qurylýyn, árekettiń ózgeshe órbýin qajet etedi. «Qojanasyr – qurylysshy» fılminde avtor aldyńǵy fılmderinde oryn alǵan baıandaýdan alshaqtaıdy. Ekranda – oqıǵasy shapshań dramatýrgııa kórinis tapty. Japanda baspanasyz qalǵan Qojanasyr tastan úı qalaýǵa kirisedi. Qurylys barysynda ol kórshileriniń keńesine qulaq túrip, Batys pen Shyǵystyń sáýlet ónerin aralastyryp, oıǵa syıymsyz áldene turǵyzady...

Zamanaýı mýltıplıkaııanyń osy kúrdeli janryndaǵy Ámen Haıdarovtyń debıýti sátti boldy. «Qojanasyr – qurylysshy» fılmi Tbılısıdegi V Búkilodaqtyq festıvalde kınematografııalyq izdenis úshin arnaıy júldemen marapattalyp, Zagrebtegi (IýSFR) I Halyqaralyq mýltfılm festıvalinde kórsetildi.

«Qarlyǵashtyń quıryǵy nege aıyr?», «Aqsaq qulan», «Qojanasyr – qurylysshy» mýltfılmderi janry men oryndalý tehnıkasy turǵysynan ártúrli. «Qarlyǵash» – dástúrli ertegi, «Aqsaq qulan» – epıkalyq ańyz, «Qojanasyr» – fálsáfalyq ápsana. Alǵashqy eki týyndy sýretpen salynǵan, úshinshisi kartonnan kesilgen jalpaq qýyrshaqtar tehnıkasymen jasalǵan. Alaıda, janry men kórkemdik sheshimi turǵysynan alýan-túrli kóringenimen, sheberdiń bul týyndylarynda taqyryptyq úndestik bar, olardyń bárinde de Jaqsylyq pen Zulymdyqtyń kúresi beınelengen. Birinshi týyndyda qarlyǵash úsh basty Aıdaharmen kúresedi, «Aqsaq qulanda» uly jyraý Ketbuǵanyń áýeni sý men jylqynyń mýltıplıkaııalyq beınesinde Shyńǵys hannyń áskerimen soǵysyp, jeńiske jetedi. Árıne, bul kúres shynaıy etip kórsetilmeıdi, tek shartty túrde ǵana. «Qojanasyr ­– qurylysshy» fılminde dálel keri jaqtan keltiriledi. Eńbekke beıimdelmegen adam oıǵa syıymsyz úı salyp, kúlkige qalady. Jaqsylyq passıvti bolmaýy tıis, ol alǵa basyp, qarsylyq kórsetýge daıyn bolýy qajet. Balalardyń boıynda Jaqsylyq pen Zulymdyqqa degen kózqarasty qalyptastyratyn Ámen Haıdarov shyǵarmalarynyń túpki oıy osyndaı.

Talapty sýretshi retinde, Á.Haıdarov árkez alǵan asýyna qanaǵattanbaıdy. Únemi izdenis ústinde bolý – onyń shyǵarmashylyq ustanymy. «Qyryq ótirik» atty tyń týyndysy osynyń aıǵaǵy. Avtor bul fılmde úırenshikti folklorlyq beınelerden alshaqtaýǵa tyrysqan. «Qyryq ótirik» fılminde keıipkerlerdiń minez-sıpaty áldeqaıda keńeıgen – jaı ǵana jaqsy bala emes, naqty Tazsha bala, jaı ǵana zulym han emes, ózindik sóıleý máneri, minez-qulqy aıqyndalǵan, ıaǵnı, daralanǵan keıipker.

Ámen Haıdarovtyń ǵajaıyp mýltıplıkatorlyq óneri qasıetti mıssııany atqarýda – álemniń kóptegen elderiniń balalaryn qazaq halqynyń baı folklorlyq mádenıetimen, ertegiler men ańyz-ápsanalarymen tanystyryp keledi.

Qazaq KSR Memlekettik syılyǵyna usynylǵan «Qarlyǵashtyń quıryǵy nege aıyr?», «Aqsaq qulan», «Qojanasyr – qurylysshy», «Qyryq ótirik» atty mýltıplıkaııalyq fılmder toptamasy – Qazaqstan beıneleý mádenıetiniń jarqyn kórinisi.