Baýyrjan Nógerbek

ónertaný kandıdaty, professor, kınotanýshy

Alǵashqy qýyrshaq mýltfılmder

Qazaq anımaııasynyń qalyptasýyndaǵy erekshelikterdiń biri — onyń túrli janrlarda, pishinder men baǵyttarda kórnis tabýy. Munda, kollaj, applıkaııa, salǵastyrý tehnıkasyn qoldanatyn syzba mýltfılmder, sondaı-aq, kádimgi akter men syzbaly keıipkerlerdiń oıynyn paıdalanatyn, kólemdi fılmder bar.

“Aqsaq qulan” atty ekinshi syzba fılmde jumys istegen ýaqytynda, qazaq mýltıplıkatorlary óndiristi keńeıtý týraly, qýyrshaq fılmderine túsirý týraly baıyppen oılanǵan tuǵyn. Estondyq qýyrshaq sheberlerinen tálim alyp, qýyrshaq fılmderin shyǵarý tehnıkasy men óndirisin taný úshin, Almaty kórkem-sýret  ýchılıesiniń túlekteri Ernst Bıseıitov pen Ǵanı Qystaýov jiberiledi. Olar, mýlttop alǵashqy qurylǵan kezden beri jumys atqarǵan edi, Ernst Bıseıitov Ámen Haıdarovtyń eki syzba fılminde anımaııalyq qımyldyń negizin úırengen. Ol birden kúlkili, trıýk sıpatyndaǵy mýltıplıkatty salýdyń sheberi retinde shyńdala bastady, Ǵanı Qystaýov sýretshi esebinde fondardy salatyn; fazada qatar jumys isteı otyryp, ol, mýltqımyldyń prınıpi men tehnıkasyn ıgerdi.

Eki aılyq daıyndyq kýrsynan ótken soń, jas entýzıastar, jańa iske kirisedi — qazaq ertegisi “Aıý men qoıannyń” jelisi boıynsha, túrli-tústi qýyrshaq fılmin túsirý (1969). Fılmniń rejısseri Ǵanı Qystaýov, qýyrshaqtardy júrgizýshi-sýretshi Ernst Bıseıitov.

Kınokartınada úsh keıipker bar: dóreki, órkókirek aıý, jýas qoıan men qý jáne shıraq aralar. Aıý — ormannyń qojasy, bir áýendi yńyldap aldynan kezdeskenniń bárin qıratyp, kóńildi jáne shıraq júrgeni sonshalyq, áýelde kúlkili beıneni keltiredi. Alǵashqy jáne negizgi teketires — kishkentaı qoıan men aralardyń Jaýyz Aıýǵa qarsy kúresine deıin, ol kórermenniń nazaryn ózine aýdartady.

Avtorlar mýltqımyl tehnıkasyna, qımyldyń syrtqy dınamıkasyna asa mán berip, onysyn sátti oryndaǵan, áıtse de, dramatýrgııa álsiz boldy. Oqıǵa jelisin dramatýrgııalyq uıymdastyrý tájirıbesi joq debıýtanttar, halyq ertegisiniń fabýlasyn jańarta almady, qyzyqty, dara sıtýaııalardy oılap tappady. Nátıjesinde, mýltfılmniń ortasyna taman, áýel bastaǵy rıtm buzylyp, masalar sahnasy tipti mazańdy alady. “Aıý men qoıan” atty alǵashqy qýyrshaq mýltfılminiń urymtal tusy keıipkerlerdiń minezdemesinde emes, qýyrshaqtardyń qımylynda emes, dramatýrgııada — kórkemdik ıdeıanyń usaqtyǵynda.

Ǵanı Qystaýovtyń ekinshi qýyrshaq lentasy, “Káýsar bulaq” (1970) mýltfılmi — ózindik erekshe, osy kúnge deıin qazaq anımatorlary tolyq meńgere almaǵan, qaǵazdy salǵastyrý tehnıkasymen oryndalǵan. Estetıkalyq turǵydan da, bul fılm alǵa basý edi. Osy alǵashqy salǵastyrylǵan qýyrshaq fılminde jas sýretshiler, osynyń aldyndaǵy syzba fılmderge tán, kórkem-sýrettik natýralızmnen tolyq ada boldy. Kartonnan qıylǵan jalpaq qýyrshaqtardyń—keıipkerlerdiń qımyly, akterlik oıyny boıynsha shartty jáne ustamdy. Oǵan qosa ár keıipkerdiń ózine ǵana tán mımıkasy men plastıkasy bar.

Keıipkerlerdiń beınelerin sýretteý úshin, burynǵydaı doǵal emes, úsh buryshty, geometrııalyq sýretter qoldanylǵan. Alaıda, kınokartınanyń keı jerlerinde keıipkerler men fonnyń sáıkessizdigi kezdesip jatady. Aıtalyq, jaman isterden ólip, jaqsy isterden tiriletin, Jaqsylyq pen Beıbitshilikti beınelegen qustyń qanat qaǵýy, keńistiktiń jazyq sheshimin buzady.

Jalpy alǵanda, árıne, qýyrshaq toptyń ekinshi jumysy ózindik ereksheligi bar qyzyq dúnıe.

Qýyrshaq anımaııasyndaǵy, Strogonov ýchılıesiniń túlegi Arsen Beısembınovtyń debıýti óte qyzyqty hám úmit arttyrar jumys boldy. “Káýsar bulaq” fılminiń óte názik kórkem-sýrettik máneri jaıly, 1971 jyldyń jeltoqsanynda, Almatyda ótken, KSRO Kınematografıster odaǵynyń, qazaq anımaııasynyń damý problemalaryna arnalǵan, mýltıplıkaııalyq kıno jónindegi búkilodaqtyq komıssııasynyń plenýmynda kóp aıtyldy.

Rejısser Ǵanı Qystaýov, óziniń “Aıý men qoıan”, “Káýsar bulaq” qoıylymdarymen qazaqtyń kólemdi qýyrshaq anımaııasynyń jáne qaǵaz salǵastyrý nemese jalpaq qýyrshaqtar kúıindegi qýyrshaq mýltfılminiń týǵanyn kórsetti.

Jáne de, halyq ertegisi “Úsh tilek” boıynsha jasalǵan kelesi mýltdúnıede, qýyrshaqshylar — senarıı avtory men rejısser Ǵanı Qystaýov, qýyrshaqty júrgizýshi-anımator Ábdikámil Júnisov — fılmniń kórkemdik deńgeıi óskendigin dáleldedi. Qoıýshy-sýretshi Elena Beısembınovanyń jumysy—anımaııadaǵy debıýt — joǵary baǵaǵa ıe. Fılmdegi kólemdi qýyrshaqtar minezdi jáne plastıkalyq, tıisinshe qımyldap, dramatýrgııalyq salmaqty kótere alǵan, aıta ketken lázim, dramatýrgııa qarapaıymdaý. Biraq, rejısserdiń ádebı senarıı dramatýrıgıasyna daıyndyq pen túsirý kezeńinde mán bere qoımaǵany, montaj kezinde aıqyn bilindi. Mýltlentanyń kóptegen oqıǵalary dramatýrgııalyq turǵydan montajdaýǵa kelmeıdi, mýltfılmniń ishki yrǵaǵy men tolyqqandy bolýyn bylaı qoıǵanda, keı sát baıandamanyń qısyny men túsiniktiligi joǵalyp jatady. Qýyrshaq fılmin shyǵarýshylarǵa sózdi qoldanýǵa týra keldi. Kınohıkaıalardyń mazmunyn túsindiretin tıtrlar — “tamaqtandyr”, “kúldir”, “qorqyt” — fılmniń beıneli álemine syrttan telingeni kórinip turady, hám oǵan eshqandaı yrǵaq qospaıdy, tek, shashyrańqy oqıǵalardyń basyn qosady.

Ǵanı Qystaýovtyń shyǵarmashylyǵyndaǵy belgili bir ózgeris, úshinshi kólemdi qýyrshaq mýltfılmi “Shynashaqtaı balany” jasaǵanda bilindi. Mýlterteginiń senarııin ataqty dramatýrg Roza Husnutdınova jazdy, onyń mınıatıýralary boıynsha, “Soıýzmýltfılm” kınostýdııasynda Andreı Hrjanovskıı “Kóbelek”, “Shkaf” atty keremet anımaııalyq dúnıelerdi shyǵardy. “Kóbelek” kınokartınasy Almatyda ótken VI Búkilodaqtyq festıvalda syılyqty ıelendi.

Kásibı kınodramatýrgtyń ádebı senarııi boıynsha mýltfılm túsirý, rejısserdiń shyǵarmashylyǵyna oń áserin tıgizdi. “Shynashaqtaı bala” kınokartınasynda alasurý joq, jınaqylyq, kásibılik, jańa lırıkalyq ekpin bar. Bizdiń qýyrshaq fılmderinde tuńǵysh ret árekettiń mýzykalyq baıaý qalpy seziledi, asyqpaı baıandaý, peızajdardyń keskininde, keıipkerlerdiń minezdemesi men ózara qarym-qatynasynda jylylyq pen lırızm bar. Shynashaqtaı balanyń ǵajaıyp saıahaty jaıly hıkaıany ekranǵa shyǵarýǵa talpynǵan rejısser qozǵalyssyz kompozıııa men orta plandarǵa kóp kóńil aýdarady. Ekranda syrtqy dınamıkalyq qımyldyń bolmaýyn, rejısser, keıipkerleriniń ishki tolǵanystaryn kórsetý úshin qoldanady. Fıdmdegi keıipkerlerdiń tanysýy men qoshtasýyna qatysty sahnalar utymdy. Osy sátterde kamera lırıkaǵa tolady, sóıtip, álemge mýltfılmniń basty keıipkeri Shynashaqtaı balanyń kózimen qaraıdy. Bul jańa rakýrs edi, buryn-sońdy qazaq anımaııasynda kezdespegen jańa kózqaras edi.

Ókinishke oraı, rejısser Ǵanı Qystaýov, budan keıin túsirilgen “Bala men Jyn” atty qýyrshaq fılminde, óziniń mánerine jaqyn poetıkalyq ekpinderdi damytpaı, lırıkalyq keıipker izdenisin doǵarady. Senarııdiń dramatýrgııalyq materıaly buǵan jol bermedi. Oqıǵa jelisine qaraı bul komedııalyq mýltfılm. Rejısser taǵy “óz” senarııin tańdamaǵany, shyǵarmashylyǵyndaǵy búrshik atqan jańalyqty kóre almaǵany, ókinishti-aq. Munyń bári kóńil-kúı sıpatyndaǵy sahnalarda aıqyn kórindi. Mýltfılmniń lırıkalyq epızodtary kásibı sheberlikpen, talǵammen túsirilgen. Jyn men Balanyń qoshtasar sáti qandaı tamasha. Rejısser kadrdyń uzaqtyǵyn esepteı alǵan, bul kadrlerdegi qımyldyń atmosferasy tolyq berilgen. Al, trıýk sıpatyndaǵy kadrler ondaı emes. Olar san jaǵynan da asyp túsedi.

Kınokartınada oıǵa alynǵannyń kóbi júzege aspady. Dybys tıisti ornyn tappady. Akterlardyń rolderdi daýystaýy tehnıka jaǵynan da, kásibılik turǵysynan da kenje qalǵan. Árıne, “Bala men Jyn” — keıipkerleri sóıletin alǵashqy qýyrshaq fılmi ekenin alǵa tartýǵa bolady. Degenmen, bul aqtalýdyń amaly ǵana. Óıtkeni, ádemi daýystalǵan hám dýblıajdalǵan anımaııalyq fılmderdi kóptep mysalǵa keltirýge bolady.

Biraq, jalpy kınokartınany baǵalaǵanda obektıvti bolǵan jón. Jynnyń kórkemdik-anımaııalyq sheshimi óte utymdy. Ǵanı Qystaýovtyń eskızderi boıynsha, “Soıýzmýltfılm” kınostýdııasynda jasalǵan, Jynnyń qýyrshaǵy qımyldatýǵa óte yńǵaıly bolyp shyqty. Qýyrshaqtyń akterlyq múmkindikterin únemdep qoldana otyryp, anımatorlar, aq kóńil, ishinde bir sheri bar, er júrek balamen shyn dos bolýdy armandaıtyn, dáýdiń beınesin shyǵardy. Tanys beıneniń jańa ınterpretaııasy da tań qaldyrady. Ony usynǵan senarıı avtory — rejısser Serik Raıbaev. Al, biz bolsaq, ertegidegi jyndy, ózin qumyrannan bosatqan qojaıynyna qaltqysyz qyzmet etetin dúleı kúshtiń ıesi retinde qabyldaýǵa úırendik.

Jynmen túsirilgen ekinshi fılm — “Jynnyń ǵaryshtaǵy bastan keshkenderi” — alǵashqysynan asyp tústi. Munda taza trıýk sıpatyndaǵy, kúlkili sahnalar az. Negizinen, oıda joqta ǵarysh kemesine túsken, ańǵal da bilimqor Jynnyń beınesin ashýǵa mán berilgen. Dymbilmes oqýshy Jyndy batyr ekeýi de, oqyǵan—jaryq, oqymaǵan—qarańǵylyq ekenin túsinedi. Mýltfılmniń uzyn-yrǵasy osy.

Mektep sabaǵynda óziniń ǵarysh týraly baıyrǵy kózqarasymen Jyn uıatqa qalatyn fılmniń sońǵy epızody ádemi shyqqan. Epızod bir demde túsirilgen. Oqýshylardyń bet-álpetin kórsetetin uzaq panorama, Jynnyń, muǵalimniń, Jyndy batyrdyń jeke iri plandary kadrlardyń úzdiksiz tizbegindeı, birtutas kınohıkaıadaı qabyldanady.

Sońǵy epızod ádebı senarııde joq edi. Ertegiden kelgen Jynnyń hıkaıasyn aıaqtap, onymen qoshtasý úshin, epızod keıinnen túsirilgen. Aıda turyp, ǵarysh kemesiniń katastrofasynan úreılengen Jyndy batyr kózine jas alyp “Men oqýǵa ant etem” dep jar salýy, Jynnyń da onyń artynan qaıtalap “Men de” dep aıqaılaýymen fılmdi aıaqtaý kórkemdik turǵydan senimsiz edi. Sóıtip, túsirý toby mektep sabaǵy ótetin sahnany oılap tabady. Muǵalimniń ońaı suraǵyna jaýap bere almaǵan Jyn, aqyryn ǵana “Saý bolyńyzdar” dep, ashyq turǵan tereze arqyly ózine etene jaqyn ertegi álemine attanady. Osyndaı názik te, ezý tartar fınal jalpy alǵanda kınokartınanyń yrǵaǵyna saı keletin, biraq, ókinishke oraı, dekoraııa men keńistiktiń kórkem-sýrettik sheshimine qaraı, operatorlyq túsirýdiń taza yrǵaqtyq mánerine qaraı bul epızod birtúrli qosymsha esebinde qala berdi.

Budan keıingi “Bókterde”, “Qadyrdyń baqyty” atty anımaııalyq fılmderde rejısser jáne sýretshi Ǵanı Qystaýov óziniń mánerine saı dınamıkalyq statıka amalyn shyńdaı tústi. Jazyq qýyrshaqtar Borsyq pen Kirpi, Qadyr men onyń “Erinshek Baqyty” lırıkalyq, oı-tolǵamdyq sahnalarda bar qyrymen kórsetilgen. Beınelilik dınamıka men keıipkerlerdiń áreketi arqyly bildiriletin mýltfılmderde statıkada belgili bir kúıdi beretin qalypty ustaý, qozǵalyssyz turǵandaǵy keıipkerdiń psıhologııalyq minezdemesin tabý óte qıyn. Muny isteı alatyn anımatorlar az. Ǵanı Qystaýovtyń bul tásildi jete meńgergeni tamasha. Degenmen, oqıǵa jelisiniń dramatýrgııalyq tolymsyzdyǵy, naqtyraq aıtqanda, senarıı materıalynyń rejısserdyń kórkemdik talpynystaryna saı kelmeýi osyndaı jartykesh lentalardy týǵyzady.

Ǵanı Qystaýov shyǵarmashylyǵynyń jandanýy, onyń qoıýshy-sýretshisi, anımator-rejısser Jáken Dánenov ekeýi birlesip jumys atqarǵan ýaqytyna saı keledi. Qazaq anımaııasy sheberleriniń birlesken shyǵarmashylyǵy jaıly ózge bólimderde aıtylatyn bolady.