Baýyrjan Nógerbek

ónertaný kandıdaty, professor, kınotanýshy

Eksperımentaldy mýltfılmder

Qazaq anımaııasy alǵashqy qadamdarynan-aq, shyǵarmashylyq izdenisterge, jańa kórkem-sýretti stılıstıkany ıgerýdegi eksperımentterge daıyn ekenin kórsete bildi. Qazaq folklorynyń negizinde jasalǵan klassıkalyq mýltfılmdermen qatar, avtorlar, anımaııa úshin tańsyq janr — kınopýblııstıkany, fantastıkany ıgerýge tyrysty. Buǵan, Vıktor Chýgýnovtyń birqatar jumystary kýá bola alady.

Aıtalyq, rejısser-debıýtant Vıktor Chýgýnov qoıǵan qazaqtyń úshinshi syzba fılmi (“Ózgertý”, 1969) shyǵystyń fálsáfályq ápsánasy ispetti jasalǵan, soǵysqa qarsy pýblıkaııalyq shyǵarma túsirýge degen talpynys.

Mýltfılmniń senarııi madııar jazýshysy Heltaıdiń, shyǵys ápsánasy arqaý bolǵan, ertegisiniń jelisimen jazylǵan.

Senarıı avtorlary — Anatolıı Volkov pen V.Chýgýnovty — shyǵys ápsánasynyń janry, soǵysqa qarsy taqyrypty poetıkalyq teńeýler arqyly ashý múmkindigimen qyzyqtyrady.

“Ózgertý” — fılm-eskertý deýge turarlyq. Avtorlar “jer betindegi beıbitshilikti saqtaýdaǵy, álemdegi teketires oshaqtaryn joıýdaǵy ár adamnyń jaýapkershiligi jaıly oıdy tereńdetýge” [1] talpynǵan.

Heltaıdyń ertegisinde bul taqyryp jeńildetilgen edi. Kishkentaı ǵana shirkeı metamorfozaǵa ushyrap pilge aınalady.

Senarııge kirisken sátten, avtorlar pýblııstıkalyq saryndy kúsheıtýge bekindi. Olar Heltaı ertegisiniń baıaý, baıandamalyq sıýjetinen bas tartyp, fabýlany dramatýrgııalyq turǵydan meılinshe kúsheıtti.

Shirkeıdiń beınesi ekrandyq nusqada birte-birte ulǵaıyp, adamnyń yrqyna kónbegen Jamandyqtyń sımvoly retinde kórsetilgen.

Shyǵys ertegileri men ápsánalarynda pil, ádette Jamandyq pen Jaýyzdyqtyń sımvoly emes. Sondyqtan, avtorlardyń kishkentaı ǵana shirkeıdi bolat saýyt jamylǵan órmekshi syndy qubyjyqqa uqsatqandary durys bolǵan. Osy beıne — maǵynasyz joıqyn soǵystyń eń dál ári áserli sımvolyna aınaldy.

Dramatýrgııalyq turǵydan fılm eki bólimnen turady. Birinshi bólim — turmystyq, onda shirkeıdiń paıda bolýy jaıly, syrt qaraǵanda ezý tartqyzar kásibi jaıly aıtylady: shirkeı bir keıipkerden ekinshi keıipkerge qonys teýip, kúlkili jáıtterge tap bolady. Dál osy bólim, ekinshi, dramatýrgııalyq bólimge “kirý kestesi” sııaqty. Shirkeıdiń paıda bolýymen týyndaǵan, túıelerdi qaıyrýshy jas jigit pen  bir áıeldiń kúıeýi arasyndaǵy túsinispeýshilik qandy oqıǵamen aıaqtalady — malshy óltirildi. Óz kezeginde malshynyń ólimi, eń aıaǵy qyrǵynǵa ushyratqan, qandy qylmystardyń basy ǵana bolyp shyǵady...

Dramatýrgııa “aınalmaly spıral” prınıpimen jasalady. Malshynyń ólimi joldastarynyń yzasyn týdyrady. Al, kúıeýdiń óliminen aýyldastary qaharyna minedi. Bir top malshynyń ólimi týystary men jaqyndarynyń ashýyn kernedi. Aýyl aýyldy, qala qalany shapty, sóıtip, bári soǵystyń jan túrshiger quıynyna ulasty.

Spıral aınalǵan saıyn, fılm sıýjeti de shıyryla túsedi. Onyń shyrqaý shyńy qaladaǵy shaıqas. Qarsylas eki jaq soqtyǵysqan kezde quıyndaı kókke atyldy...

Negizgi maǵynalyq júkti aq saqaldy Dananyń beınesi kóteredi. Sondyqtan, novelladaǵydaı kınokartınanyń sońy kútpegen jáıtpen aıaqtalady — munyń bári qarııanyń qııalynda bolǵan ýaqıǵa eken. Kishkentaı ǵana zulymdyqtyń ishine saqtaǵan kesapaty zor ekenin birden túsingen ol, Jamandyq náýbetke aınalmaı turǵanda onyń kózin qurtady. Fılmniń osylaısha aıaqtalýy kelisti ári dál edi.

Fılmniń basy men aıaǵynda qoldanylatyn Leonıd Tolstoıdyń jutań dıktorlyq mátini halyq ertegileriniń mánerimen jazylǵan. Osynysynyń arqasynda shyǵarmanyń negizgi oıy týra jetkizilip, kartınanyń bolmys-bitimi ishteı tolysady.

Qyzyqty shyǵys ápsánasynyń poshymymen kómkerilgen senarııdiń taqyryby, túpki oıdyń mańyzdylyǵy men kúrdeliligin, onyń beıneli-poetıkalyq kólemin jetkize alatyn jańa kórkem-sýrettik tásilderdi qajet etti.

Rejısser V.Chýgýnov pen qoıýshy-sýretshi V.ýkın fılmniń ózindik grafıkalyq sheshimin tapty.

Shyǵarmanyń kórkemdik qataryn túzeý úshin shyǵys mınıatıýrasynyń oıý-órnekteriniń, baıyrǵy sáýletiniń, halyq kıim-kesheginiń, jezdi soǵýdyń mánerli elementteri qoldanyldy.

Daıyndyq kezeńiniń ózinde, keıipkerler men fondardyń alýandyǵyn, kórkem-sýretti pishinniń tústi-boıaýlyq jáne grafıkalyq baılyǵyn ekranda jan-jaqty kórsete alatyn tehnakany tańdaýǵa meılinshe kóńil aýdaryldy. Uzaq izdenister men ondaǵy ekrandyq synaqtardan keıin sýretshiler, syzba mýltıplıkaııa men jazyq beınelerdi almastyratyn kombınaııalyq tehnıkany qoldanǵandy jón kórdi. Biraq, ádette, syzba sýretter men jazyq marıonetkalardyń arasyndaǵy aıyrmashylyq óte kóp, munyń ózi keıipker men fonnyń stıldik sáıkessizdigine uryndyrýy múmkin. Sondyqtan, sýretshiler ellýloıdte salynǵan sýretke, jazyq beınelerge uqsatyp, muqııat túrde shtrıh túsiretin boldy. Osynyń arqasynda eklektıkany boldyrmaýǵa múmkindik týdy.

Jan bitirý tehnıkasy meılinshe yqsham. Keıipkerlerdiń oıyny mánerli — minez-qulyqtyń ereksheliginen týyndaıtyn árbir qımyl psıhologııalyq dáldikpen keltirilgen.

Alaıda, fılmde bári de oıdaǵydaı shyqty dep aıta almaısyń. Birinshi turmystyq bólimde Dananyń minezinde birjaqtylyq basym. Rejısser beıneni somdaýdaǵy belgili bir jutańdyqtan aryla almady. Beıneniń ekrandyq nusqasynda jalpylamalyq basym, osynyń saldarynan daralyq seıiledi. Qarııanyń kóptegen qylyqtary emoııalyq reakııany týǵyzbaıdy. Onyń ústine alǵashqy úsh epızodtyń yrǵaǵy tym sozylyńqy: ondaǵy statıka qımyl-árekettiń ekpinin álsiretedi. Munyń ózi, oıdyń ishki damý yrǵaǵyn buzyp, kórermenniń kóńilin basty nárseden aýytqytady.

Dramatýrgııalyq materıaldan týyndaıtyn soǵystyń qataldyǵyn kórsetý ekrandaǵy ózindik, erekshe tásildi qajet etti.

Mýltfılmniń qoıýshy-sýretshisi V.ýkın kınokartınanyń beıneli qataryna qazirgi zamannyń dınamıkalyq tásilderin utymdy qosa bildi. Qalanyń ústinen qubyjyq tóngen sahna — myqty sahnalardyń biri. Dramatýrgııalyq taıtalasty bildirý úshin, sýretshi bul epızodtarda ótkir rakýrsty kompozıııalardy  qoldanady. Olar “tómennen” alynǵandyqtan adamdarǵa tóngen qaýiptiń zorlyǵy aıqyn bildiriledi. Qubyjyq qalany sharlaǵan kezde, onyń júrisi jan túrshiger gýilge ulasyp, onysy úreıli mýzykamen “áspettelgen”. Sazger S.Botpaev álemge tóngen qaýipti mýzykasynda dál jetkize aldy.  Onyń fılmge jazǵan mýzykasy, qýǵyn sahnasynan bastap alystap bara jatqan qubyjyqty shyǵaryp salatyn eń aqyrǵy akkorttaryna deıin shyǵarmanyń eń negizgi oıyn aıqyn sezýge múmkindik beredi, sóıtip, fılmniń pýblııstıkalyq, fálsáfalyq sarynyn kúsheıtedi.

“Ózgertý” atty qazaqtyń syzba fılmi barynsha eksperımentaldy deýmizge bolady. Kartına avtorlary alǵash ret ápsána janryna boı aldyrdy. Ókinishke oraı, fálsáfalyq oıdy bildirýge septigi tıetin osy janr qazaq mýltıplıkaııasynda kórinis tappady deýge bolady. Sýretshi men rejısser jańa kórkemdik-sýrettik mánerdi, jańa mýltıplıkaııalyq tehnıkany ıgere otyryp eksperımentke batyl qadam jasady. Jańa kórkem-sýrettik tásilderdi izdegende, olardyń shyǵys óneriniń baı ulttyq dástúrine kóńil aýdarǵany qýantady.

Túrli-tústi, eki bólimdi “Kári Erkenniń tyrtyqtary” (1970) fılmi, kınodramatýrg Leonard Tolstoıdyń senarııi boıynsha túsirilgen, Vıktor Chýgýnovtyń ekinshi jumysy. Bul — jartylaı kórkem-sýretti fılm, munda anımaııa derekti natýramen, akter oıynymen salǵastyrylady. Mýlfılm jeke tulǵanyń atynan baıandalady: ekrandaǵy adam óz áńgimesin zalda otyrǵan balalarǵa baǵyttap, basynan keshkenderin baıan etedi. Mýltfılmdegi áńgimeshiniń rolin teatr men kınonyń aqsaqaly Serke Qojamqulov somdady.

“Kári Erkenniń tyrtyqtaryndaǵy” basty taqyryp — týǵan jerge degen mahabbat — V.Chýgýnovtyń taǵy da Leonard Tolstoıdyń senarııi boıynsha túsirgen “Kók planeta” atty úshinshi fılminde jalǵasyn tabady. Túpki oıynyń qyzyqty bolýyna qaramastan, bul fantastıka janryn ıgerýdiń sátsiz qadamy edi.

Kıno tarıhshysy Qabysh Sıranov “Kazahstanskaıa pravda” betterinde “Kók planeta” týraly bylaı jazǵan edi: “Fılmdegi grafıkalyq sýretterdiń, tehnıkalyq turǵydan alǵanda, kásibıligi birden kózge túsedi. Biraq másele mynada, bul — syrtqy, bos, aıqyn oıy men mazmunynan ada ádemilik. Fılmdegi oqıǵalar shashyrańqy hám astarsyz. Kartına keıipkerleri qaı ultqa, qaı elge jatatynyn dóp basý múmkin emes, onda eshqandaı ulttyq erekshelikter joq... Kóńil jubatarlyq nárse, “Kók planeta” — qazaq mýltıplıkaııasy óneriniń jalpy baǵytynan aýytqyǵan bir-aq shyǵarma” [2].

Shamasy, “jalpy baǵyt” degende Qabysh Sıranov, halyq ertegileri men ańyzdaryn ekranǵa shyǵaryp kelgen qazaq anımaııalyq shyǵarmalarynyń kórkemdik, janrlyq jáne taqyryptyq birligin aıtqan bolar.

“Kók planetadan” keıin Vıktor Chýgýnov syzba anımaııasyndaǵy jańa taqyryptardy izdeýmen bolady, alaıda, olardyń bári alǵashqy jumysy “Ózgertýge” jete almady.