Búgin Qazaqstandaǵy kásibı kınotanýdyń negizin qalaýshy, ónertaný kandıdaty, professor, «Qurmet» ordeniniń ıegeri, Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri marqum Baýyrjan Ramazanuly Nógerbek tiri bolsa 71 jasqa tolar edi. Osy aıtýly kúnge oraı redakııamyz ǵalymnyń osydan 25 jyl buryn jaryq kórgen, qazaq ulttyq kınorejıssýrasynyń atasy Sháken Kenjetaıuly Aımanov týraly jazylǵan «Sháken Aımanov jáne qazaq kınosy» maqalasyn jarııalaýdy qup kórip otyr. Bul maqala Sháken Aımanovtyń týǵanyna 80 jyl tolýyna oraı arnaıy jazylǵan bolatyn. Al bıyl, elimizde Sháken Aımanovtyń týǵanna 105 jyl tolýyna oraı túrli sharalar uıymdastyrylyp jatyr. Osy turǵydan da Sháken Aımanovtyń qazaq kınosyna qosqan zor úlesi týraly Baýyrjan Nógerbektiń maqalasyn oqyrman nazaryna usynýdy jón kórdik.

Bálkim, máseleniń osylaı qoıylýy tańqalarlyq kórinýi múmkin. Biraq, men nebir halyqaralyq júldelerdi ıelenip jarqyn belesterdi basynan ótkerip otyrǵan qazirgi kıno týyndylarymyzǵa qaraı otyryp, búgingi kıno óneriniń erekshe órkendeýinde Sháken Aımanovtyń ómiri men shyǵarmashylyq eńbeginiń mańyzy zor ekenine jete mán bermeı kele jatqandyǵymyzdan da maqalamdy «Sháken Aımanov jáne qazaq kınosy» dep ataýdy maqsat ettim.

Sháken Aımanov qazaqtyń ulttyq kıno tarıhyndaǵy jarqyn tulǵa ekendigi ýaqyt zymyrap ótken saıyn aıqyn sezile túsýde. Qazaqtyń ulttyq kıno óneriniń óristeýine ózindik eńbek sińirgen has sheberler – Sultan Qojyqov, Májıt Begalın, Abdolla Qarsaqbaevtyń kınoshyǵarmashylyq kezeńderi de Aımanov esimimen bastalyp, Aımanov esimimen aıaqtalady. Bul sýretkerler Sháken aǵanyń izin ala kelmeske ketti de, qazaq kınosynyń qamshy sabyndaı qysqa merzimge sozylǵan altyn ǵasyry támám boldy.

Sol kezdegi belgili sahna sheberi Aımanovtyń kınoǵa aýysýyna jańaǵa degen, belgisiz álemdi tanýǵa degen tabıǵı qushtarlyǵy sebep bolǵany sózsiz. Qazaq kınosyna Sháken aǵadaı darynnyń kóńil bólýi bul óner baǵynyń janýyna bastady. Óziniń ulan-ǵaıyr, jan-jaqty tabıǵı talanty men uıymdastyrýshylyq qabiletiniń arqasynda Aımanov búkil kınematografııany aıaǵynan tik turǵyzdy. Aımanovtyń Ál-Farabı kóshesindegi «Qazaqfılm» meken-jaıy men Qazbek bı kóshesindegi Kıno úıiniń boı túzeýine Sháken aǵa bar jan-júregi men eńbegin sińirgeni málim.

Qazaq professıonal ádebıeti men óneri bastan keshken jedel damý jolyn kınoda Sháken qaıtalaı otyryp, jańa mamandyǵynyń qupııalaryn asha bastady. Kınorejısserlikke úırený merzimi tym qysqa bolǵan sýretker joly, kórermenderdi ortaqol fılmdermen aldaýsyratyp, derbes demalysqa shyqqansha kásibin úırenýmen júretin rejısserlerden múldem erekshe, taǵylymy mol jol. Rejısserlikti 1953 jyly Ǵ. Músirepovtiń «Qozy Kórpesh – Baıan sulý» pesasy boıynsha «Mahabbat týraly poema» atty fılm-spektakl qoıýmen bastaǵan Sh. Aımanov kórermender men kınematografısterdi «Bizdiń súıikti dáriger» mýzykaly kınokomdııasymen, folklorlyq ańyz boıynsha qoıylǵan «Aldar Kósemen» súısintse, O. Súleımenovtyń senarııi boıynsha soǵys taqyrybyna arnalǵan jańa da buryn-sońdy bolyp kórmegen «Atameken» kınolentasymen tań qaldyrdy jáne eń sońynda «Atamannyń aqyry» degen sımvolıstik atpen tarıhı-revolıýııalyq eki serııaly fılm qoıdy. Sodan osy fılmniń Moskvada ótken premerasynan keıin 56 jasynda tosyn da mezgilsiz qaıtys boldy.

Ókinishke qaraı, Sháken aǵa óz múmkindiginiń tek jartysyn ǵana júzege asyra aldy. Zamanynda Sháken aǵanyń kıno salasynda biliminiń jetispeıtini týraly talaı daqpyrttar bolǵan. Biraq óz shyǵarmashylyǵymen bir fılmnen ekinshi fılmge kóshken saıyn sheberliginiń arta túsýi, onyń kınorejısser mamandyǵyn «ınemen qudyq qazǵandaı» óte tereń de jete meńgergendigin sózsiz dáleldeı túsedi.

Shyn mánindegi halyq sýretkeri Sháken Aımanov óziniń fılmderin kórermenderdiń kóbirek kórgenin bar ańsarymen qalaýshy edi. Biraq, onyń belgili, tanymal bolsam degen izgi nıeti, keıingi jas rejısserlerdiń tabysty kóp túsirý úshin jartylaı jalańashtardy kórsetip zorlyq-zombylyq, tóbelesý sahnalaryna qyzyǵý sııaqty ádettermen múldem qabyspaıtyn. Ol naǵyz sýretker bolǵandyqtan óz shyǵarmashylyǵyn qur kásipke aıyrbastap, kınony tabys kózine aınaldyrǵan emes, sondyqtan da artyna jaqsy fılmder qaldyrdy.

Búgin biz basqa bir rýhanı ahýaldy bastan keshýdemiz, bizderge qandaı joldarmen bolsa da aqsha tabý kerek ekenin qulaǵymyzǵa quıýǵa tyrysady, al men bolsam «búgingi kúni Sh. Aımanov, S. Qojyqov, M. Begalın ózderiniń fılmderin qoıa alar ma edi» degen oıǵa qala beremin. «Qyz Jibek», «Mánshúk týraly án», «Aldar Kóse» fılmderine demeýshilik jasaıtyn kózqaraqty azamattar búginde tabylar ma edi?! «Áı, qaıdan bolsyn! Óıtkeni, bul fılmder – demeýshige de dańǵaza jarnama bolatyn «Azııa daýysy» konkýrsy, dýmandy sport nemese kózboıaý qaıyrymdylyq sharalary emes qoı. Bulardan ózińdi kórsete almaısyń. Sondyqtan taǵdyr ádildikke basyp, olardy búgingi kúnge jetkizbeı, ulttyq kınonyń búgingi ahýalyn kórsetpeı ómirden alyp ketken shyǵar.

Bir kezderde gúldenip, órken jaıǵan kınostýdııa qazir, áıteýir, ólmestiń kúnin keshýde. Kıno úıinde fılmderdi kórsetýdiń ornyna, shetelden ákelingen nebir jıhazdar, jatyn bólmeniń garnıtýrlary nazarlaryńyzǵa usynylady. Al, shyǵarmashylyq bostandyqty júrdim-bardym dep túsingen rejısser, aıtalyq, ózi qoıǵan fılmdi ózi qabyldaıdy. Nege deseńiz, ol kınobirlestiktiń jetekshisi, táýelsiz kınostýdııanyń prezıdenti, tipti bolmaı bara jatsa kınokartınanyń demeýshisi. Bir sózben aıtqanda kıno óz-ózine suqtanǵan Narıstiń (ejelgi grek ańyzynyń keıipkeri – red.) kebin kıip otyr. Ózimniń jazǵan senarııim nemese povesim boıynsha, kórkemdik keńessiz, redaktorsyz-aq, nemese óz aqshama árıne, bankiden nesıe alyp kıno túsiremin deýshilerden aıaq alyp júre almaısyz. Munyń bári sovettik totalıtarlyq júıeden qalǵan dert. Kezindegi birtutas myqty kınostýdııa – qurtymdaı dırektorlary, kórkemdik jetekshileri, fınansısteri, tek ózinen basqany tanymaıtyn rejısserleri bar kishkentaı knıazdikterge bólshektenýde. Ashǵabadta ótken kınofestıvalde qazaqstandyq jas rejısserler bir-biriniń qoıǵan kınolaryn birinshi ret kórgenin bilgende tań qalmasqa bolmady. Olardyń jumysbastylyǵy sonsha, Almatyda bir-biriniń týyndylaryn kórýge murshalary da kelmepti. Jastar kınosynyń sory – óz qara basynyń qamynan asa almaýshylyq, ózimshildik bolyp otyr. Al eń bastysy, óz talanttaryna ózderi súısinip júrgen jastarymyz kórermenniń rýhanı suranymyn oılap bas qatyrmaıdy.

Kınematografqa degen búkilǵalamdyq mahabbat ıesi jastarda qazaq kınosynan, máselen, bir áıelmen birge turǵan aǵaıyndy eki jigit “Ázázil” fılmi nemese tańnyń atysynan kúnniń batysyna deıin apıyn tartyp, arzan sharap iship, «ómirdiń joq qyzyǵy» deýden tanbaıtyn jas jigit «Surǵylt úshtaǵanda» fılmi týraly fılmderdegideı sensaııa ǵana kútetin batys kınofestıvaldary qazylar alqasynyń tanym-talǵamyna beıimdelý basym.

Jastar kınosy aınaladaǵy ómirdiń keleńsizdigi keńes qoǵamynyń sońǵy dem-dirili, aqyr aǵynda ózderiniń jan dúnıesiniń úılesimsizdigi týraly baıandaıdy. Bir sózben aıtqanda, bul – qaıta qurýdan keıin rýhanı-adamgershilik baǵdaryn joǵaltqan, ýaqytqa saı kıno.

Endi, «munyń bárine Sh. Aımanovtyń qandaı qatysy bar?» degen saýal týyndaýy múmkin. Jaýap bireý - tikeleı qatysy bar. Ulttyq kınematografııa qıyn kezeńdi bastan keship, kınoteatrlar men telekanaldar tek batystyń surqaı, ádepsizdikti, jaýyzdyqty, qara kúshti ýaǵyzdaıtyn kınoónimderge shyrmalyp; al festıvaldik qazylar alqasyna unaýdy basty maqsat etip alǵandaı, sondyqtan da óz kórermeniniń júregine jol taba almaı, tipti ony maqsat etip te otyrmaǵandaı jas kınogerler, «jańa tolqyn» bar – tap qazirgi kezde biz óziniń basty maqsatyn jaqyn dostary men synshylar úshin emes, tek kórermen úshin kıno jasaý dep túsingen Sháken Aımanovtyń shyǵarmashylyq talǵamyn eske alýǵa mindettimiz.

Ókinishke oraı, biz barymyzdy baǵalaı almaǵanymyzben qosa, jadymyzda da saqtaýǵa salǵyrtpyz. Kınostýdııa Sh. Aımanovtyń esimimen atalady. Onda Sháken aǵanyń kishi-girim mýzeı bólmesi de bar. Biraq munyń bári «aty bar da zaty joqtyń» keri. Shyntýaıtqa kelgende bul mýzeı S.Eızenshteınniń mýzeıi sııaqty bolýy kerek. Ártúrli kórmeler, Aımanov kınosynyń kúnderin ótkizýi Sh. Aımanovtyń ómiri men shyǵarmashylyǵyna arnalǵan kitaptar, ómirbaıandar, estelikter shyǵarylýy kerek. Kınotanýshy K. Aınaǵulova kezinde Sháken aǵa týraly estelikter qurastyryp, baspaǵa daıyndaǵan edi. Ol qoljazba kúıinde shańǵa kómilip jatyr.

Toqsan aýyz sózdiń tobyqtaı túıinine kelsek, Sháken aǵa shyǵarmashylyq dástúrin saqtaý men damytý máselesi umyt qalyp barady. Bul máselede «Qazaqfılm», «Qazaqkıno», M. Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýty, tipti úkimet tarapynan da oılasý joq. Sebebi, biz áli táýelsiz memleket retinde qalyptasyp bolǵan joqpyz. Óziniń rýhyn, ótkenin saqtap qalǵan memleket qana erkin de táýelsiz memleket bolmaq. Endigi bar senimimiz – Sh. Aımanov qaldyrǵan sabaqtardyń iz-túzsiz joǵalmaıtyny. Onyń rýhy máńgi jaryq, gýmanıstik óneri qazaq kınosyna qaıtadan oralyp otyrady, al úkimet materıaldyq jáne adamgershilik turǵysynan ulttyq dástúrimizdi, ónerimizdi qoldaıdy dep úmittenemiz.