Kóptegen adamdardyń oıynsha Dýlat Isabekov, Sultanáli Balǵabaev, Iran-Ǵaıyp, Medeý Sárseke, basqa da tolyqqandy qalyptasqan abyroıly ári belgili tulǵalardan keıin qazaq ádebıeti jine teatr ónerinde sapaly pesa jazatyn avtorlar qalyptasa qoımady. Iaǵnı múlde joq. Árıne, bundaı tujyrymnyń ómir súrer haqy bar. Sebebi zamanaýı dramatýrgter joǵarǵy býyn ókilderi sekildi onshalyqty tanymal emes. Olardyń esimderi jáne eńbekteri qazirgi tańda asa kóp jarnamalanbaıdy, tek anda-sanda ǵalamtordaǵy maqalalar men qysqa jazbalardan atalyp qalady. Degenmen de, búgingi kúnde aramyzda zamanaýı taqyrypta jazatyn jas dramatýrgter barshylyq. Demek, joǵaryda kórsetilgen tujyrym túbimen qate.

Osy arada «Drama.KZ» jobasynyń eleýli qyzmeti jaıly aıta ketsek. Sebebi atalmysh qubylys daryndy ári qabiletti jastarǵa sapaly dramatýrg retinde qalyptasyp, kásibı túrde tájirıbe jınaýǵa ájeptáýir qolaıly jaǵdaı týdyrady. Onymen qosa, keıbir jas avtorlarǵa tikeleı teatr sahnasyna jol tartýy múmkindik beriledi.

«Drama.KZ» jobasy reseılik dramatýrg Oljas Janaıdarovtyń jáne «VT» teatrynyń jetekshisi Aıgýl Sýltanbekovanyń yqpalymen 2017 jyly laboratorııa negizinde uıymdastyrylǵan bolatyn. Ol kezde is-sharaǵa tek orys tildi dramatýrgter qatysqan edi. Alaıda 2018 jyly osy bir joba sál-pál ózgeriske ushyrap, festıval formatyna ózgerip, qazaq tildi avtorlardy qabyldaǵan bolatyn.

Atalmysh zamanaýı dramatýrgııa festıvali Lermontov teatrynyń kishi sahnasynda qazan aıynyń jıyrma altysynan bastap jıyrma segizine deıin ne bári úsh kún ishinde ótken edi. Jáne festıval barysynda jas avtorlardyń pesalary kásibı túrde oqylǵan bolatyn. Negizgi maqsaty kommerııa emes, jas dramatýrgterge járdemdesý bolǵandyqtan festıvalǵa kez kelgen adam aqsha tólemeı tegin qatysqan edi. Jáne ár pesanyń oqylymy aıaqtala óz pikirin erkin túrde aıtýǵa quqyly bolǵan. Nátıjesinde tyńdaýshylar jańa avtorlardyń jazǵan pesalarymen, shyǵarmashylyq baǵyttarymen, ómirlik kózqarastarymen, jáne ózekti dep sanaıtyn taqyryptarymen tanysa alǵan edi. Al jas dramatýrgter tyńdaýshylar aldynda jan-jaqty synalýǵa, sol arqyly ózderiniń osal tustaryn jaqsartýǵa, onymen qosa, kishkene bolsyn ataq shyǵarýǵa múmkindikti ıelengen bolatyn.

Bilmeıtin nemese túsinbeıtin oqyrmandarǵa «Oqylym» degen qubylystyń ne ekenin osy jerde aıtyp ketken jón sııaqty. Ómirinde bir ret bolsyn teatrǵa barǵan adam «Spektakl» degenniń ne ekenin jaqsy biledi. Ol jerde avtordyń shyǵarmasymen qatar rejısserdiń jumysy, ártisterdiń ról oınaýy, kıimder men dekoraııanyń sapasy, jáne mýzykalyq súıemeldeý tolyqtaı kórermen nazaryna usynylady. Al oqylym kezinde tek dramatýrgtyń pesasy synǵa ushyraıdy. Ol jerde kúndelikti kıim kıgen ártister oryndyqtarǵa emin-erkin jaıǵasyp, qoldaryna ustaǵan qaǵazdardan keıipker sózderin barynsha tyrysyp jaqsylap oqyp shyǵady. Demek, oqylym degen kózben kóretin spektakl emes, qulaqpen múqııat tyńdaıtyn ózgeshe qubylys.

Endi festıvalǵa qatysqan pesalar jóninde sóz qozǵasaq. Naqty aıtar bolsaq, orys tilinde jazylǵan alty, qazaq tilinde jazylǵan úsh pesa. Negizi, árbir avtor óz shyǵarmasyn zamanaýı ózekti taqyrypta jazýǵa tyrysady. Alaıda aıtar oıyn kórermen/oqyrman/tyńdarmanǵa qalaı jetkizedi? Qyzyqty ári túsinikti etip jaza ala ma? Bunysy, árıne, múlde basqa nárse. Sol sebepti biz árbir pesanyń oqıǵasyn, sıýjettik qurylymyn, keıipkerlerin, jáne tarazylaýǵa salǵan máselelerin jan-jaqty taldaıtyn bolamyz. Kórkem týyndy qandaı stılde, qandaı janrda, qandaı ereksheliktermen jazyldy, osy suraqtardyń da jaýabyn anyqtaımyz. Tek sodan keıin obektıvti túrde ádil baǵa berýge tyrysyp kóremiz.

Festıval aıasynda alǵashqy bolyp oqylǵan orys tilindegi pesa – Lıýııa Maksımjan esimdi avtordyń «Ápkeli-sińili úsheý» («Trı sestry») atalatyn kórkem týyndysy. Oqıǵasy otbasylyq qıyndyqtar aınalasynda qurastyrylǵan dramalyq shyǵarma. Shyn ómirden alynǵan dep aıtýǵa bolady, sebebi kóptegen januıalardyń ishinde pesadaǵydaı alaýyzdyqtar kezdesip turady. Avtor bul jerde árbir adamdy óz jaqyndaryna túsinistikpen qarap, keshirimdi ári meıirimdi bolýǵa shaqyrady. Alaıda osy bir ıdeıany durystap jetkizdi deý óte qıyn. Sebebi pesa shıki jazylǵan. Oqylym barysynda ol tyńdarmandardy qyzyqtyryp, sezimderimen oınap, júrekterin jaýlaýdyń ornyna birshama zeriktirip alǵan edi. Adamdar estetıkalyq jáne gedonısttik rahatqa bólenýdiń ornyna shamalary jetkenshe pesany túsinýge tyrysqan bolatyn. Sonda avtordyń qateligi nede? Bizdiń oıymyzsha, eń birinshi kezekte – keıipkerler. Olardyń boıynda eshqandaı ózgeshelik baıqalmaıdy. Minezderi shablondy, konflıktteri tolyqtaı ashylmaǵan, tyńdarman boıynda empatııalyq sezim týdyra almaıdy. Onymen qosa, pesa basynan bastap aıaǵyna deıin tym dramalyq salmaqty atmosferany jibermeıdi. Eger de avtor sál-pál ıýmorlyq jaǵdaılardy, kúldirgi ázilderdi qosatyn bolsa, onda pesa ájeptáýir sapaly shyǵar edi. «Ápkeli-sińili úsheýdi» tolyqqandy spektaklge aınaldyrǵan durys bola ma? Bul suraqqa bylaı jaýap berer edik. Eger avtor pesanyń osal tustaryn retke keltirip, durystap tolyqtyrmasa, onda spektakl retinde sátsizdikke ushyraıtyny aıdan anyq. Naqtysyn aıtar bolsaq, festıvalǵa qatysqan toǵyz shyǵarmanyń ishinde dál osy pesa, ókinishke oraı, eń osaly bolyp keledi.

Al odan keıin sapasy jaǵynan segizinshi orynǵa «#beskesh» («#pıatvecherov) atty orys tilindegi monopesany qoıar edik. Bir mezette qarym-qatynas pen jumysqa tolyqqandy jaýapkershilikpen qaraý – kez kelgen adam úshin emoıonaldy túrde óte qıyn. Avtor Ksenııa Evdokımenko sol máseleni bir ǵana almatylyq áıeldiń bes keshtik ómirimen kórsetip shyqan. Ómirde ne mańyzdy, jaqyndar ma, álde mansap pa? Osy suraqty tyńdarmannyń oıyna tastamaqshy bolǵan. Alaıda monopesaǵa qarapaıym jeńil til jetispegen edi. Avtor arnaıy termınderdi tym kóp qoldanyp,
tyńdarmannyń yqylasyn joǵaltyp alǵan bolatyn. Tipti birshama adam oqylym bitpeı jatyp zaldan shyǵyp ketken edi. Onyń ústine, shyǵarmanyń aıtar oıy qazirgi tańda onshalyqty ózekti emes. Iá, zamanaýı formatqa salynyp, búginginiń adamyn keıipker retinde qoldanǵan. Biraq negizi ıdeıasy – jıyrmasynshy ǵasyrdyń basynan beri toqtaýsyz aıtylyp kele jatqan, eshkimge qyzyq emes ıdeıa. Sol sebepti spektakl retinde sátsiz shyǵary túsinikti.

«Týǵan kúnińizben, anashym!». Jetinshi oryndy Alısher Murat atty avtordyń qazaq tilinde jazylǵan pesasyna bergendi jón kóremiz. Atalmysh shyǵarma joǵaryda talqylanǵan «Ápkeli-sińili úsheý» pesasyna keıbir jerlerimen uqsastaý keledi. Mysaly, eki týyndy da áleýmettik-turmystyq qıyndyqtardy qozǵaıdy. Ekeýi de shamaly komedııa elemetterin qajet etedi. Jáne ekeýiniń de oqıǵasy bir ata-anadan taraǵan balalar arasynda órbıdi. Alaıda «Týǵan kúnińizben, anashym!» áldeqaıda jaqsyraq jazylǵan. Eń qyzyǵy, pesada shkaf obrazyndaǵy «makgaffın» qoldanylady. Makgaffın degen ne? Ol – kórkem shyǵarmanyń negizgi oqıǵasyna tikeleı yqpal ete alatyn, ony áralýan arnaǵa bura alatyn belgili bir zat. Avtor dál osy qubylysty, ıaǵnı shkafty qoldanyp keıipkerlerdi neshetúrli tyǵyryqtarǵa tirep, sál-pál konflıktter týdyryp, qyzyqty kýlmınaııaǵa aparady. Alaıda pesanyń sońy durys aıaqtalmaǵan. Sol sebepti avtor oılandyrarlyq suraqtaryn qoıǵanymen, óz tujyrymyn jóndi jetkize almaı qalady. «Týǵan kúnińizben, anashym!» - jaqsy spektakl bolýǵa potenıaly bar pesa. Tek taǵy biraz jumys jasaǵan jón sııaqty.

Altynshy orynǵa keler bolsaq, ony Murat Qolǵanat degen avtordyń «Men – taspyn» («Ia – kamen») atty orys tilindegi kishigirim pesasyna berer edik. Onyń barlyq oqıǵasy Armenııa Respýblıkasynyń astanasy – Erevan qalasynda oryn alǵan. Jáne pesada azdap dinı elemetter paıdalanylǵan. Al shyǵarmanyń negizgi ıdeıasy ekzıstenıaldyq oı-tolǵanystar tógireginde qurastyrylǵan. Degenmen de, «Men – taspyn» - óte kishkentaı kórkem týyndy. Oǵan áldeqaıda tereńirek oılandyratyn fılosofııalyq suraqtar, minezderi men konflıktteri jan-jaqty ashylǵan keıipkerler jetispeıdi. Eger dramatýrg pesany tolyqtyryp jazbasa, spektakl retinde tamashalaýdyń qajeti joq degen oı týdyrady.

Biz endigi jerde Mıhaıl Zemskov esimdi avtordyń «Shıpaly-tas» atalatyn orys tildi pesasyn besinshi orynǵa qoısaq deımiz. Bul pesada aýyr dertke shaldyqqan áıeldiń jáne onyń kúıeýiniń basynan keshken oqıǵalary baıandalady. Ajal jaqyndaǵan kezde onymen kúresken durys pa, álde qabyldaǵan jón be? Negizgi ıdeıasy osy suraqtyń jaýabyn izdeýge ıtermeleıdi. Jaqyny dúnıeden ótpegen nemese ózi ólimmen arpalysyp kórmegen adam pesany jóndi túsine almaýy múmkin. Sol sebepti taqyrybyn ózekti emes dep qabyldaıtyn shyǵar. Biraq pesadaǵy qóterilgen máseleler árdaıym mańyzdy bolyp qala bermek. Kórkem shyǵarmanyń spektakl retinde qoıylýyna quqyǵy bar. Sebebi onyń sıýjeti «fleshbek», ıaǵnı «ótkendi eske alý» tásilin paıdalana qurastyrylǵan. Jáne mýzykalyq súıemeldeý oryndy qoldanylǵan. Iá, pesa tikeleı eresekter aýdıtorııasyna arnalyp jazylǵan, biraq jastarǵa unamdy bolmasa da paıdaly bolýy múmkin.

Mine, tórtinshi orynǵa da kelip jettik. Onyń ıegeri – jas dramatýrg Han Asanovtyń «Muńly arlekın» atty qazaq tildi pesasy. Teatr salasynda jumys isteıtin mamandarǵa «arlekın» sóziniń maǵynasy, álbette, belgili. Biraq ózge adamdarǵa túsiniksiz bolmasyn dep maǵynasyn ashyp óteıik. «Arlekın» dep ıtalıandyq del arte, ıaǵnı maska komedııasynyń kúldirgi keıipkerin aıtady. Ol árdaıym kóńildi, ashyq minezdi, momaqaı, jáne sál-pál jalqaý retinde sıpattalady. Al pesa dál osyndaı rólderdi kóp oınaǵan, ómirdegi joly aıtarlyqtaı bola qoımaǵan muńly ártistiń ómiri jaıly syr shertedi. Jáne sharyqtaý shegi múlde kútpegen oqıǵamen aıaqtalady. Negizi, avtor bul pesada eshkimge keregi joq adamnyń qandaı bolatynyn kórsetýge tyrysqan. Onymen qosa, teatr týraly qyzyqty aqparattar berip ótken. «Muńly arlekınnen» jaqsy spektakl shyǵyp-shyqpaýy, bizdiń oıymyzsha, shyǵarmaǵa emes, rejısserge baılanysty bolatyn sııaqty. Eger sahnalaýǵa qabileti jetse, onda kórýge turarlyq dúnıe týdyrýy múmkin.

Kelesi kezekte úshinshi oryndy ıelengen Nýraına Satpaeva avtorlyǵymen orys tilinde jazylǵan «Jabysqaq qasyqtar» («Lojkı-lıpýchkı») dramasy. Bul pesada jıyrmasynshy ǵasyrdyń basynan bastap qazirgi kezdiń ózinde de ózektiligin joǵaltpaǵan, qazaq dramatýrgııasynda óte sırek kóteriletin ekologııalyq qıyndyqtar taqyryby qozǵalady. Jáne oqýǵa degen negatıvti kózqaras, jalǵys-basty ákelik, balalyq shaqtan shyǵyp eseıý sııaqty nárseler de pesa betterinde kórinis tabady. Negizi, «Jabysqan qasyqtar» jetkinshek balalarǵa arnalyp jazylǵan. Sol sebepti oqıǵasy 10-12 jas aralyǵyndaǵy qyzdar men uldardyń dostyq qarym-qatynastary aınalysynda qurastyrylǵan. Al eger jaǵymsyz jaǵyn aıtar bolsaq, ol, árıne, pesanyń aıaqtalýy. Basty keıipker ekologııasy tolyqtaı buzylǵan týǵan jerin tastap qatty damyp ketken Germanııaǵa kóship ketedi. Bundaı nárse adamdardy eskeıpısttik nemese emıgraııalyq áreketterge ıterýi múmkin. Degenmen de, «Jabysqan qasyqtar» - sahnalanýǵa ábden laıyqty sapaly pesa.

Ekinshi orynǵa biz esh kúmánsiz jas dramatýrg Mereı Qosynnyń «Men joq jerdegi meniń ómirim» atty qazaq tilinde jazylǵan fılosofııalyq, allegorııalyq, jáne abstrakııalyq pesasyn usynsaq deımiz. Sebebi avtor bul shyǵarmasymen neshetúrli ekzıstenıolısttik, empırısttik, raıonalısttik, tipti ıdealısttik oı-tolǵanystarǵa apara alady. Jáne de shıelenisken sıýjetimen, kúrdeli basty keıipkerimen muqııat adamdy eliktirip, eń sońynda katarsısti sezdire biledi. Iá, «muqııat» sózin beker qoldanyp otyrǵan joqpyz, óıtkeni pesa kópshilik qaýymǵa birshama aýyr bolýy ábden múmkin, sebebi ony tamashalaý – zeıin salyp, basty jumys istetip oılanýdy qajet etedi. Al teatrǵa keletin adamdardyń kópshiligi oılaný úshin kele bermeıdi. Sonymen, pesany sahnalaǵan jón bola ma? Iá, rejısser qabiletti bolsa, onda jap-jaqsy spektakl shyǵýy múmkin. Biraq bul pesaǵa dáý sahna emes, kishi sahna jarasatyn sııaqty.

Barlyq oryndardy berip bittik. Endigi jerde júldeli birinshi oryn qalǵan sııaqty. Ony, árıne, eshbir daýsyz jas dramatýrg Aınýr Karımniń  «What’s up, 5 «B» ?» atty pesasy ıelenedi. Atalmysh shyǵarma ózge pesalar sııaqty drama emes, komedııa janrynda jazylǵan. Oqıǵasy belgili «What’sApp» jelisinde bir-birimen hat almasqan ata-analardyń arasynda oryn alady. Iaǵnı keıipkerlerdiń bir-birine jazǵan hattary dıolog
retinde qoldanylady. Bul pesadan birden jańashyldyq baıqalady. Az ǵana ýaqyt ishinde kúndelikti ómirdiń ajyramas bóligine aınalǵan qubylystar ıronııa jáne satıra arqyly kórsetiledi. Negizi, pesanyń keıipkerleri – qalalyq jalǵyzdyqtar ómir súretin, beısanaly túrde qarym-qatynasty qalaıtyn eresek adamdar. Olar balalar men synyptyń jyǵdaıy degen syltaý arqyly olar bir-birimen «What’sApp» jelisinde bir taqyryptan ekinshi máselege sekirip aralasyp júredi. Tipti jaqyn dostar sııaqty ázildesip, ursysyp turady. «What’s up, 5 «B» ?» - eshqandaı tolyqtyrýdy, jóndeýdi, ádemileýdi qajet etpeıtin, dap-daıyn, hıtqa aınalý potenıaly bar kórkem týyndy.

Sonymen. «Drama.KZ» jobasyna qatysqan barlyq pesalarǵa jeke-jeke toqtalyp, baǵamyzdy berip óttik. Endigi jerde sóz qorytyp, maqalany aıaqtaıyq. Aldyńǵy 2017 jylǵa qaraǵanda, árıne, qazirgi festıval áldeqaıda jaqsy ótti. Alaıda oqylymdarǵa kóbirek tyńdarman tartý jaǵy jóndi bolmady. Qyzyǵyp kelgender, sóz joq, boldy. Biraq Lermontov teatrynyń kishi zaly júz paıyz toldy dep aıtý múmkin emes. Negizi, is-shara eskilikten shyǵa almaı, bir orynda taptalyp turǵan qazirgi teatr ónerine zamanaýı taqyryptardy ákele aldy. Sóıtip, bastaýshy dramatýrgterge
tájirıbe alyp, ilgeri umtylýǵa múmkindik berdi. Osylaısha festıval óziniń negizgi mindetin oryndaı aldy. Tipti áıel avtorlardy aldyǵa tartyp, jynystyq teńdikke qoldaý bildirdi. Kim biledi, bálkim, kelesi jyly odan da jaqsy nátıje berip qalar? Múmkin ózge de janrlarda jazylǵan pesalar sanyn kóbeıter? Ol jaǵyn, árıne, bolashaq kórsetedi.