Ónerdiń ár dáýiriniń óz «erejeleri» bar. Ár kezeńde belgili bir revolıýııa oryn alatyny jáne belgili. Zamana aǵysyna ilesip, jańa múmkindikterdiń esigin ashyp, eskilikten aıaq tartý – óner keńistigindegi qalypty qubylys. Postmodernızmnen keıin postpostmodernızmniń kelgeni sekildi, óner tarıhynyń toqtaýsyz damý proesi oǵan jańalyq ákelýmen jalǵasa bermek. Olardyń bári óz aldyna dara maqsattar qoıyp, sony baǵyndyrýǵa umtylady. Sol sııaqty teatrdaǵy postdramanyń maqsaty – dramatýrgııa shektegen shekaradan shyǵyp, kórkem ónerdiń jańa obrazyn qalaý.
Nemis teatrtanýshysy Hans-Tıs Lemannyń «Postdramalyq teatr» eńbegine júginsek, bul baǵytqa tán eń basty erekshelik – onyń dramatýrgııa mátininen táýelsiz bolýynda. Árıne, dramatýrgııa teatr óneriniń barlyq dáýiriniń aınymas bóligi, negizgi dáni bolyp qala bermek. Biraq, postdrama sharttary onyń kanondaryn ózgertip, tipti, keıingi teatr tendenııasynda sahnalyq mátinnen túbegeıli bas tartqan da jaıttar jıi ushyrasady.
Biz eskige balaıtyn shyǵarmalar óz ǵasyrynyń zamanaýı týyndylary bolǵany daýsyz. Basty másele – ár shyǵarmanyń óz zamanynyń ózekti máselelerin kóteretininde. Evrıpıd, Shekspır, Ostrovskıı, Chehov dramatýrgııalaryndaǵy adam taqyryby árıne, máńgilik. Óz-ózimen ishteı qaqtyǵysqa túsetin kúrdeli adam tabıǵatyn sóz etken uly týyndylardy sol úshin de klassıka deımiz. Biraq, búgingi symbatty ónerdiń kirpishin qalaýshylar joǵaryda atalǵan jáne ózge de ataqty avtorlardyń shyǵarmalaryn óz oqylymynda usynyp, ony jańa «kózben» kórýge, kórsetpekke tyrysady.
Postdramaǵa naqty anyqtama berý múmkin emes. Óıtkeni ol kún saıyn damyp, túrli baǵytta etek jaıýda. Al, postdrama sıpatyndaǵy teatr degende, múmkindigin shektemeıtin zamanaýı teatrlardy tilge tıek etemiz. Al, bul uǵym bizdiń elimizdegi teatrlar arasynda qanshalyqty «tanymal»?
Jalpy, rejıssýra men dramatýrgııanyń zamanaýı kelbetin memlekettik, akademııalyq teatrlardan góri, táýelsiz jeke teatrlardyń sahnasyna jıi kóretinimiz jasyryn emes. Teatr óneriniń alǵa jyljýyna sep bolýda, búgingi kúnniń ózekti máselelerin kóterýde – jeke óner oshaqtarynyń eńbegi basym. «Jas sahna», «Laboratorııa 316», «Býnker» sekildi almatylyq táýelsiz teatrlardyń kóshin bastaıtyn – «ArtıShok» teatry osy rette birinshi oıǵa oralady.
«ARTıShOK» – ózin-ózi qurǵan qazaqstandyń birinshi táýelsiz teatr. Iá, ózin-ózi qurǵan, týra maǵynada. Trýppa óz ǵımaratynyń qurylysyn ózderi kótergendikten, teatrdyń rýhanı qundylyqtarynan bylaı qoıa bergende, ár kirpishine deıin baǵalaıtyndary baıqalady. Teatr sahnasynda áleýmettik problemalardy zamanaýı óner tilinde sahnalaıtyn rejısser G.Pıanova – óz spektaklderine ózi dramatýrg. «Ónerde shek joq» dep túsinetin teatr ujymy jumylǵan judyryqtaı birigip, ózderin elimizdegi úzdik trýppalardyń biri ekenin jeke dara dáleldep keledi.
Teatr ónerindegi aıtýly máselelerdi sheshý jaýapkershiligi ár teatrdyń moınynda dep bilemiz. Meıli – memlekettik, meıli – jeke. Alaıda, birinshi atalǵandary bul suraq týrasynda az oılanyp, kem qımyldap (nemese ár teatrdan tórt-bes adam ǵana) jatsa, ekinshileri kún ótken saıyn alǵa jyljýdy óz mıssııasyna aınaldyrǵan. Qazaqstan teatr keńistigindegi dramatýrgııa men rejıssýralyq jańalyqtar, ashýlar jıi oryn ala bermeıtindigin negizge alyp, dál osy teatr «PostDramaWeekend» jobasyn oılap tapqan. Joǵarydaǵy tujyrymymyzǵa osynyń ózi dálel bolyp otyr.
«PostDrama Weekend» jobasyn iske asyrýshy «ARTıShOK» teatrynyń aktrısasy ári dırektory Anastasııa Tarassova men rejısser Galına Pıanovanyń aıtýynsha, bul joba – jańa teatr baǵytyna qyzyǵatyndar men teatrdaǵy pafos, onyń shekten tys akademııalyq formatynan jalyqqandarǵa serpilis bolmaq. Olar Almaty qalasy – elimizdiń mádenı astanasy bola tura, jańa rejıssýra ókilderiniń ortasyna aınala qoımaǵanyn, zamanaýı teatr ıdeıalastarynyń basyn qosatyn, kórermenderdi osy baǵytpen jaqyndastyratyn festıvalder men gastrolderdiń jıi uıymdastyrylmaıtynyn eskerip, postdramalyq aptalyq ótkizýdi kózdegen. Sondaı-aq, uıymdastyrýshylar «PostDrama Weekend» arqyly jańashyldyqqa umtylatyn teatr rejısserlerimen shyǵarmashylyq baılanys ornatýǵa daıyn ekendigin, izdenis pen eńbekti tý etken óner ıelerin qashan bolsyn qos qoldap qoldaıtynyn bildirgen bolatyn.
Atalmysh sharany kishi formadaǵy festıval dep qarastyrýǵa ábden bolady. Óıtkeni, onda – eń bastysy, búgingi teatrdy jasaýshylar arasynda shyǵarmashylyq orta qalyptasyp, tájirıbe almasýlar oryn aldy. Festıval repertýary «10 jestov» dep atalatyn performans-lekııadan jáne «Mam, prıvet», «Chto vy delalı vchera vecherom?», «Jylymyq» spektaklderinen quralǵan. Atalǵandardyń ishinen sońǵysy ǵana qazaqstandyq.
«PostDrama Weekend» 24 qazan kúni máskeýlik zamanaýı óner ókilderi Katıa Ganıýshına men Darıa Demehınova júrgizgen «10 jestov» lekııa-performansynan bastaý aldy. «Almatybasjospar» ǵımaratynda jınalǵan almatylyqtar úshin ónerdiń jańa baǵyttarynyń biri – performans týrasynda túsinik qalyptastyryp, tanymyn keńeıtti. Perfomans dep belgili bir jerde jáne belgili bir ýaqytta sýretshiniń nemese bir toptyń arnaıy bir oqıǵaǵa degen kózqarasyn quraıtyn zamanaýı týyndylary. Onyń tórt negizgi elementi dep: ýaqyt, oryn, sýretshi tulǵasy jáne sýretshi men kórermenniń qarym-qatynasyn aıtamyz. 1970 jyldary postmodernızmnen bastaý alǵan ónerdiń bastapqy arnasy fýtýrızm, dadaızm, heppennıng, koneptýaldy óner bolyp tabylady.
«10 jestov» lekııasy buǵan deıin Máskeýdegi zamanaýı óner memlekettik ortalyǵynda, Kalýgadaǵy ınnovaııalyq mádenı ortalyqta jáne Máskeýdegi «DanceHelp Fest» festıvali aıasynda ótkizilgen bolatyn. Lekııaǵa Marına Abramovıch, Olga Kroıtor, Oleg Kýlık jáne taǵy basqa talantty sýretshilerdiń on týyndysy tańdalǵan. Kórermender qatysýshy jáne baqylaýshy bolyp ekige bólinip, qatysýshylar arnaıy daıyndalǵan rekvızıtterdi (arqan, kraft paketi, taýyq eti) paıdalana otyryp, óner tarıhyndaǵy eń kórnekti performanstardy vızýaldy túrde qaıtalaý arqyly sol sezimdi sezinýge tyrysty. 30 qatysýshy eki-ekiden partalarǵa jaıǵasyp, performans qımyldaryn jasaýda bir-birine seriktestik tanytty. Baqylaýshy top ta lekııa sońynda spıkerlerge ózderin qyzyqtyrǵan suraqtaryn qoıyp, pikir almasýǵa múmkindik aldy. Nomerlengen ár týyndyǵa zamanaýı performans óneri teorııasy turǵysynan túsinik berilip ótti. «10 jestov» dep atalatyn tizimge myna týyndylardy engizgen:
- «Iskýsstvo/Jızn: Performans dlınoı v god», Teıchın Se men Lında Montano, 1983 j., 4-shildeden 1984 j. 4-shildesine deıin
- «Kak obıasnıat kartıny mertvomý zaıý», Iozef Boıs, 1965 j.
- «Poroı sozdanıe chego-lıbo ne prıvodıt nı k chemý», Fransıs Alıs, 1997 j.
- «Anima Mundi», Marına Abramovıch pen Ýlaı, 1983 j.
- «IAMSORRY», Labaff, Gonko jáne Terner, 2014 j.
- «Seedbed», Vıto Akkonchı, 1972 j. 15-29 qańtar
- «Tochka opory», Olga Kroıter, 2014 j.
- «Akıonnye shtany: genıalnaıa panıka», Valı Eksport, 1969 j.
- «Beshenyı pes ılı Poslednee tabý, ohranıaemoe odınokım erberom», Oleg Kýlık, 1994 j. 23-qarasha
- «Ýtopııa 20 mınýtnyh obıatıı», Aǵaıyndy Gaolar, 1999 j.
Qatysýshylardyń birqataryna bul ádister tańsyq kórinse de, lekııa júrgizýshilerimen birge olardy óz tájirıbelerinen ótkizdi. 80 mınýttyq lekııa performans tyńdaýshylardyń bilim kókjıegin keńeıtip, tanymyn arttyrǵany sózsiz. Paıdaly. Utymdy. Nátıjeli. Bir ókinishtisi, ondaǵy kórermender arasynda bir de bir qazaq teatrynyń ártisterin kezdestirmegenimiz. Bul jaǵdaıǵa ábden et úıretken soń, eki tarap ta (teatrtanýshylar men zamanaýı teatr ókideri) asa tańyrqamadyq.
Festıvaldiń kelesi kúni erekshe formatta jalǵasyn tapty. Almatylyq kórermen reseılik rejısser Vıktorııa Prıvalovanyń «Mam, prıvet» spektakl-kórmesine kelip, elimizde buryn-sońdy bolmaǵan taǵy bir kóriniske kýá bolyp qaıtty. «Mam, prıvet» spektakliniń negizgi keıipkerleri keńistik pen kórermen. Instalıaııa formasynda qoıylǵan spektakl-kórmeniń uzaqtyqqa qurylmaǵan. Aralaý ýaqytyn kórermenniń qalaýy biledi.
Spektakl ártúrli lokaııalarǵa bólingen. Spektakldiń negizgi elementi – qulaqqap. Kórmeni aralaýshylar uıaly telefondarynan máskeýlik jas dramatýrg Evgenıı Kazachkovtyń mátinin tyńdaý arqyly ár oqıǵany ındıvıdýaldy túrde sezinedi. Qulaqta oınap turatyn monologtar jıyntyǵy ana men bala arasyndaǵy mahabbat, ınstınkt, jipsiz baılanys, túsinispeýshilik taqyryptaryn kóteredi.
Bir buryshta balalyq shaǵymyzdyń ıisi esetin eski shkaf, ekinshisinde eki jaǵynan jabylatyn aına, bir jerde temir kıim ilgishte ilingen mamalardyń shýbasy, taǵy bir jerde tońazytqysh, onyń esigine anasynyń balasyna jazǵan sálemdemeleri, bir burysh – osydan jıyrma jyl burynǵy páter tusqaǵazy, dıvan, teledıdar, bári-bári kórermen sanasy men júregindegi nostalgııa qylyn shertedi.
Syrttan qaraǵan adamǵa spektakl – múlgigen tynyshtyq. Al, ár adamnyń jan dúnıesinde – alasapyran. Óıtkeni, bul ádette aıtylyp, jazylyp júrgen ana men bala arasyndaǵy mahabbat týrasynda ǵana emes. Bala tárbıeleýdegi kóp ata-ana jiberetin qatelikter, ekijaqty pikirler, alaýyzdyq, tipti kórmeı ketýge deıin baratyn konflıktterge jolyqqan keıipkerlerdiń jan dúnıesindegi tereń kúızelister. Árkimniń óz shyndyǵy aıqaılaıdy. Kórermen arasynda kóz jasyna erik bermegender kem de kem.
Joǵaryda sýrettelgen senografııa spektakldiń kórkemdik beınesniń bir bóligi ǵana. Eń qyzyǵy, kórmeni aralaǵandar ár dekoraııa, rekvızıtterdi ustap, paıdalanýǵa, ıiskeýge, quqyly. Bárin týra maǵyna sezinem deseńiz, marhabat. «Mam, prıvet» spektakli tek ótken kúnder esteligin saqtaǵan kórme galereıasy emes, qımas sezimder galereıasyna sapar shegý. Keıipkerlerden ózińdi taýyp, óz-ózińmen ǵana ońasha qalýǵa taptyrmas múmkindik.
«Mam, prıvet». «Zdravstvýı, mama» emes, «Mam, prıvet» dep atalýynda úlken mán jatyr. Mama bizdiń túsinigimizde, biz mamanyń túsiniginde kimbiz? Spektakl osy suraqtarǵa eshqandaı pafossyz jaýap berýge tyrysady.
Úshinshi kúni «ARTıShOK» sahnasynda taǵy bir máskeýlik rejısser – Semen Aleksandrovskııdiń «Chto vy delalı vchera vecherom?» spektakli usynyldy. Munda da kórermen qulaqqappen pesany tyńdap, teatr akterleriniń keńistikti toltyra júrgen qımyldaryna kýá bolady. Kórermen men akterler arasynda aýdıogıd arqyly ekijaqty kontakt ornaıdy. Akterler pesadaǵy keıipkerlerdi somdaýshy emes, solardyń psıhologııasynyń kórinisin jasaýshy.
Árıne, mundaǵy pesa dep otyrǵanymyz klassıkalyq strýktýraǵa negizdelgen shyǵarma emes ekenin túsiný qıyn emes. Óıtkeni, bul – postdrama. Spektakl Dmıtrıı Danılovtyń verbatım janrynda jazǵan dokýmentaldy (derekti) dramasyna negizdele jasalǵan. Pesa boıynsha teatr (teatr.dok) ókili adamdardan «Keshe keshke ne istedińiz?», - degen qarapaıym suraqqa jaýap berýin suraıdy. Berilgen jaýaptarǵa qarap búgingi qoǵam ókilderiniń mádenıeti men tanym-túsinigine baǵa bere alamyz.
Spektakl avtorlarynyń ekeýi de «Zolotaıa maska» Reseı ulttyq teatr syılyǵynyń ıegerleri ekenin eskersek, olar týdyrǵan dúnıeniń de salmaǵy jeńil emes ekenin túsinemiz. Bul spektakl de kórermenderdi beı-jaı qaldyrmaı, Almaty teatr jurtshylyǵyna jańalyq boldy desek, artyq aıtpaǵanymyz bolar.
Festıvalge Qazaqstan atynan qatysýshy rejısserdi tańdaýda uıymdastyrýshylar sońǵy jyldardaǵy qazaq teatryna jańashyldyqtyń sarynyn ákelgen óner ıeleriniń eńbekterin basty nazarǵa alǵan. Nátıjesinde, «PostDrama Weekend-te» óz múmkindigin kórsetý úshin respýblıkamyzdaǵy sahna dodalarynda top jaryp júrgen júırikterdiń biri – Farhad Moldaǵalı usynyldy. Jas rejısser kórnekti jazýshy O.Bókeıdiń ataqty «Jylymyq» áńgimesine ınsenırovka jasap, ózi jetekshilik etetin «StartDrama» laboratorııasynyń jastarymen birge kórkem ádebı týyndynyń sahnalyq nusqasyn týdyrdy.
Spektakl basty eki keıipker (Janar men avtor) jáne tiri daýystaǵy aspaptar súıemeldeýimen radıobaıandaý janrynda (radıoveanıe) qoıylǵan Taza plastıka men horeografııaǵa, ym-ıshara tiline qurylǵan. Spektakldi qaı tildiń ókili bolsa da, qulaqpen emes, zeıinmen tyńdap, kózben emes, kókirekpen kórip, tilsiz uǵatyndaı. Kóńil kúıdiń árbir notasyn shertetin jandy daýystaǵy mýzyka – keýdeńe sóz bop qonady. Janardyń dármensizdigin onyń kózin soqyr etip emes, kerisinshe janary bul dúnıege derekti men dereksizdiń nebir keremetin kórip, seze alatyn, tek bul álemge sonyń bárin kóre alatyndyǵyn aıta almaıtyn mylqaý etip kórsetken rejısserdiń ózindik oıyn oqydyq. Janardyń emes, jigittiń soqyrlyǵyna ılandy kórermen.
Sahnany jaılaǵan – sary japyraqtar. Janardyń úmitindeı qýraǵan, júregindeı tym názik. Spektakl atmosferasyn jetkizýde budan artyq eshteńe kerek emes sekildi. Bir-bir chemodan ustaǵan ekeýdiń oqıǵasyn bir saǵatqa jeter-jetpes ýaqytqa syıǵyzǵan.
Shyǵarmanyń kórkemdik qundylyǵynyń joǵary ekeni aıtpasa da túsinikti. Eger rejısser ony kitaptan oqyǵandaı etip qoıatyn bolsa (qazaq teatrynda jıi kezdesetin jaǵdaı), onda sahnalaýdyń da máni joq. Spektaklden rejısserlik naqty ıdeıanyń kórinisi men ony jetkizýdegi zamanaýı tásilderdi kóre almasaq, zamanaýı qundylyǵynyń joǵary bolýy ekitalaı. Al, postdrama – oǵan qarsy.
«PostDrama Weekend-te» boı kórsetken ár spektakl bir-birine uqsamaıtyn jan-jaqty damý baǵytymen erekshelendi. Atalǵan úsh spektakl de arnaıy zamanaýı teatr aptalyǵy úshin qoıylyp, sonyń aıasynda tusaýyn kesti. 24-27 qazan arasynda almatylyq postdramashyldar, osylaısha, búgingi teatr óneriniń jetistikterine kýá boldy.
Elimizde ártúrli deńgeıdegi teatr festıvalderiniń ýaqyt alǵa jyljyǵan saıyn san, sapa arttyrýy jaqsy, árıne. Al, osyndaı formadaǵy jobalardyń uıymdastyrylýy – nur ústine nur. Bulaı deýimiz arqyly qazaq teatr óneri túgel «postdramalyq» baǵytqa bet burý kerek degen oıdy dáriptemeımiz. Biraq, bas tartýǵa turarlyq «erejelerdiń» bar ekeni de qynjyltatyny ras. «ARTıShOK» uıymdastyrǵan bul festıvaldiń de negizgi maqsaty sol – akademııalyq pafostan bas tartý. Ónerdiń ozyq úlgisi eken dep qate baǵytqa júzip júrgen kemeler bizdiń teatr teńizinde az emes. Áıtkenmen, elimizde oryn alyp jatqan mundaı bastamalar teatrtanýshylar men synshylarǵa qashanda úmit gúlin syılaıdy.
Biz qazaq teatrynyń bolashaǵyna sengimiz keledi...
