Teatr. Premera. «Shaǵala». Sahnada trýppanyń eń úzdik artısteri. Kartınalar almasyp, spektakl óz júıesimen júrip jatqan kez. Alǵashynda qarapaıym komedııa dep, kúlip qabyldaǵan kórermen qoıylym ortasynda «maǵynasyz, mánsiz, tatymsyz» dúnıeni kórýge ýaqyt joǵaltqanyn sezip, Zarechnaıanyń sandyraq-monologyn estigende, onyń sózin bólip, zaldaǵylar «kórkemdik deńgeıi tómen spektaklge» narazylyǵyn ashyq bildirgen-di. «Polnyı proval» Iá, teatr tarıhynan bárimiz jaqsy biletin Aleksandrınsk teatryndaǵy 1896 jylǵy umytylmaıtyn oqıǵa. Tipti, Chehovtyń ózi spektakl aıaqtalmaı jatyp shyǵyp ketip, «munan keıin pesa jazbaımyn!» dep úzildi-kesildi aıtqan edi.
Avtor ol ýaqytta shyǵarmalarynyń bir kezderi jer júziniń barlyq derlik teatr repertýarynan túspeıtinin, azýly rejısserlerdiń ózi asa qyraǵylyqpen qaraıtyn, saqtyqpen keletin, uqyptylyqpen qoıatyn, álem teatryna jańa formadaǵy ǵajap pesalar syılap ketkenin sezbegen de bolar. Qaıtken kúnde de, ıt úrip, kerýen kóshken dúnıe óz ulylaryn kóleńkede qaldyrmaq emes.
Chehovtyń tereń álemine ózinshe boılaı bilý – barlyq teatr úshin jańa beles. «Shaǵala» spektaklin usynǵan Ǵ.Músirepov atyndaǵy qazaq memlekettik akademııalyq balalar men jasóspirimder teatrynyń da kezekti maýsymda deńgeıi jańarǵanyn baıqaımyz. Bıylǵy shymyldyǵyn «Qulagerimen» ashqan balalar men jasóspirimder teatrynyń jańa maýsymǵa tyńǵylyqty daıyndyǵy, ujymnyń aradaǵy jeti aı úzilisten keıin jańa serpinmen qyzý proesske enýi qýantarlyq jaıt. Atap aıtar bolsaq, rejısser Elik Nursultan sahnalaǵan kúni keshe premerasy ótken «Shaǵala» spektakli ujymnyń shyǵarmashylyq qýatyn taǵy bir aıqyndap, teatr qorjynyn kezekti klassıkalyq týyndymen baıyta tústi.
Shymyldyq ashylmaıdy. Kórermen zalǵa jaıǵasqannan-aq appaq matamen kómkerilgen sahnadaǵy kóriniske, onyń erekshe atmosferasyna enýine jaǵdaı jasalǵan. Bálkim, kelgen adam sahnanyń sol jaǵynda kórermenge jartylaı burylyp turǵan aınadan ózin kórip, bir-birinen bólek-bólek ornalasqan kvadrat bólmelerge kóz tastaı, ár jerdi qııalaı ósken butaqtardyń sebebin uǵýǵa talpynyp, «qazir ne bolady eken?» degen oımen ǵajaıyp teatr álemine boılaı tússe kerek. Sahnany «chehovtyq» kóńil-kúımen árleýge tyrysqan spektakl senografy – grýzııalyq sahna sýretshisi Shota Bagalıshvılıdiń eńbegi zor.
Osylaı qannen qapersiz otyrǵanda, kórermen zalyna jarq etip enip, «Teatr degeniń – oınaý. Shymyldyq, sosyn birinshi kýlısa, sosyn ekinshi kýlısa, al onyń arǵy jaǵy mıdaı dala, eshqandaı dekoraııa joq», - dep bastalatyn sózimen eriksiz selt etkizetin Konstantın Treplevti kóremiz. Osy sátten bastap spektakl temporıtmi «iske qosylyp», kórermenniń jan saraıyna qozǵaý salady.
Spektakl týraly estigende, eń aldymen, onyń qaı teatrda qoıylǵanyna emes, qaı rejısser qoıǵanyna qyzyǵýshylyq tanytatynymyz jasyryn emes. Búginde (bálkim, barlyq kezeńde) spektakldiń kórkemdik deńgeıi, sátti sahnalanýy, tutastyǵy, birinshi kezekte, ony qoıýshy sahnagermen baılanysty. Rejısser E.Nursultannyń shyǵarmashylyq áleýetimen buǵan deıin elimizdegi bas teatr sahnasyndaǵy «Qyz Jibek», «Lır patsha», «Qas-qaǵym» syndy spektaklderi arqyly kópshilik jaqsy tanys. Zamanaýı teatr ónerindegi novatorlyq tendenııalarǵa qulash sermep júrgen rejısserdiń jańa týyndysynda da ózindik ınterpretaııasy aıqyn bilingenin aıta ketken jón. Kóbine syrttaı «jańa forma» qýamyn dep, spektakliniń kórkemdik tutastyǵyn aqsatyp alatyn sahnagerlerdiń sánge aınalǵan úrdisine «urynbaı-aq», uly dramatýrgtyń ataqty pesasyn sahnalaýda rejısser zamanaýı teatr tiliniń kórkem quraldary arqyly jasalǵan shyǵarmashylyq izdenisterin baıqatty.
Qazaq teatrynda sońǵy shırek ǵasyrda beleń alyp kele jatqan ınnovaııalyq tehnologııalardy engizý tendenııasy bul spektaklden de qalys qalmaǵan. Shyǵarma boıynsha Iakovty somdap júrgen qos jigit (akterler: J.Turlyǵazy men Q.Tólen) qoldaryna kamera ustap sahnadaǵy oqıǵany ár rakýrstan túsirip júr. Teatrdyń kórermenge qarap turǵan oń jaq qabyrǵasynda – sol kameraǵa sol sátte túsip jatqan kadrlar. Ol beınerolıkten, máselen, spektakl kórý úshin kórermenge teris qarap jaıǵasqan Sorınniń úıindegilerdi, sahnadaǵy Arkadına sózine qulaq asý oılarynda joq beıqam, máz-meıram topty, olarǵa basý aıtyp sharshaǵan Kostıany kóremiz. Kelesi sahnalarda – súıgeniniń yqylasy basqaǵa aýǵandaǵy jigeri qum bolyp, júregin muń ezgen jaýapsyz sezim ıeleri. Trıgorınge esi ketken Nına, ekeýiniń sahnasyna qaraǵan Arkadına, Nınany ańdyǵan Kostıa, Kostıaǵa ǵashyq Masha, Mashany oılaǵan Semen... Keıipkerlerdiń ishki psıhologııasyn ashýǵa «qyzmet» etken beınelik sheshim rejısser tarapynan sátti oılastyrylǵan.
Rejısser fılosofııalyq traktovkalarynyń birin qolyna kandelıabr ustaǵan Nına oryndaıtyn monologtyń sahnanyń eń joǵarysynan jetýinen baıqaımyz. Arkadına bastaǵan top keleke etken «Adamdar da, arystandar da...» dep bastalatyn Treplevtiń «maǵynasyz shımaıyndaǵy» oılardyń tómendegiler úshin túkke turǵysyz ekenin, solaı bola tura, bul mátinniń óresi bıiktiń ǵana kóńiline qonatyny, sol sebepten de, árkim shyǵa bermeıtin sonaý quz basynda oryndalý sheshimi aqtalyp tur.
Keıipkerler bolmysyn, minezin naqtylaı, qamshylaı túsetin erekshe dekoraııa – velosıped. Rejısser bir orynnan jyljymaıtyn velosıped arqyly ómirlik fılosofııany da, keıipker psıhologııasyn da utymdy jetkizgen. Bir qalyppen, baıaý, ortasha tempte, ekpindi túrde, baryn sala tebe bergenińmen, dóńgelek-ómir aınala beredi, aınala beredi... Biraq, ne ózgeredi? Eshteńe. Tek, Adam sharshaıdy. Óz-ózine kóńil bólip, tánin, janyn kútetin Arkadına da, ylǵı ózinen áldiniń qabaǵyn baǵatyn Shamraevtar da.
Ekinshi turǵydan qarar bolsaq, muny jattyǵý zaldaryndaǵydaı bir orynda otyryp tebetin «arnaıy qural» retinde qabyldaýǵa bolady. Iá, kúshińdi sarp etesiń, ıá, ýaqyt óter, biraq, ysylasyń. Beıimdelesiń, úırenesiń.
Mine, osy sekildi oılarǵa jeteleıtin sımvoldyq, metaforalyq sheshimder jas rejısser kózqarasynan týyndaǵan naqty mızansenalardan, akterlerdiń ym-ısharasynan, sahnanyń bezendirilýinen «menmundalap» tur. Ár jerden beıbereket ósken butaqtar da shyǵarma keıipkerleri sekildi ár túrli. Túzý, qısyq, jýan, jińishke, berik, mort synǵysh, ıilgish, taǵysyn taǵy. Olardyń ósetin jer tańdamaı ár jerden bir qylqııa ornalasýy – adam taǵdyrdy tańdap súrmeıtindigine meńzeıdi eriksiz.
Spektaklge óń bergen rejısserdiń kórkemdik quraldarynyń biri – plastıkalyq sheshimder. Baletmeıster Anna Kım men Karına Mýkataeva qoıǵan qoıylym ishindegi qoıylymdy somdaýshy bir top artısterdiń sahnasy, Mashanyń bir mezet qııalyna erik berip, Kostıamen ǵashyqtar bıin bıleıtin kezi, oqıǵa arasyndaǵy jyldardy, sol ýaqyt ishindegi keıipkerler ómirin, bir-birine aýǵan kóńilderdi, jazmyshqa baǵynǵan taǵdyr ıeleri men olardyń sharasyz kúıin syıdyrǵan bı qımyldary akterlerdiń «dene tilimen-aq» bárin minsiz baıandap tur.
Bul teatr trýppasynyń joǵary deńgeıdegi kásibıligin, biliktiligin, barlyq spektaklde aınymas ansambl qura biletindigin, akterlik ónerdiń ozyq úlgisin usynatyn tek talantty artısterden quralǵandyǵyn buǵan deıin de aıtyp, jazyp júrmiz. Bul sózimizdiń rastyǵyna osy qoıylymda taǵy bir ret kóz jetkizdik. Jasyratyny joq, teatr repertýaryndaǵy kórkemdik sapasy tómen spektaklderdiń áli kúnge deıin ómir súrýi osy akterlik quramnyń eńbegimen ǵana ólshenip keledi. Balalarǵa arnalǵan bolsyn, dramalyq keıipkerler bolsyn, árqaısysy ár akterdiń ózindik traktovkasy arqyly jasalatynymen erekshe.
Sol sekildi, osy spektaklde de eki quramdaǵy eki Treplev eki túrli jasalǵan. Alǵashqysy akter Darhan Súleımenovtiń somdaýynda názik sezimge baı, kóńilshek, Nınany kórgende kúlli álemdi umytatyn romantık Treplev bolsa, ekinshi quramdaǵy jas akter Alıhan Káribaevtyki – maksımalıst, batyl, ishindegi yzasy men renishine tunshyqqan pessımıst Treplev. D.Súleımenov teatr kórermenderine buǵan deıin birneshe sátti rolderimen tanylyp, kórermen kóńilinen oryn alǵan artısterdiń biri. Al, Á.Káribaev teatr báıgesine keshe qosylyp, búgin shabysyn dáleldegen jas júırik. Sahnadaǵy symbattylyǵy, jastyq jalyny, ishki-syrtqy tehnıkasy birden kózge túsetin akter aǵa-áriptesterimen bir tolqynda bola bildi.
Sáıkesinshe, eki Zarechnaıanyń da aıyrmashylyqtary aıqyn bilinedi. Teatr kelbetine aınalǵan tájirıbeli aktrısa Aıda Jantileýova Nınanyń «aktrısa bolam» degen armanyna adaldyǵyn, Trıgorınge degen essiz mahabbatyn, jaǵada jalǵyz qalǵan shaǵala-taǵdyryn akterlik ishki plastıkasymen sheber jetkize bildi. Al, jas aktrısa Gúlnaz Maratqyzy keıipkerine syrttaı uqsastyqtarymen jaqyn bolǵanymen, onyń tereń tebirenis, tolǵanys sezimderin jetkize almaǵany ókinishti.
Erekshe, jarqyn jasalǵan beıne, bálkim, dál osy spektakl atalǵanda kórermenniń jadyna oralar – Irına Nıkolaevna Arkadına. Birinshi quramdaǵy Aqbota Qaımaqbaeva jasaǵan «artıstka» beınesi aktrısa amplýasyn keńeıte túskendigi teatr kórermenderi úshin jańalyq bolǵany ras. Aktrısa oıynynan ylǵı minsizdikke umtylǵan, tabıǵı jasyna moıynsunǵysy kelmeıtin, qalasańyz, on bes jasar qyzdy op-ońaı somdap bere alatyn, balasyna emirenip, jaqyndaı qalsa, Arkadınalyq tuǵyrynan aırylyp qalardaı, Trıgorınnen aıyrylsa, taǵynan túsip qalardaı, eshkimge qajetsiz bolýdan qorqatyn áıel beınesin kórdik. Ol tek artıstka emes, áıel de, ana da, qaryndas ta bola bildi. Al, ekinshi Arkadına rolindegi aktrısa Janar Maqashevanyń sahnadaǵy erkindigi, keıipkerine ózindik «menin» qosa bilgendigi bolmasa, burynǵy rolderimen salystyrǵanda, asa ózgerister baıqaı almadyq.
Trıgorındy somdaǵan akter Erlan Káribaevtyń sheberligi, ádettegideı, senimdi aqtady desek, artyq aıtpaǵanymyz bolar. Jurt tamsana oqıtyn jazýshy, ıntellıgenııa ókiliniń bekzat bolmysyn akter syrtqy erekshelikterimen de, minez turǵysynan da naq bere aldy. Ár aıtylǵan oıǵa, pikirge, oryn alǵan oqıǵaǵa asqan zeıin qoıýynan, sahnadaǵylardyń árqaısysyna tıisinshe kózqaras tanytýynan keıipkerdi zerttegeni baıqalady. Ekinshi quramdaǵy Trıgorın beınesi akter Beıbit Qamaranov tarapynan jasalǵan talpynystarǵa qaramastan, óz shyrqaý shegine jete alǵan joq. Jazýshylyq statýsyn bylaı qoıa bergende, kórermendi óziniń Nınaǵa degen sezimine de ılanbadyq.
Munan ózge Evgenıı Sergeevıch Dornnyń, Semen Semenovıch Medvedenkonyń jarqyn beınelerin atap ótkendi jón kórdik. Dorn rolindegi akter Safýan Shaımerdenovtyń sahnadaǵy oqıǵaǵa keıipker janynan baǵa berýi, ımprovızatorlyq qyry, akter Ulan Bolatbektiń spektaklde emes, jaýapsyz mahabbat áleminde ómir súrip, sahna túbinde, eń artqy planda tursa da, ár qımyly, kózqarasy Mashaǵa degen yntyq sezimin shertip turǵany – maqtaýǵa turarlyq. Sahnadaǵy akterlerdiń ne istep júrgenin ózderi jaqsy bilýi, «talantty akter ekenin dáleldeý úshin kórermen kózine túsýdi emes, sol keıipker ishinde ómir súrýdi mise tutýy – kóp teatrlarda oryn ala bermeıtinin jasyrmaý kerek.
Klassıkalyq shyǵarmalardyń qaı-qaısysy bolmasyn, ár dáýirge saı sıpatqa enýi, ár rejısserdiń qııal-kókjıegine baılanysty birneshe oqylymda túrlenýi zańdy qubylys ekenine sahna óneriniń birneshe myńjyldyq tarıhy kýá. Endeshe, E.Nursultan men Músirepov ujymynyń «Shaǵalasy» da joǵaryda atalǵan kórkemdik erekshelikterimen búgingi qazaq teatrynyń áli tolysa qoımaǵan «jaqsy» spektaklder qatarynan oryn tappaq. Olaı bolsa, biz shyn qýanyshtymyz!
«Jańa forma kerek! Ol bolmasa, teatrdyń barynan joǵy!», - degen Treplevtiń bir replıkasynda tól teatrymyzdaǵy ózekti másele jatyr-aý. Spektaklde osy ıdeıanyń da saltanat qurýy mańyzdy bolyp otyr. Rasynda, bar úmit – shyǵarmashylyq jigerimen jańa túr, qalyp, sheshim, beıne usyný arqyly sol ketikti qalaýǵa talpynys jasap júrgen bizdiń Treplevterimizde!
