Nemese muǵalimge qulsha moıynsunatyn Ulttyq pedagogıkadan paıda joq Qazaq tiliniń búgingi jaǵdaıy, onyń bolashaǵy qazaqtyń bárin bolmasa da, biregeılerin oılandyrmaı qoımaıdy. Tildiń basyna túsken shyrǵalańnan shyǵar, joldyń tabyla qoımaýy, eldegi tilge degen kózqaras onyń bolashaǵyn bulyńǵyr etetin sııaqty. Degenmen, osy máselede tek «qara» nemese tek «aq» degen anyqtaǵysh sapamen shektele almaıtynymyz túsinikti. «Qara aspandy tóbesine tóndiretindeı» aqyrzamannyń aldynda turǵanymyz joq. 8 mln qazaqtyń (shetelderin qospaǵanda) jartysynan astamy qazaq tilinde sóıleıdi, qazaq balasynyń jartysynan kóbi qazaq mektebine barady, gazet-jýrnal, televıdenıe de bar. Biraq til sharýasynyń ońalar túri kórinbeıdi.
Tildiń syrqaty nede? Osy saýalǵa jaýap izdeýdiń ózi bolashaq til damytý ıdeıalaryn týǵyzýǵa sebepker bolar degen úmitimiz bar. Búginde qazaq tiliniń eki túri bar. Biri – ádebı til, ol aqyn-jazýshylardyń, jýrnalısterdiń, til-ádebıet mamandarynyń, keıbir óner salasy qyzmetkerleriniń, mektep qyzmetkerleriniń qazaq tili. Ol burynǵy qalyptasqan ádebı normalary men erejelerdi, 100 paıyz bolmasa da, saqtaı otyryp, Memtermınkom engizgen jańa sózderdi qabyldaıdy, ishinara paıdalanady da. Ekinshi til – kúndelikti kóshe men úıdiń qazaq tili. Bul – ádebı tildiń normalaryn, erejelerin saqtamaıtyn, orys tiliniń jeke sózderimen, sóz tirkesterimen, sóz oramdarymen meılinshe mol qanyqqan til. Qazaq halqynyń álgi kórsetilgen mamandyq ıelerinen basqalarynyń 95-99 paıyzy osyndaı «qoıyrtpaq tilde» sóıleıdi. Bul – ómirdiń aqıqaty, oǵan birdeme dep daý aıta qoıý qıyn. Mundaı tilderdi ádette «kreoldyq» til deıdi, bular – Afrıka men Ortalyq Amerıka araldarynyń otarlanǵan halyqtaryna tán bolǵan. Ár jaqtan ákelinip, bir aralda turýǵa májbúr bolǵan quldardyń ortaq tilge kóshýiniń eki joly bar: ne olar otarshynyń tiline (aǵylshyn, ıspan, franýz, portýgal) tolyqtaı kóshedi, ne ózderiniń tilin otarshy tildiń sózderimen, til normalarymen tolyqtyryp, «qoıyrtpaq til» jasap alady. Árıne, olarǵa syn joq, taǵdyr aıdaýymen bir jerge kelip, qul bolǵandardyń óz murasyn saqtaı almaıtyndyǵy túsinikti. Al «aıdyń kúniniń amanynda», asa mol,bul jaǵynan orys tilinen asyp túspese kem túse qoımaıtyn qazaq tiliniń is júzinde «kreol» tilge aınalýy, sol kreolsha tilimizben aıtsaq: «obıdno».
Qazaqta jeke ǵylymı til, resmı til, áskerı til, t.b. arnaıy mamandyk tilderi damymaǵan. Qazaqta basqa tilderdegideı jargon til (argo, sleng) de damymaǵan. Ol – tildiń kemistiginen emes, tildiń tap bolǵan tarıhı jaǵdaıynan bolǵan is. Bular – ýaqyt óte qalyptasyp keter baǵyttar, ol úshin arnaıy termnnologııalyq izdenister men mol aqparattyq-anyqtamalyq ádebıettiń qazaq tilinde jaryq kórýi qajet. Al ázirge eń basty til máselesi qandaı?
Til máselesin qozǵaı otyryp, kinálini izdegende kóbinese jýrnalısterdi, ásirese telejýrnalısterdi kinálaýǵa qumarmyz. Árıne, olardyń sóıleý sapasynda, jeke basynyń zerdelik sapasynda (muny «Aıkıý – ıntellekt deńgeıi» dep te ataıdy) olqylyqtar bar, biraq bul jappaı ortaq qubylys emes. Jýrnalıstiń de jaqsysy, jamany bar. Mine, osy telejýrnalısterge, jalpy teledıdar qyzmetkerlerine «nelikten kazaqsha oıyn-saýyq, zerde toltyrar, bilim jarysy, tok-shoý sııaqty habarlar jasamaıdy» dep kiná taqqanda, jýrnalıster men telejúrgizýshilerdiń jeke sapasynan basqa eskerilip kórmegen bir jaıt bar. Osy bir jaıtty – eń basty sebep deýge bolady. Ol - qazaqsha habarǵa qatysýshy qazaqtyń óz tilinde sóıleý jaǵdaıy. Sóıleý týraly aıtqanda «orys bolyp ketti» dep qala qazaǵyna renjımiz-aý, al osy durys qazaq tilinde sóıleýge kelgende, aýyl qazaǵynyń da «kóktetip júrgeni» shamaly. Óıtkeni telehabarǵa qatysýshy qazaq ádebı til deńgeıinde sóıleı almaıdy, al kúndelikti kreol tilimizde sóılegen (ıaǵıı jartysy oryssha bolatyn) sózden keıin qazaqsha habardyń da quty qasha bastaıdy. Ony teledıdar jańalyqtarynan bastap arnaıy telehabarlardan da kórip júrmiz. Qazaǵy jarty mıllıonǵa jetse de, tolyqqandy qazaqy tildi ortasy joq Almatyda ornalasqan eki memlekettik telearna jýrnalısi men júrgizýshisine osy qaladan qazaqsha durys ta túsinikti, kórkem sóıleı biletin qarapaıym (zııaly emes) ne qyzmetker qazaqty taýyp alý – qıynnyń qıyny. Telehabarǵa qatysyp otyrǵan qazaqsha sóıleýshiniń aýzynan jóni túzý sóz ben jaýap estı almaı turǵan, sóıtip oıyn qurastyryp aıta almaı turǵan qatysýshyny jóndeı almaı, jany qınalyp turǵan telejúrgizýshini aıaısyń. Aıamaǵanda she? Qansha tyrysqanymen «qazaqsha sóılep» turǵan «qazaq» aldynda ol dármensiz, sharasyz, óıtkeni búkil qazaqtyń 99%-y sol qoıyrtpaq tilde sóılep otyr emes pe?
Sondyqtan «Habardyń» da, «Qazaqstan – 1-diń» de júrgizýshileri ádebı tildi meńgergen ǵalymdar men jazýshylardy, óner adamdaryn bir ústeldiń basyna jınap alyp, jıyrma mınýttan bir saǵatqa sozylatyn myljyń habarlar berýge áýes, óıtpeske olardyń lajy joq.Kóńil kótererlik qazaqsha habar tabýǵa umtylǵanymen, qolda bar qazaq tildi kontıngenti solaı bolyp otyrǵan soń, «qysylǵannan qyz boldymnyń» kebin kıedi, mundaı habarlar, kóp uzamaı-aq, birer jazǵyshtyń synyna ushyrap, ǵaıyp bolyp ketedi. Qazaq tilindegi reıtıng sál de bolsa joǵary deýge bolatyn saýsaqpen sanarlyq telehabarlardyń ishinde «Jetpis jeti kún», «Uıat bolmasyn..» sııaqtylardyń ómir súrýi – olardyń «qazaqtildi ortasha kontıngentti» emes, teatr akterleri men óner qaıratkerleriniń jumystaryn paıdalanýdyń arqasynda bolyp otyr. Eger osy habarlarǵa aýyl men qalanyń «qazaqsha biletin qazaǵy» qatyssa, bular da ǵaıyp bolar edi.
Al oblystyq, aýdandyq deńgeıdegi teledıdardaǵy qazaqsha habarlar jóninde aıtpaı-aq qoısa da bolady: ol joq, bola qoıǵannyń ózinde álgindeı «maltasyn ujymdasa otyryp ezýden» aspaıdy. Mine, sondyqtan «aspannyń qaharyn» tek jýrnalısterge ǵana tóge bermeı, basty derttiń sebebin basqa tustan izdegen jón sııaqty. Mundaı derttiń kózi bar, ol – mektep.
Keńes dáýiriniń mektepte sóıleý mádenıetin qalyptastyrý júıesin áńgimelep jatpaı-aq, búgingi qazaq mektepterindegi osyndaı júıe týraly sóz qozǵasaq, aıtarymyz mynaý: Keńes dáýirinde de, búgingi kezde de «qazaq tilinde sóıleý mádenıeti» degen júıe atymen bolǵan emes. Sóıleı bilý, kez kelgen taqyrypta pikir aıtý, kez kelgen suraqqa aıtar jaýabyn ádebı til normalaryna saı qurastyryp berý qabileti adamnyń psıhologııasyna, oı erkindigine baılanysty nárse. Búgingi «halyqtyq pedagogıka», «Atameken», t.b. oqý-tárbıe baǵdarlamalary óziniń rýhanı nıetiniń durystyǵyna qaramastan, jas balanyń, oqýshynyń oıyn shekteýge, erkindigin basyp-janshýǵa, ony baǵynyshty, moıynsunǵysh etýge baǵyttalǵan óte qaýipti baǵdarlamalar bolyp tabylady. Bala ulttyń tarıhy men ónerin, ádet-ǵurpy men muralaryn bilgenimen, tek jattaý arqyly, «muǵalimniń shaınap bergen» daıyn materıalyn únsiz «juta berýge» daǵdylanady. Qaı pánde bolmasyn, oqýshy on bir jyl osy «sóıleý» máselesine eshqashan nazar aýdaryp kórgen joq. Qazaq tili men ádebıetinde dıktantty ne shyǵarmany qate jazbasa, óleńdi jattap aıtyp berse, oqýlyqtaǵy sabaqty ne muǵalimniń aıtqanyn barynsha tolyq qaıtalap berse «tórt» pen «bes» alady. Matematıka, hımııa, fızıka sııaqty pánderde oqýshy sóılemeıdi, esepti durys shyǵarsa, formýlany jatqa bilse, keıbir aýyzsha qoıylǵan surakqa bir sózben jaýap berse bolǵany. Tarıh pen bıologııa páninde oqýlyqtaǵy materıaldy jattap alyp ne keıbir datalar men uǵymdardy atap berse «bes» alýǵa bolady. Al geografııa páninde kartadan bes-alty núkteni kórsetip jiberip nemese bir-eki ıfrlyq málimetti aıtyp jiberip te baǵa ala berýge bolady. Basqa pánderde de solaı. Sóıtip, bala on bir jyl boıyna óz betinshe oıyn jetkize bilýdi, kez kelgen taqyrypqa aıtar sózin jatyq ta ádebı turǵydan durys tilmen qurastyrýdy bilmeı-aq ótedi. Mekteptegi tárbıe saǵattary men ashyq sabaqtardaǵy oqýshynyń óleńdetip, sabaq aıtyp taqyldap turýy – sóıleýdiń kórsetkishi emes, tek kóz aldaý ǵana, muǵalimniń daıyndap bergen sózi men oqýlyqtaǵy bir eki abza joldy jatqa aıtýy ǵana. Mektepten keıin joǵary oqý orny. Munda da qazaqsha sóıleý mádenıeti qalyptaspaıdy. Eger til-ádebıet, tarıh, pedagogıka, jýrnalıstıka salalarynda bul mádenıet ájeptáýir alǵa jyljysa, tehnıkalyq, basqa da oqý oryndarynda burynǵy oqýshy – búgingi stýdent, kerisinshe, sóılemek túgili, burynǵy bilgeninen aıyrylady. Onyń kýásin, ómirdi aıtpaǵanda, teledıdardan aıqyn kórinedi. Premer-mınıstr de, mınıstr men iri mekeme bastyǵy da, ákim men mılıııa qyzmetkeri de, qarapaıym fermer men saýdager de, dáriger de, ásker ofıeri men qatardaǵy jaýyngeri de óz oıyn qazaqsha jetkizip bere almaıdy. Bul jerde oryssha oqyp ósken qazaqtardy aıtyp otyrǵanymyz joq, olardyń aıtar sebebi bar, áńgime ózegi tek qazaq mektepte 10-11 jyl oqyǵan, qazaq tildi ortada ósken qazaq.
Sóıleý demekshi, osy qazaq tiline qatysty taǵy bir kóp ańǵaryla bermeıtin qubylys bar. Ol – búgingi qazaqtyń kreoldyq tilinde aımaqtyq dıalektilerdiń paıda bolýy. Gazet-jýrnal men kitap oqýdyń «kitap oqyǵysh» keńes zamanymen salystyrǵanda óte tómengi mejege túsýi, aımaqtyq teledıdarda (tipti qazaǵy mol delinetin oblystardyń ózinde de) qazaqsha baǵdarlamalardyń bolmaýy, ortalyq eki-úsh teledıdardyń da qazaqshasynyń az bolýy, bir jaǵynan, orys tildi aqparat quraldarynyń jergilikti deńgeıde ústemdik etýi, ekinshi jaǵynan, ortaq til normalaryn joıyla bastaýyna, oblystyq qazaqtyń qoıyrtpaq tiliniń dıalektileriniń qalyptasa bastaýyna jol ashyp otyr.
Qazaq tiliniń «ı» (kishi júzdik-noǵaılyq), «dj» (úısindik-jetisýlyq) dıalektileri XVI ǵasyrda bolǵanymen, XVII-XVIII ǵasyrlarda 150 jylǵa sozylǵan qalmaq-jońǵardan qashý zamanynda qazaqtyń barlyǵy Ońtústik Qazaqstanda toptasyp, shoǵyrlanyp turýyna baılanysty «j» (Ortalyq-Ońtústik) dıalektisine aýysyp, búgingi ortaq qazaq tili qalyptasqan edi. 1730 jyldan keıin qazaqtyń bir toby Jaıyq pen Muǵaljarǵa, Mańǵystaýǵa ekinshi toby Saryarqa men Altaıǵa qaıtyp oralǵanymen, olardyń barlyǵy da ortaq tildi búkil dala keńistigine alyp ketken edi. XIX ǵasyrda da, keńes zamanynda da jergilikti til erekshelikteriniń bolǵanyna qaramastan qazaq tili ortaq bolatyn. Mine, endi keri proess – tildik bólshektenýi (dıalektilenýi) bastalǵan sııaqty. Munyń aldyn almasa endi bir 50 jyl ýaqyt ótken soń Jetisý qazaǵy Mańǵystaý qazaǵynyń tilin túsinbeıtin dárejege jetýi ábden múmkin.
Orys pen qazaqtyń oıyn jetkize bilý, aıtar sózin normaǵa saı qurastyra bilýin salystyrar bolsaq, qazaqsha sóıleıtin joǵarǵy synyp oqýshysy men odan úlken stýdenttiń sóılem, oı qurastyrý deńgeıi orys nemese orys mektebinde oqıtyn bastaýysh synyp oqýshysy, tipti balabaqsha balasynyń deńgeıimen birdeı bolyp shyǵady. Oryssha sóılegende, taqyldap turǵan balaqaı men qazaqsha sóılegen dardaı eresektiń bilim deńgeıine qaramastan, birdeı sapada bolýy – qur kemsitýshilikten týǵan salystyrý emes, ómirdiń ay shyndyǵy.Oryssha sóılegen adam «balabaqsha – mektep – joǵary oqý orny» tizbek satysynda sóıleý mádenıetin qalyptastyrady, oǵan qosymsha ómir boıy qatarlasa ilesken orys tildi teledıdar men fılmder, baspasóz de kómektesedi. Al qazaqta mundaı tizbek joq, sondyqtan qazaqtan áli de bolsa, qazaqsha sóıleıtin aqyn-jazýshylardyń, jýrnalısterdiń shyǵyp turýy – mekteptiń arqasynda emes, sol jeke adamdardyń óz qabilet-yntasynyń arqasynda bolyp otyrǵan jetistik.
Mine, osylardyń bárin bolmasa da birazyn aıta otyryp, qazaq tilin damytýdyń basty sharty – qazaqsha sóıleý mádenıetin, eń aldymen, qazaq tildi qazaqtar arasynda qalyptastyrý der edik. Árıne, bul tilge qatysty basqa máseleler men ádistemelik - baǵdarlamalyq júıeni joqqa shyǵarý degen sóz emes, kerisinshe, olardy da ári qaraı damyta paıdalana otyryp, basty nazardy sóıleý mádenıetine aýdarý degendi bildiredi. Bul – eń aldymen mekteptiń sharýasy. Sóıleý mádenıetin qalyptastyrý úshin mektepte dene shynyqtyrý men eńbek páninen (ádette, tipti, sóılemeıtin) bastap geografııa, matematıka, fızıka, til-ádebıet pánderine sheıingi barlyq pánder úshin arnaıy «sóıleı bilý» júıesin (ádisteme, baǵdarlama) jasaý qajet, ıaǵnı oqýshy barlyq pán boıynsha, kez kelgen taqyrypqa óz oıyn qurastyra alatyn dárejege jetýi tıis. Árıne, oqýshynyń bári óz oıyn Qazybek bıdeı ne Áıtekedeı bolyp, sheshendik deńgeıde bolsyn dep turǵanymyz joq, tek osylaı sóıleýde orys tildi qurdas-qatarlasynan kem bolmaýyn aıtyp otyrmyz. «Sheshendik» demekshi, mektep baǵdarlamasyna arnaıy, on bir jyl boıynsha oqytylatyn «sóıleý, sheshendik óneri» pániniń engizilgeni de qajet sııaqty. Qalaı isteýge bolady? Bulardyń barlyǵyna biz aıta qoıar daıyn turǵan reept joq. Ony tabý, jetildirý - mamandardyń sybaǵasy.
Aıtarymyz – sóıleý mádenıeti men sheshendik páni barlyq qazaq tildi joǵary jáne arnaıy orta oqý oryndary úshin de mindetti bolýy kerek. Tek sonda ǵana teledıdardan qazaqsha durys ta uǵynyqty sóılep otyrǵan ınjenerdi, ákimdi, dáriger men ofıerdi kórýge bolady. Tek sonda ǵana telejúrgizýshi sany mol «qazaqsha durys sóıleıtin armııasy» ishinen óziniń habaryna qajetti kontıngentti orys tildi teledıdardaǵy syqyldy ońaı ári tez taba alar edi, bul óz kezeginde qazaqsha teledıdardyń damýyna sep bolar edi. Osylaısha qııaldaǵannyń, úmit kútkenniń aıyby bolmas, qansha degenmen qazaqtar sany 10-100 myń ǵana bolatyn, joıylyp bara jatqan halyq emes, 10 mıllıonnan asqan jurt qoı. Tildi qalpyna keltirip qana qoımaı, ári qaraı damytýdyń da bir reti keler. Eń bastysy – qazaq balasy muǵalim men úlken kisini syılaı bilý sheńberinen shyqpaı otyryp, olardan qaımyqpaı, mádenıetti túrde óz oıyn, óz degenin, óz durystyǵyn dáleldeı, moıyndata bilýi, ony durys ta uǵynyqty qazaq tilimen jetkize bilý kerek. Áıtpese, búgingi bastyq pen muǵalimge qulsha moıynsunatyn «ulttyq pedagogıkadan» esh paıda bolmaıtynyna kóz jetkizý qıyn bolmas.
Mańǵystaý oblysy, Shetpe kenti.
«Altyn Orda» gazeti, 2001 jyl, 5 qańtar
