Attıla – tarıhı derekterge júginsek, qazaq jerinde dúnıege kelmegen, óıtkeni ol ómirge kelmesten birneshe jyl buryn ǵundar Evropaǵa joryqty bastap ta ketken bolatyn. Biraq Evropaǵa ǵun ataýlynyń bári údere aýmaǵany belgili, osyndaı oqıǵa barysynda «Attılaǵa deıingi jáne onyń qazasynan keıingi qazaq dalasynyń jaıy qalaı bolyp edi?» degen saýaldyń týyndary sózsiz. Ǵundardyń (hýnnýlardyń) Qazaqstan terrıtorııasyndaǵy tarıhı taǵdyry týraly arnaıy taqyryptyq zertteý júrgizilmegenge uqsaıdy. Artamonovtyń, Gýmılevtiń azyn-aýlaq, jolshybaı pikirleri bolmasa, bizdiń zamanymyzdyń I-VI ǵasyrlarynyń aralyǵyndaǵy Edil men Ulytaý, Mańǵystaý men Tobyl aralyǵyndaǵy batys dala týraly eshteńe joq deýge de bolar.
Qazaq tili men aýyz ádebıetiniń materıaldaryn «Qazaq mıfologııasy – tarapynan saraptaı kele, keıbir «belgisiz tarıhı sıpatty sóz shoǵyrlarynyń» bar ekendigin baıqadyq. Iaǵnı, bir tarıhı, mádenı – etnıkalyq ortanyń uǵymdary bolýy yqtımal sózder tobyn búgingi qazaq tili men folklorynyń saqtap otyrǵandyǵyn kórýge bolady. Mysaly, Asan qaıǵy men onyń Tana esimdi báıbishesi, Abat nemese Abaq esimdi balasy, Ormambet pen Manashy, Balqantaý, Urym men Qyrym sııaqty esimder men ataýlar kópshilikke tanys. Ádette olardy HV-HVI ǵasyrlardaǵy «noǵaıly» dep atalatyn dáýirdiń menshigine beredi, biraq mıfologııalyq-lıngvıstıkalyq saraptaý, taldaý nátıjesinde olardyń barlyǵy da olardyń naqty tarıhı «belgisiz ýaqytta» ómir súrgen bir mádenı-tildik qaýymdiki ekeni aıqyndaldy. Bulardyń barlyǵynyń esimderi Qazaqstannyń kartasynan oryn alǵan.
Mysaly, Asan qaıǵy týraly negizinen Torǵaı – Ulytaý jáne Edil – Jaıyq aımaǵyna menshiktelgen, onyń balasy Abattyń molasy ekeý, bireýi – Aqtóbe oblysynda, bireýi – Torǵaıdyń Qyzylbeltaýynda, Asannyń báıbishesi Tananyń beıiti Ulytaýda, Ormambet pen Manashy batyrdyń ólgen jeri Ústirttiń erneginde,... osylaısha jalǵastyra berýge bolady. Árıne, álgi molalar men oqıǵa bolǵan jerlerde tarıhı tulǵalardyń beıitteri degen áńgime naqty aıǵaq emes, óıtkeni, olardyń barlyǵy da – mıftik beıneler. Soǵan qaramastan olar – belgili bir tarıhı – geografııalyq mádenı ortanyń týyndylary, sondyqtan olardyń qazaq kartasynda ornalasýy bizge bir mádenı arealdyń dolbar – jobasyn kórsetip bere alady.
Asan esimi tek batys dalanyń tatar, bashqurt, noǵaı, qazaq, qaraqalpaq sııaqty halyqtar folklorynda bar, al onyń tegi arıı – turandyq beıne – Frangrasıanda (parsysha – Afrasıabab, qarahan dáýiriniń túrkilerinshe – Alyp Er Tuńǵa) jáne kóktúrikter týraly qytaı dereginde saqtalǵan Kókbóriniń uly Asıan – shadta jatyr, Asan esimi, sondaı-aq, evropalyq bolgarlarǵa da keń tanymal, orys tarıhshysy N.Karamzın «Velıkosan», «Asan», «Avehasan» esimderiniń orystyń kitabı shejiresine engizilgendigi týraly jazyp qaldyrǵan. Osylaı taralý aýqymyna qarap, Asan qaıǵy obrazynyń V-VI ǵasyrlardy batys qazaq jerinde mekendegenin anyqtaýǵa bolady. Oǵan qosymsha dálel – Balqantaý ataýynyń Túrikmen, Qazaq, Bashqurt jáne búgingi slavıan bolgarlary mekendegen «Balqan» jerinen kezdesýi. «Balqan» jer-sý ataýyn qazaq jerinen Evropaǵa alyp ketken túrik-seljúkter ne oǵyzdar delinip júr, durysy – ony «tasymaldaýshylar» ejelgi bulǵarlar (protobýlgarlar). Osyndaı mıfologııalyq jaǵdaıattardy tarıhı-geografııalyq keńistikke shyǵarý qazaq jerindegi «yqtımal bulǵar dáýiriniń» (II-VI ǵǵ) jer-sý ataýlaryn izdestirýmen qatar júrgizildi. Ázirge belgilisi – sońynda «iz», «il» jalǵaýy bar ózen attary. Qazaq jerinde bul tizimge Edil, Oıyl, Qıyl, Esil, Tobyl jáne Saǵyz, Yrǵyz, Daıks (daıǵyz, jaıyq) toponımderi, Túrikmenstannyń soltústik bóligindegi Balqantaýy, Bashqurt jerindegi eki Balqantaý, qazaqtyń Qarqaraly aımaǵyndaǵy (joramaldanǵan) Balqantaýy, Mańǵystaý, Otman, Manata, Manashy, Mansýalmas, Manyssaı, Mani áýlıe, Asmantaı, - mine, osy jer-sý ataýlarynyń taralý aımaǵy ertedegi «bulǵar», «var», «tele», «batys ǵundar» degen ártúrli atpen atalyp júrgen qaýymnyń taralý arealyn kórsetedi. Osyndaı mıftik – folklorlyq, lıngvıstıkalyq, tarıhı, geografııalyq málimetterdi ózara ushtastyrý nátıjesinde I–VI ǵasyrlardaǵy qazaq jeriniń tarıhı beınesin qalpyna keltirip, qysqasha tanystyrýǵa bolady.
I ǵasyrda batys qazaq jerin mekendep jatqan sarmat (qytaı dereginde («Ianyaı») qaýymynda bizge belgisiz saıası ózgeris bolyp, jańa memleket aty «Alanııa» bolyp ózgertildi. Bılik basyna kelgender, sirá, Mańǵystaý, Túrikmenstan jerindegi daı taıpalarynyń biri bolýy kerek. Alandar Edil men Muǵaljar arsynda uzaq bılik qura alǵan joq. Óıtkeni, I–II ǵasyrlarda búkil Dala men Orta Azııada mıgraııalyq qozǵalys bastalǵan edi. Bul IV–VI ǵasyrlarda bolǵan «uly qonys aýdarýlardyń» bastapqy kúıi bolatyn. I–III ǵasyrlarda Orta Azııada Kýshandar ımperııasynyń bıligi kúsheıdi. Ony qurýshylar da ertedegi saq – ıýechjı kóshpelileri bolǵanymen, olardyń kúsheıýi Qaraqum aımaǵyndaǵy, Amýdarııa men Syrdarııanyń orta aǵysyndaǵy jergilikti jartylaı kóshpeli, jartylaı otyryqshy qaýymdardyń keıbir bólikteriniń teristikke qaraı – qazaq dalasyna lyqsı kóshýine májbúr etti. Olar búgingi Mańǵystaý men Ulytaý, Torǵaı aımaqtaryna yǵysa bastady. Biraq bul aımaqta tynysh emes edi. Shyǵystaýdaǵy hýnnýlar Qytaıdyń jaýlap alý soǵystarynyń saldarynan Altaı, Saryarqa arqyly Batys Qazaqstanǵa qaraı yǵysty, olar jolshybaı Ońtústik Sibirdegi protoýgor (búgingi vengrlerdiń arǵy atalary) taıpalaryn da qozǵalysqa keltirdi. Al III ǵasyrdyń basyndaǵy ataqty Parfııany parsynyń Sasan áýletin qulatyp, parsylardyń Orta Azııaǵa ekspanııasy bastaldy, bul óz kezeginde osy aımaqtaǵy ejelgi daı-massaget, kangıýı taıpalarynyń biraz bóliginiń taǵy Batys jáne Ortalyq Qazaqstanǵa (tipti, Jetisý men Altaıǵa) jóńkile kóshýin týǵyzdy.
Mine, II – IV ǵasyrlar aralyǵynda Edil men Qarqaraly aralyǵynda shyǵystan kelgen hýnný–túrkiler, teristikten kelgen ýgorlar, ońtústikten kelgen Orta Azııalyq túrki («basqa túrki tildi», ádette olardy ıran tildi deıdi) tildi kóshpeliler (olardy shartty túrde «balqandyq» deýge bolady), jergilikti sarmat – alandardyń ózara birigip, aralasýy nátıjesinde tarıhı derekterde «Var», «Bulǵar», «Tele» dep atalyp júrgen mádenı – etnıkalyq orta qalyptasty. Mundaǵy saıası bılikti Shyǵystan kelgen hýnnýlar qolyna alǵanymen mádenı – rýhanı kelbetti jasaýshylar – Orta Azııalyq «balqantaýlyqtar» bolatyn. 200 – 300 jyldyq aralasý nátıjesinde jańa qaýymnyń násildik beınesi de, ortaq tili men mádenıetiniń alǵy sharttary jasalyndy. Biraq bul qaýym qatań tártipti memleketke baǵyna alǵan joq, bul jóninen olardy VIII–XIII ǵasyrlardaǵy «Deshti Qypshaq» halyqtarymen uqsastyrýǵa bolady.
375 jyly jańa qaýymnyń belsendi bóligi - ǵundar Edilden ótip, aldaryna alandardy salyp alyp, birneshe jyldan keıin Evropanyń qaq tórinen biraq shyqty. Onyń jaıy belgili. Evropadaǵy Attılla tarıhy týraly az aıtylyp júrgen joq. Olardyń Evropalyq memleketi shamamen 480-500 jyldarǵa sheıin ómir súrdi de, Evropa halyqtary arasyna sińip ketti. Al IV ǵasyrda «bulǵar» dep atalǵan taǵy bir toby Don men Kýban dalalaryna qonys aýdaryp, tarıhta «bolgar» (ýtrıgýrlar) jáne «alıgar» (kýtrıgýrlar) degen atpen málim bolǵan. 580–590 jyldary Ashına áýleti bılegen týystas kóktúrikter bıligin tanyǵan bulǵarlar 50 jyldan keıin óz memleketin – «Uly Bulǵar handyǵyn» qurdy. Ony Kýbrat degen bılikke ıe bolǵan «tele» (dýlo, dýlat) rýynyń ókili basqardy. Biraq bolgarlar memleketi 630 jyldan 680 jylǵa deıin ómir súre aldy, óıtkeni, olardyń kúshin shyǵys jaǵyndaǵy kórshisi (ol da ǵun – tele urpaqtary, tek Ashına (kókbóri) áýleti bılegen hazarlar kúıretken edi. Kýbrat balasy Asparýh han bil bóligin Evropaǵa áketip, Dýnaıdyń saǵasynda basqa bir bulǵar memleketin qurdy, bul – búgingi slavıandyq Bolgarııanyń irgetasy. Al hazarǵa baǵynǵan bulǵarlardyń bir bóligi VIII ǵasyrdyń basynda Edil – Kama ózenderiniń toǵysqan jerine kóship, sol jerde «Edil Bulǵarııasynyń» negizin qalady. Bular búgingi qazan tatarlarynyń arǵy babalary. Hazar taǵdyry da baıandy bolǵan joq, búgingi «chývashtar» - osy ordanyń «bir synyǵy».
Al qazaqtardyń sol «var-telebulǵar-ǵun» dep atalǵan ortaǵa qandaı qatysy bar? Mundaı suraqtyń qoıylýy zańdy da. Túrki qaǵandarynyń búkil dalaǵa óz bıligin taratýy jáne ydyraýy zamanynda álgi qaýym taıpalary Ertis pen Altaıǵa, Soltústik Kavkazǵa tarady. VII ǵasyrdan aty shyǵa bastaǵan «ımekter» (ıanmo) – osy ortadan shyqqandar, al ımek (qımaq) tegi búgingi qazaqtaǵy kishi júzdik jetirý tobynyń «teleý» degen az rýynyń (Teleý – Tele, shejire boıynsha, onyń ákesi – Arǵymaq, «arýǵ ımaq»), orta júzdik «naımannyń» (Ana Iman), onyń ishindegi «ergenekti-sarjomarttyń» (ımen), kishi júz alaıdaǵy «sarjomart-jemeneıdiń» (Ima ene) qanynan tabylady. Al uly júzdik «dýlat» toby (janys-Ianyaı, sıqym – alıagar, ysty, botbaı) men kishi júzdiń «baıuly» (sıyq, sherkesh, shenesh, ysyq) toby óz tekterin bulǵarlardyń alıagar (kýtrıgýr), ýtrıgýrlarynan taratady. Qarap otyrsaq, búgingi qazaqtyń ana sheti men myna shetindegi rýlarynyń týystyǵy ǵasyrlar tuńǵıyǵyna ketip jatyr.
Osy oraıda kishi júzdik «baıuly» men bashqurttyq «baıuly» birlestikteriniń tarıhı taǵdyry tipti de qyzyq. Olar óz tegin VI-VII ǵasyrlardaǵy bulǵar-alıagarlardan bastaıdy. «Alıagar» - búginshe aıtsaq «Al sıyq» (álsıyq esimi kóptegen rýlardyń shejiresinde kezdesedi) – baıulynyń úsh «sıyǵyn» (baqytsıyq, qadyrsıyq, sultansıyq), dýlattyń «sıqymyn» eske túsirýshi etnonım. Mine, osy alıagarlar (ekinshi ata – kýtrıgýr, kýtrı – (hýtrı) kýtr «qydyrbaı» baıulynyń túp arasy) 560-630 jyldary Evropa, Ýkraına jerlerinde birese – táýelsiz bolyp, birese avarlarǵa baǵynyp, bas ordasy oıran boldy. Qalǵan bóligi 630 jyly basqa bulǵarlarǵa, Kýbrattyń Kýban men Dondaǵy «Bulǵarııasyna» qosyldy. 680- jyldary Asparýh bulǵarlardyń bir bóligin alyp ketkende, Kavkazdyń Taman-Kýban aımaǵynda qalyp qoıǵan bulǵarlardyń bir toby – osy alıagarlar edi. Olar hazar bıligine baǵynǵanymen, birte-birte Adygea taýlaryna yǵysyp ketti de, Hazar bıligin moıyndamaı qoıdy. Taýly aımaqta alan, adyge rýlarynyń az bóligimen «qonaqtyq qarym-qatynas» (kýnachestvo) jasaǵan alıagarlar olarmen aralasyp H-ǵasyrdan bastap «cherkes» jáne «kasog» degen atqa ıe bolǵan áskerı qaýymdy qurdy. Osy kasogtar hazarlarǵa shamamen 200 jyl boıyna qarsylyq etti. Muryn jyraýdyń «Qyrymnyń qyryq batyrdaǵy «bizdiń batyrlarǵa» jaý bolǵan epostyq halyq – «yndystar» osy Edil (Yndyl, Endil) jaǵasyndaǵy hazarlar bolatyn, ıaǵnı «Qyrymnyń qyryq batyrlary» jyrlarynyń túpnusqasynyń biri 670-900 jyldary kasogtar arasynda qalyptasqan deýge tolyq negiz bar. Keıingi pecheneg, oǵyz, qypshaq noǵaı (mońǵol-tatar) etnıkalyq qazynada bite qaınaǵan kasog-sherkeshter XV ǵasyrdaǵy «qazaq» jáne «qazaq» ataýlaryn oılap tabýshylar boldy. Mine, ejelgi «bar-bulǵar-ǵun-tele» qaýymnyń jalǵasy osylaısha búgingi qazaq rýhynda baıyz tapty. Árıne, bul ejelgi qaýymdy tek bir qazaqqa menshikteý emes. Sol ortadan qalǵan «Bas jurt» (Bashyg-Iýrt) aty búgingi bashqurt (bas qasqyr emes) halqynyń atyna negiz bolsa, osy ortanyń teristik bóligin mekendegen ýgor-madıarlar VIII ǵasyrda Evropaǵa ketip, «hýn» (Hýngarııa) jáne «on oǵyr» (ýnogýr, ýngr, vengr) esimin aldy. Bir mádenı bastaýdan alǵan búgingi halyqtardyń shym-shytyryq tarıhı taǵdyry osyndaı. Sondyqtan da qazaq halqy osy ejelgi mádenı qaınardyń tikeleı urpaǵy retinde de, qalyptasý terrıtorııasynyń búgingi ıesi retinde de ǵun hanzadasy Attılany da ult beınesi retinde tórge shyǵaryp alýyna quqyly. Onyń atymen aýyl, qala, ózen, taý shyńy, ýnıversıtet, eń aqyry – kóshe atyn ataýǵa mindetti.
«Jas alash» 13.04.1999 jyl
