Kez kelgen jerdiń ańyzdyq kelbeti bolady, onsyz jerdiń tarıhy tym jutań. Halyq óziniń jer betindegi ornyn, ıaǵnı ǵalamyn naqty tabıǵat nysandary – taýlar men kólder, ózender men dalalar arqyly kórsetedi. Ańyzdyq jerler adam sanasynda jeke - dara ómir súre beredi. Mıfter men ańyzdarda kezdesetin jer – sý nysandary, jer betiniń, jalpy ańyzdyq ǵalamnyń syrtqy kelbet kórinisteri óz aldyna adamzat mádenıetiniń bir shoǵyryn quraıdy, mundaı murasy bar halyqtar «óz mádenıetimizge taǵy bir osyndaı dúnıemiz bar» dep maqtanyshpen aıta da alady jáne osy dúnıesin keregine qaraı bastapqy materıal retinde paıdalana da alady. Mine, osyndaı ıdealdy muranyń qazaqta da bolýyn qazaq azamaty retinde qalaý – túsinikti jaǵdaı. Biraq myńdaǵan jyldar boıǵy jazý turaqsyzdyǵy, jazýsyzdyǵy betine shirkeý bolyp otyrǵan qazaqqa óziniń ótkeni kóp jaǵdaıda qarańǵy túnek sııaqty. Ras, qazaq orasan mol folklorlyq muraǵa ıe, tek onyń ishinen ejelgi mıftik modelder men trafaretterdi suryptap shyǵarý úshin basqalardyń da murasynan uqsas jaǵdaıattardy meńgerý qajet. Bul – qazaqtanýdyń buljymas qaǵıdalarynyń biri. Sondyqtan da ejelgi qazaq-túrkilerdiń birer ǵana mıftik ǵalam beınesin túsiný úshin eń aldymen, basqa sabaqtastyǵy bar mádenıetterdiń dál sondaı beınelerine sholý jasaýǵa týra kelip otyr.
Qazaq dúnıesiniń búginde shyǵys buryshyn qalyptastyryp otyrǵan Altaı taýy óz zamanynda búkil Ortalyq Eýrazııa halyqtary úshin jer betindegi ǵalamdyq kindik bolǵan syńaıly. Olaı deýge úndiırandyq mıfologııalyq mysaldar da, qazaq folklorynan suryptalatyn mıftik sátter de múmkindik beredi. Árıne, bul jerde áýeli úndiırandyq «Rıgveda» men «Avestaǵa» júginemiz, óıtkeni olar erterekte qaǵaz betine túsirilip alynǵandyqtan jáne arnaıy saqtaýshy abyzdary bolǵandyqtan, kóne túsinikterdi qazaq – túrkilerge qaraǵanda, barynsha mol saqtap otyr. Biraq bul túsinik tek úndiırandyq degen sóz emes. Onyń jalpy úndieýropalyq bolmaı, tek úndiırandyq bolýy jáne sol derekterdegi keıbir sózderdiń prototúrkilik sıpaty álgindeı túsinikterdiń baǵzy altaı tildi jurttardiki bolǵanyn, al arıılerdiń (úndiırandyqtardyń) qazaq jerine kelgennen keıin ǵana osy modeldi ózderine qabyldaǵanyn bilýge bolady. Sonymen...
«Rıgveda» (úndiarıı) málimeti boıynsha, «arııler dalasynyń soltústik jaǵynda búkil ǵalamnyń kindik tusy bar. Sol tusta jer betindegi eń birinshi bolyp jaratylǵan Merý taýy ornalasqan. Osy taýdyń ústinde, aspanda Jetiqaraqshy, Temirqazyq (Dhrýva) jáne basqa da juldyzdar bar, olar taýdyń ushyn aınalyp júredi». Mundaǵy Merý taýynyń naqty aty Altaı ekendigin bilý qıyn emes.
«Avesta» degen zoroastrıılyq kitapta saqtalǵan mıftik ǵalamnyń modeli boıynsha da «soltústik jaqta qasıetti Hýkarıa dep atalǵan altyn taý bar. Onyń eki bıik shyńy – Haraıtı («Bıik Hara»). Haraıtıdiń basynda táńirleriń turaǵy – Garonmana ornalasqan. Osy taýdy Kún, Aı, planetalar men juldyzdar aınalyp júredi. Harıdiń basynan Ardvı sýlary aǵyp shyǵady da, taýdyń eteginde býyrqanyp jatqan Vorýkasha kóline quıady. Osy jerde qasıetti aǵash – Haoma ósip tur. Mine, osy taýdyń ońtústiginde alǵashqy adam Iıma bas táńiri – Ahýra – Marzadanyń ámirimen eń keremet el – «Arııana vedjany» ornatqan. Osy avestalyq model men aldyńǵy úndi – vedalyq modeldi biriniń ústine birin qoısaq (ınterpretaııalasaq), qasıetti taýlar – Merý men Haraıtıdiń bir nysan ekendigin kórer edik. Árıne, bul úlken jańalyq bola qoımas, óıtkeni úndiarııler men ırandyqtardyń tarıhy bastaýynyń ortaq ekendigi belgili jaıt. «Biz osy arııılik modelmen túrki – qazaqtyń mıftik detalderin salystyra kele, ejelgi túrki modelin kózge eleste te alamyz ba?» - másele, mine, osynda.
Ejelgi úndiarıılik mıftik ǵalam modelin onyń qoınaýynan ósip shyqqan jańa din – býddızm de sál ózgertýlermen qabyldady, ony osy dinniń lamaıstik baǵytyn tańdaǵan mońǵoldardyń mıfologııasynan aıqyn kóre alamyz. Mońǵol ǵalamı modeli de osyndaı. Sol Temirqazyq, sol kindiktegi altynnan jasalǵan ǵalamdyq taý – Sýmerý nemese Sýmmber-Ýla. Tek osy býdda-lamaıstik mıftiń astynan taza kóshpeli mońǵoldyq qabaty arshyp alýdyń qıyn ekendigi ókinishti jaǵdaı. Biraq qazaqtardyń da, mońǵoldardyń da ǵalam kindigi retinde Temirqazyq juldyzyn tanyǵany shyndyq, sondaı-aq soltústiktegi fınn-ýgor halyqtary men ketterdiń mıfologııasyndaǵy ǵalam kindigi de osy Temirqazyq, ıaǵnı, osy bir máselede úndiırandyqtardyń da, túrkilerdiń de, mońǵoldardyń da, fınn-ýgorlardyń da túsinigi birdeı shyǵyp otyr. «Bir nársesi birdeı bolatyn bolsa, qalǵan nárselerin nege osy birdeılik turǵysynan tekserip kórmeske?» - mine, bizdiń uranymyz osy.
Úndiıran mıfologııasyndaǵy «soltústik jaqtaǵy jer kindiginiń kartasy» búgingi aqıqat kartaǵa túsirse, mynadaı sáıkestendirýdi kórýge bolady: Merý- Haratı taýy – bul kádimgi Altaı taýy, Djambýdvıpa – Arııana degenimiz – Saryarqa dalasy. Ardvı ózeni degenimiz – Ertis, Vorýkasha kóli – Zaısan kóli bolyp shyǵady.
ALTAI – IMAI
II ǵasyrda ómir súrgen grek geografy Ptolemeıdiń atlasynda «Imaı» delingen taýdyń aty men orny kórsetiledi. Biz ony N.M.Karamzınniń «Tarıhyna» berilgen túsiniktemelerden kezdestirdik. «Orys tarıhynyń atasy» sanalatyn Karamzın ejelgi grek ádebıetindegi «skıf» ataýynyń keıingi zamandarynda da úırenshikti ádetpen qoldanylǵanyn aıta kelip: «Vprochem Ptolemeıý ne hotelos rasstatsıa s ımenem Skıfııa, kotorogo so vremen Gerodotovyh bylo v obem ýpotreblenıı; ı dlıa togo on sohranıl onýıý v svoem zemleopısanıı, naznachıv eı predelamı vsıý straný ot severo-vostochnyh beregov morıa Kaspıskogo do Imaıa (Altaıskıh gor, kak dýmaıýt)» deıdi. Bul jerdegi biz úshin eń mańyzdysy – II ǵasyrda (jáne oǵan deıingi – keıingi ǵasyrlar aıasynda) qazaq jeriniń kúnshyǵysyndaǵy Altaı taýynyń «Imaı» dep atalyný múmkindigi, ıaǵnı alystaǵy grek geografy osylaı dep ataǵan jerdi jergilikti halyqtyń da osylaı ataýy.
Taý aty bolǵan Imaı sóziniń álgi úndiırandyq «jer betindegi birinshi adam» – Iıma nemese Iama degen kisiniń esimine uqsastyǵy álgindeı mıftik – geografııalyq «jattyǵýlardan» keıin aktýaldy bolyp kóriner edi.
«Avestalyq» Iımanyń búgingi qazaq tilindegi aıtylýy – Maıqy (Imaıyq). Al qazaqta Maıqy bıdi óziniń «birinshi adamy, bıi» dep bilgenimen, «túgel sózdiń túbin» osy Maıqydan shyǵarǵanymen, ol týraly «Shyńǵysty han kótergen bıler ishinde bolǵany nemese qazaq rýlaryna tańba úlestirgeni» jónindegi qysqa ańyzdyq joldardan basqa eshbir naqty ańyzdy saqtaı almaǵan, sondyqtan taǵy da arıılik derekke júginýge týra keledi.
Ǵalamdyq taý – Hýkarıanyń (Altaıdyń) ońtústik eteginde «abzal jandar eli» -Arıına vedja - arıııler keńistigi, dalasy» bar. Fırdoýsıdiń « Shahnamasynda» bul el «Eran vej» dep atalypty. Mundaǵy «vedja», «vej» sózderi túrkilik «oǵyz» (vogz – vodjz - vedja) – «rýlyq terrıtorııa, jurt» nemese, «adamı keńistik» degen abstraktili túsinikti beredi. Bul qazaq tilindegi «júz» (gúz – ogúz – odjýz - vedja) sóziniń absolıýt paralleli, ıaǵnı «arıı» sózi de, «vedja» sózi de tek túrki tili arqyly túsindirile alady. Olaı bolsa, biz mıftik modeldi prototúrkilik negizdi deýge múmkindik alamyz.
Osy eldi salǵan alǵashqy adam, alǵashqy patsha Vıvahvant (Kún táńirisi) uly Iıma (Maıqy) eken. Arııana vedja (Saryarqa) – eń jaqsy turaq, munda ystyq ta, sýyq ta joq, janǵa jaıly klımat qalyptasqan. Mine, bir kezderi ǵalamdaǵy zulymdyq ataýlynyń ıesi – Angro – Maınıý osy elge ǵalamat sýyq qysty jiberedi. Endi Arııanada burynǵy jyly klımattyń ornyna on aıǵa sozylatyn qysy bar klımat kelipti.Tirshilikke joıylý qaýpi tóngende bas táńir – Ahýara – Mazda Iımaǵa (Maıqaǵa) arııler dalasynan sýyq pen topan sýdan qorǵaný úshin kıeli keńistik – Varany salýǵa ámir etedi. Iıma (Maıqy) uzyndyǵy atshaptyrym bolatyn sharshy keńistikti sýyq keńistikten (haostan) bólip alyp, sol keńistikke Varany ornatady. Munda adamzat balasynyń ishindegi «aq nıetti abzal pendeleri» ómir súretin bolypty. Bul – avestalyq mıftegi ózinshe bir jumbaq sıpaty keńistik ataýy, biraq Iımanyń – Maıqy, Arııanyń – Saryarqa, Hýkarıarıanyń – Altaı (Imaı) bolatynyn eskersek, Iıma salǵan Varanyń Ormanbet ornatqan «Orym» nemese «Urym» (urym – varým - vara) ekendigin baıqaý qıyn bolmas, óıtkeni Vara - qazaq mádenıetiniń irgeli sımvoly bolsa, ony jasaǵan Ormanbet bı - Maıqy bıdiń basqa ataýynyń biri ǵana, óıtkeni Maıqy bı – OrMan - «Var-Man» - «Varanyń adamy» ǵoı.
Avestalyq derekterde Iımanyń turaǵy Hýkarıa (Altaı) taýynyń Haraıtı (sirá, Muztaý) shyńynda ornalasqan táńirler turaǵy – Garonmanada ekendigi de aıtylady. Haraıtı shyńyn Altaıdyń bıik núktesi 4604 metrlik Muztaý (Belýha) shyńy deıtin bolsaq, Garonmananyń Altaıda bolýy, «Iımanyń Altaıda turýy» men grek – mysyr deregindegi Altaıdyń «Imaı» dep atalýy arasynda tikeleı zańdylyq bar sııaqty. Qazaqta óz «Urymyn» osy jaqtan bastaýy tıis.
MAIQY BABA
Qaı halyqtyń mıfologııasy bolsyn, bolýy qajet mıftik tulǵalardyń biri – dúnıede qudaı jaratqan «mıftik birinshi adam beınesi». Qazaq halqynyń aýyzeki murasy arqyly arǵyqazaqtardyń da osyndaı birinshi (ilki) adamnyń aty – jónin anyqtaýǵa bolatynyn aıttyq, ıaǵnı qazaqqa ıslam dini kelmesten buryn qazekeń búgingi tanymdyq «birinshiler» - Adam Ata men Haýa Anany emes, Maıqyny bilgen.
Maıqy túrki mıfologııasyndaǵy birinshi adam, birinshi patsha (bı). Umytylyp ketken mıfterden qazaqtyń esinde qalǵany «túgel sózdiń túbi bir, sóz atasy Maıqy bı» degen astarly sóılem men «Maıqy bı» kezinde Shyńǵyshandy han kótergen nemese qazaq memlekettigin qurýǵa qatysyp, úsh júzge tańba úlestirgen bı degen kvazıtarıhı ańyzdyń úzindisi ǵana. Tek keń kólemdegi tarıhı - lıngvıstıkalyq jáne mıfologııalyq salystyrý arqyly ǵana Maıqynyń tarıhı tulǵa emes, mıftik týyndy beıne ekendigin dáleldeýge bolady.
Bizdiń tuspaldaýymyzsha, Maıqy, sirá ejelgi andronovtyqtardyń (qola dáýirindegi qazaqstandyqtardyń) mıfologııalyq túsinigindegi birinshi adam bolǵan syńaıly. Maıqy - Imaı tulǵasy alǵashqy qaýymdyq qurylystyń myńdaǵan jyldyq damýyna saı orasan zor beınelik ózgeristen ótti. Matrıarhat dáýirinde áıel nemese qos jynysty «tabıǵat ájeleriniń» mıftik obrazynda bolǵan Maıqy patrıarhatta er adam retinde túsinilip, taptyq qoǵam men alǵashqy memlekettik nyshany bar qaýymdarda ol memleket pen qoǵamdy qurýshy, retteýshi, ıaǵnı órkenıetshi (ıvılızator) dep qabyldandy.
Úndieýropalyqtar nemese keıinnen úndiırandyqtar degen jalpylama atqa ıe bolǵandar Qazaqstan men Orta Azııaǵa kelgende, jergilikti andronovtyqtardyń túsinikterinen biraz nárseni sanasyna sińirip aldy, solardyń biri – Osy Maıqy bolatyn (árıne, aıtylýynda ózgeshelikter boǵan).
Úndiarıııler Maıqyny Iama (Iama) degen atpen prototúrkilerden aldy. Andronovtyqtarda «basqa dúnıedegi ata – baba (pervopredok, prarodıtel)» bolǵan Imaı vedalyq mıfologııada «birinshi bolyp ólgen adam retinde» o dúnıedegi «Óliler eliniń patshasyna» aınaldy, ıaǵnı, syrtqy sıpaty Imaıdiki bolyp qalǵanymen, úndiarıılik Iamanyń mıftik fýnkııasy múldem ózgerip ketti.
Al Irandyqtar nemese arııler Imaı esimin Iıma túrinde qabyldap alyp, onyń birinshi adam, rý taıpanyń arǵy babasy degen túsinigin saqtady. Biraq Baktra – Arııanada qalyptasqan jańa din – zoroastrızm Iımaǵa jańa dinniń dogmanttaryna saı naqty sıpattardy berdi. Ras, ony resmı zoroastrızmdi ustanǵan parsylar, otyryqshy ortaazııalyq ıran – túrki tildiler (soǵdaq, horezm) sol dinge saı qabyldasa, kóshpeliler Imaıdy burynǵysynsha «ata - baba» deýdi jalǵastyra bergen.
Andronovtyq, ıaǵnı túrki – arıılik Iımany ırantildi orta qabyldanǵanymen, bógde halyqtyń týyndysy bolǵandyqtan, onyń obrazyn túrkilerdeı turaqty ete alǵan joq. Zoroastrızmniń alǵashqy dáýirinde Iımanyń jaǵymdy obrazy saqtalynsa, ýaqyt óte oǵan degen dinı kózqaras sýıı bergen. Máselen, «Kishi Avestada» Iıma obrazy «alastatylyp», onyń ornyna ejelgi úndiırandyq tól obraz – Gaıa Martan («ólimdi tirshilik ıesi») keldi. Orta parsy tili dáýirinde (bizdiń zamanymyzdyń III-H ǵǵ.) ol «Gaıomart» dep atalsa, búgingi parsy tili zamanynda «Kaıýmars» atandy. Al qazaqtardyń ortaǵasyrlyq ata – babalary ony «Jomart» degen esimmen bilgen. Biraq «alastalǵan» Iıma esimi kóshpeli taıpalardyń naızasynyń ushymen qurylǵan 400 jyldyq Parfııa patshalyǵy zamanynda bastalyp, keıingi parsylyq sasanıdter dáýirinde taza ırandyq sıpatqa ıe bolǵan jyr – ańyzdarda umytylǵan joq. Munda endi «Jámshıt» dep atalǵan Iıma ıran eposy men mıfologııasyndaǵy alǵashqy patsha áýletinen shyqqan birinshi patsha bolyp saqtaldy. H ǵasyrdaǵy uly aqyn Fırdoýsı óziniń «Patshalar jyrynda» («Shahnama») osy birinshi patsha Jámshıtti (jámshıt – ıamshıd – ıama - ııma) máńgilik etip ketti.
Al túrkiler onyń qara shańyraǵyna ıe bolǵan arǵyqazaq taıpalary she? Olar Imaıdyń birinshi patsha ekendigin umytyp ketse de, ony rý shejiresindegi birinshi ata retinde bilip, ejelgi mıftik obrazdyń fýnkııasyn sanasynda «eriksiz» saqtap qaldy. Qazaqtyń kóptegen rýlary ózderiniń tegin osy kisiden bastaıdy. Túrkiler Imaıdyń matrıarhat zamanyndaǵy obrazdyq nusqasyn – áıeldik beıneni de saqtap, Umaı – Jer – Ana obrazyna aınaldyrsa, keıin ony «Maı – ana», «Maı – ene» (qazaq, qyrǵyz, t.b. halyqtardyń senimindegi oshaq pen úı jas bosanǵan analardyń, úı sharýasynyń qamqorshysy) dep bildi. Osy Imaı obrazynyń áıeldik tarmaǵynan qazaq tilindegi «maı» - «jır», «maslo» (bular – materıaldyq baılyqtyń dalalyq atrıbýttary, mysaly, «maıly topyraq», «maıly quıqaly jer» men «baı» - «bogatstvo» (materıaldyq baılyq) sózi jeke uǵym bolyp qalyptassa, erkek – Imaıdan tek «baı» («bogach») uǵymy ǵana emes, «baı»- «otbasynyń qoja ıesi», áıeldiń ıe – kúıeýi» (áldekimniń baıy), «baı» - «túpki, alǵashqy, birinshi» (báıbishe, báıterek, baıqus, báısheshek) degen uǵymdarydy da týǵyzdy. Al «Avestanyń» ózi Iımanyń jalǵyz balasynyń atyn aıtady, ol – Týra nemese Týr – Turannyń etnonımi, ıaǵnı Iımadan týǵan jalǵyz ul retinde Iradj, ne Farıdýn emes, naq turandyq Týrdyń tańdalýy da arıılik emes, prototúrkilik obrazdyq bazanyń bastapqy ekendigin atap kórsetetindeı.
ERTIS NEMESE ARTYSh
Iri arǵyn sýlarǵa onsha baı emes qazaq jeriniń bir maqtanyshy – Ertis –ózeni. Ony da qazaqtyń basyna tym kóp kóretinder bar: bir jaǵynan shekaranyń syrtyndaǵy Ertistiń sýyn buryp alamyn dep jatqan qytaılar, ekinshi jaǵynan bul –ózenge qazaq bizden keıin kelip jetti dep paıymdaıtyn «uly ulttyń» ókilderi. Osyndaı sátterde ózimizdiki ekenin baıandy etetin rýhanı tirekterdi izdestirip, tapqanymyzdy meńgere bilgen jón sekildi.
Ertis ataýynyń HI ǵasyrda «Artysh» dep atalatyn qashqarlyq Mahmuttyń «Túrki tiliniń sózdiginen» bilemiz. Onyń osy ózenniń atynyń mánin «artysh» - «ertý» degen etistikten dep túsindiriletindigin de bilemiz.
Aldyńǵy áńgimelerdegi Saryarqa – Arııana, Altaı – Hýkarııa, Zaısan – Vorýkasha geografııalyq sáıkestendirý tizbegindegi atyna saı keletin Ardvı – Artysh (Ertis) sáıkestigi taǵy bar. Bul jerde ádeıi eskerter jaǵdaı: úndiırandyq delinetin mıftik túsinikterdiń birazy onyń ishinde osy tıptik qalam modeli ish júzinde osy jerlerde álgi úndiırandyqtar kelgenshe mekendegen prototúrkilik túsinikter bolyp tabylýy múmkin.
«Ertis» ataýynyń maǵynasyn túsindirýge talpynystar bar bolǵanymen, oıǵa qonymdy, qısyndy túsindirmeler joq deýge bolady. Búgingi qazaq tili arqyly túsindirsek, Ertis – «ardaqty sý» dep túsindiriledi. Mundaǵy túbir – «Art» sózi de osy mánge ıe. Bul – sózdiń ejelgi mıfologııalyq reńkke bólengen maǵynasy, túrki dáýirinde osy sózdi qasıetti ózenge de, onyń bastaý alatyn taýyna da («art» - taý shyńy) qatysty qoldaný barysynda sózdiń maǵynasy ózgerip ketken.
Jer-sý attarynyń syryn ashýda taza geografııalyq tarıhı yqtımaldylyqtarmen qatar senimdik, mıfologııalyq yqtımaldylyqtyń bolatyndyǵyn kóbine mamandyǵy geograf, ne fılolog bolatyn topomınıster bilse de, ony «ırraıonaldyq oı» dep túsinip, at-tonyn ala qashady. Biraq osy yqtımaldylyqtan biz bas tarta almaımyz. Sondyqtan taqyryptar tizbeginde «ertis» sózinde eýrazııalyq mıftik súzgiden ótkizemiz. Áýeli avestalyq – arıılik «mıfogeografııaǵa» oralaıyq.
Hýkarıanyń basty shyńy Haraıtıden Ardvı bulaǵy bastaý alady. Onyń bastaýynda kıeli aǵash Haoma ósip tur. Al Ardvı sýlary taýdan sarqyraı aǵyp, taý etegindegi býyrqanyp jatqan Vorýkasha kóline quıady. Ardvı sýy arıı mıfologııasynda sulý qyz, arý tulǵasynda beınelenedi.
Irandyq mıfologııadaǵy Ardvı ózeni skandınav mıfinde ǵalamdyq aǵash túbinen shyǵyp jatqan «ýrd» bulaǵy túrinde sýrettelse, qazaq folklory arqyly keıingi túrkilerde onyń ataýy «Órdek sýy» bolǵandyǵyn anyqtaýǵa bolady.
Ardvı bulaǵy, ózeni qyz keıpinde beınelenedi, onyń tulǵalanýy «Ardvısýra-anahıta» dep atalady. Bul – avestalyq tilinde «qýatty pák Ardvı – qyzy » dep aýdarylady, mundaǵy «sýra» (qýatty) sózi qazaq tilinde de «súr», «siri» (shydamdy, kúshti) dep qoldanylady. Iaǵnı, Ardvısýra esimin prototúrkilik sózderden quralǵan deýdiń de yńǵaıy bar. «Avestada» Ardvısýra – anahıta kýlti bolǵandyǵy týraly málimet bar. Ol boıynsha atalmysh arý qyz ataqty batyr jigitti ańsap kútedi, muńaıady, ony dáriptep, ardaqtaıdy. Ol batyrlarǵa kúsh pen qýat bere alady, sondyqtan batyrlar (Turannyń da, Irannyń da) oǵan bas ıip taǵzym etedi. Ol Iıamaǵa (Maıqy bıge) adamdardyń ústinen bılik etýge járdem beredi.
Keıinnen «art» sózin «sý» dep te túsiný úrdisi qalyptasyp ketken. Mysaly, osy oraıda ejelgi Syrdarııanyń bir ataýy bolǵan Iaksartty «aǵys sý» (aǵys, ne ogúzart) nemese «jaqsy sý» (ıaks - «jaqsy») dep atap ketýi ábden múmkin. Qalaı bolǵanda da, osy toponımdi túsindirý máselesinde túrki tilin paıdalanýdyń qajettiligi aıdan anyq.
Basqa túrkiler folklory men mıfologııasyna da Borısfen, Araks ózenderiniń qyzy ózenderine «túp ana» bolǵan skıfterdiń mıfologııasyna da toqtalyp jatpaı-aq, qazaqtyń ózinikin ǵana qarasytrsaq, óte jıi qaıtalanyp otyratyn «jigittiń, rý – atanyń, halyq – atanyń, aqqý, ne jylan, tabıǵaty bar sý perisiniń qyzyna úılenip, urpaq taratýy» motıviniń bar ekendigin eske salýǵa bolady. Iaǵnı, batyr sý jaǵasynda aqqý kıimin sheship tastap shomylyp júrgen peri qyzdarmen kezdesedi... Nemese batyrdyń úılengen qyzy jylan tekti bolyp shyǵady... Osynyń bári, bizdiń oıymyzsha, Ardvısýra – anahıta obrazyna tán sýrettemeler. Al naqty Ertis ózenine baılanysty «peri qyz» beınesine kelsek, ol Asan qaıǵy týraly ańyzda bar: «Asan qaıǵyǵa bir sáýegeılik aıtylypty. Onyń baǵyna ... sý sultanynyń qyzy násip bolaıyn dep tur eken. Ol úshin Asan qaıǵy qazaq jerindegi tórt ózenniń birine – Edil, Jaıyq, Syrdarııa nemese Ertistiń bireýine qarmaq salyp, álgi peri qyzyn ustaýy kerek eken. Asan Edilge de, Jaıyqqa da Syrǵa da qarmaq sayp, esh nátıje bolmaı, aqyr sońy Ertiske kelipti. Qarmaq salyp, qyzdy da osy sýdan ustapty, áıel etipti. Sulýlyǵynda mini joq Ertis arýy eshqashan sólemeıdi eken, onyń sóıleı bastaýynyń sharty bar eken. Asannyń shydamy ketip, osy shart ta buzylypty. Ertis sulýy kózden ǵaıyp bolyp, keter aldynda ishte qalǵan balany qaı jerden (jer astynan) alyp ketý kerektigin aıtypty. Balanyń aty Janaly eken».
Osyndaı sıýjettegi batyrlyq – shejirelik ańyzdar qazaq aýyz ádebıetinde jetkilikti, al osy ańyzda ózenniń, ıaǵnı ózen-qyzdyń aty naqtylanǵan, munda taza mıftik tulǵa - Asan qaıǵy da bar, sý qyzynyń atyna laıyq ózen de bar, ol – Ertis. Iaǵnı Ardvısýra sulýǵa Ertis ózeniniń sulýy barlyq jaǵynan da sáıkes kelip tur. Bul ejelgi Ertis – Ardvısýra degen túsiniktiń bir sheti qazaq follorynda da saqtalǵandyǵyn kórsetetin aıǵaq.
IMAQTAR, QIMAQTAR JÁNE ERTIS
Qımaqtar jáne olardyń memleketi týraly derekter IH ǵasyrdyń aqyry men HI ǵasyrdyń basy aralyǵynda shamamen 150 jyldyq merzimdi qamtıdy. Al qımaq, ımek taıpalarynyń aty tarıhı derekterde VII ǵ.-dan kezdese bastaıdy, osy kezeńde qımaqtar Altaıdyń soltústiginde, Ertistiń orta aǵysynyń ańǵarynda, ıaǵnı búgingi Semeı-Pavlodar -Óskemen, reseılik Altaı-Barnaýl, Omby aımaqtaryn meken etken. Al sol zamanda aty estilgen taǵy bir taıpa – ımekter – (qytaı –jazbalarynda «ıanmo») da Ertis boıyn mekendegeni aıtylady, enoklopedııalyq sózdikte «olardyń bas qalasy - Ilebalyq» delinipti, soǵan qaraǵanda ımekter Altaıdyń ońtústik jaǵyndaǵy keńistikte de meken etken. Qımaqtar da, ımekter de bir taıpalyq birlestiktiń rýlyq terrıtorııalyq toptardyń ataýlary ǵana, ıaǵnı olar is júzinde bir etnomádenı ortanyń ókilderi, bir halyq.
Qımaq (etımologııasy – qaı – ımaq, ıaǵnı «sýly ımaqtar» nemese «jylan ımaqtar») memlekettegi kezinde jasalǵan shejire boıynsha «qımaqtar 7 taıpadan turǵan, olar – ımı (eımýr), ımaq, tatar, baıandýr, qypshaq, lanıkaz, ajmad taıpalary». Osylardyń ishinde «qımaq» etnonımine tikeleı qatystylary jáne memleket qurýshylary – ımıler men ımaqtar bolyp tabylady. Búgingi ǵylymı túsiniktemelerdiń keıbirine kereǵar bolatynyna qaramastan, bastapqy «shejirelik nusqa» boıynsha ımaq pen ımı qatynasy bylaısha sýretteledi:
Imı (eımýr, durysy - ımır) men ımaq bir rýdyń eki tarmaǵy, olardyń bireýi (sirá, ımaq) mıftik egizderdiń er balasy, bireýi – qyz bala (sirá, ımır), ıaǵnı mıftik shejire boıynsha «bir áıelden týǵan egizdiń biri – er bala (ádette altyn aıdarly), biri – qyz bolatyndyǵy» týraly úrdis osy rý shejiresinde de júzege asqan. Mine, osy eki rýly taıpa memlekettiń basynda boldy. Al osy «ımı», «ımır», «eımýr», «ımaq» esimderiniń barlyǵy da – ejelgi arıılik Maıqydan ıaǵnı, Iımadan saqtalyp qalǵan sarqynshaq esimder. Jáne de bul sózdiń uqsastyǵyna qaraı aıtyla salǵan joramal emes, ony dáleldi etetin birneshe janama aıǵaqtar bar.
Qımaq – ımekter dástúrli dýalıstik senimdi ustanǵanymen, olarda matrıarhatttan qalǵan sýǵa tabyný, jylan kýlti jaqsy saqtalǵan. Olar Ertisti «táńiri-áıel» dep eseptegen. Al biz Ertis pen avestalyq – arıılik (turandyq) Ardvı sýynyń birtektiligin aıtyp kettik. Mine, endi qımaqtardyń Ertis – qatyny men avestalyq sulý - Ardvısýra – anahıtanyń da uqsastyǵyn, birtektiligin aıta alamyz. Qazaq folklorymen salystyra kele, osy Ertistiń arýyna qımaq qaǵan – hanynyń úılený sıýjetinen «sý perisiniń qyzyna úılengen qazaq ańyzdyq tulǵalaryn» kórgendeı (ásirese, Ertistiń sý perileri patshasynyń qyzyna úılengen Asan qaıǵyny) boldyq, al bular óz kezeginde Ardvısýra-anahıtaǵa uqsas. Qorytyndy – eger qımaqtar óz seniminde Ertis – qatyn (Ardvısýra) beınesin jaqsy saqtaǵan bolsa, onda óz esimderinde Iımanyń (áıel Imı, erkek Imaq, qos jynysty Imır sııaqty obrazdardyń) atyn saqtaýy túk qıyn emes.
Eń bastysy – qımaq – ımaq taıpalarynyń búgingi qazaq halqyn qalyptastyrýǵa óz úlesin qosqan kóne túrki tildi jurt ekendigin bilýimiz qajet. Onyń etnonımdik izderin qazaqtyń qaı túkpirinen bolsa da tabýǵa bolady. Imaqtar búgingi naıman rýynyń (ana-ıman) qalyptasýynda sheshýshi ról atqarǵan bolsa, osy naıman rýynyń «ergenekti» (arǵy – ene - uly), «sary jomart» dep atalatyn bóligi ózderiniń tegin tikeleı ımaq-qımaq taıpalarynan erbitedi. Sol sarjomart – ergenektiniń ishinde «ımen» atty ata bar. Búgingi Saryarqa jerindegi Imantaý, Imanburlyq sııaqty jer – sý ataýlary da osy «Iıma» anamyzdan qalǵan eskertkishter ispetti.
«Jomart» sóziniń de (sarjomart sózindegi) Turan – arıılik aqparattar sheńberindegi sóz ekendigin aıtýǵa bolady (jomart- gaıomart – «Avestadaǵy» alǵashqy adam – Gaıa Martannyń qazaqylanǵan esimi).
Al álgi naıman –sarjomarttaǵy «ımen» rý esimmen túbirles, tek aıtylý taǵdyry basqa bolyp ketken varıanty – «jemeneı» - Ertistiń qytaılyq shegindegi bir salasynyń aty, sondaı – aq jemeneı – Mańǵystaý men Ústirtti jaılaǵan qazaqtyń adaı rýynyń segiz arysynyń biri. Qyzyqty jeri – adaıdaǵy jemeneı (ımeneı) rýynda da atalyq degen túpki ata «jomart» dep atalady, al sol «jomarttyń», bir hannan» surap alǵan «qolǵa túsken jaý patshasynyń qyzy» - Aqsuqsyr dep atalady, mundaǵy Aqsuqyr - álgi Ardvısýranyń (Aq-suǵ-sýra) ábden buzylyp, ózgerip aıtylatyn nusqasy bolyp tabylady.
Imaq jurtynyń taǵy bir murageri kishi júzdik Jetirý birlestiginiń shejiresin jasaýshy rý – teleýler bolyp tabylady. Osy teleýdiń (edelgi tırek nemese tele dep atalǵan etnonımniń búgingi jurnaǵy) ákesiniń aty Arǵymaq, ıaǵnı, Aryǵ Imaq, ony «taza Imaq» dep te, «Kúltekti Imaq» dep te, tipti «arıılik, Arqa eldiń Imaǵy» dep te túsinýge bolady. Mine, teleýler I-VI ǵasyrlardaǵy «tele» (tırek, teleý-teleg-tereg) esimin de, VII-XI ǵasyrlardaǵy «ımaq» esimin de jeti rýǵa bólip, shejire jasaý dástúrin de ǵasyrlar boıyna saqtap kelgen. Bul – qımaqtar mekendegen Ertis pen Altaıdyń ejelgi qazaq jeri dep esepteýge múmkindik beretin kóp dáleldiń biri.
Jalpy Asan qaıǵy men Ertis arýynan (Ardvısýradan) týǵan balanyń aty delinetin «Janáli» sózi men «ımaq» etnonıminiń qytaı transkrıpııasynda «ıanmo» delinýi nazar aýdararlyq jáıt. Óıtkeni, qytaı transkrıpııasy «sarmat» «savromat», «alan» etnonımnderin de «ıan», «an», «anaı», «ıanaı» túrinde jazady, ıaǵnı «sarmat» pen «savromat» etnonımindegi «ma» (sar-Ma-t, savro-Ma-t), býynyn osy «Ima» sózin berýshi jeke uǵym bolar dep joramal jasaýǵa bolady.
ZAISAN - VORÝKAShA
Bir jaǵynan Qara Ertis quıyp, ekinshi jaǵynan Úlken Ertis aǵyp shyǵatyn Zaısan kóli soltústiginde Altaıdyń Narym, Sarymsaqty, Kúrshim, Mońǵol Altaıy, ońtústiginde Mańyraq, Tarbaǵataı, Saýy taýlary, al batysynda Qalba men Saǵymjal jotalarymen qorshalǵan ózi attas qazanshuńqyrda jatyr. Zaısan qazanshuńqyrynyń uzyndyǵy -225 shaqyrym, eni -120 shaqyrym, bıiktigi – 386-1000 metr aralyǵynda. Ejelgi túrkilerdiń de, úndiırandyqtardyń da ǵalamdy taýlar qorshap jatatyny týraly bilgenin eskersek, jan – jaǵynda taý tizbegi bar, Altaıy men Ardvı-Ertisi jáne úlken kóli bar osy oıystyń beıne bir ǵalamnyń modelindeı seziletini haq. Biraq kóldiń aty – qalmaq tiliniki, sondyqtan ejelgi avestalyq toponımdi túrki tili arqyly teksere almaımyz. Soǵan qaramastan kóldiń mıftik qasıetin qalmaq ataýynyń maǵynasyn bilip, salystyrý arqyly tekserip kórýge múmkindik bar.
Mońǵol tildi taıpalardyń Altaıdan óte bastaýy HIII ǵasyrdan Shyńǵyshan joryǵynan bastalady, oǵan deıin Altaı túrki tildi keńistiktiń tusy bolǵan. Naqty mońǵol tildi taıpalardyń Ońtústik Altaıdy qonystanýy keıinirek, HI – HVIII ǵasyrlarda, onyń ishinde turaqty qonystanýy shamamen 1600-1750 jyldar aralyǵynda bolǵan. Osy 150 jyldyq ýaqyt qonystaný az kezeń emes, orta eseppen alǵanda 4-5 urpaqtyń aýysý merzimi. Osyndaı ýaqytta kelgen jańa halyq iri jer – sý ataýlaryn kóbinese burynǵy nusqasynda saqtap, fonetıkalyq ózgerister jasaıdy, al mıkrotoponımderge óz ataýlaryn qoıady. Qazaqastannyń barlyq jerinde, ásirese soltústik, shyǵys aımaqtaryndaǵy «mońǵoldiki» delintin toponımderdińkóptigi oırat – qalmaqtarǵa baılanysty. Osy toponımderdiń ishinde qaısylary – taza qalmaqtyq, qaısylary – kóne túrki toponıminiń qalmaq tilinde ózgertilip aıtylǵany, qaısylalary – kóne ataýdyń maǵynasyn qalmaq tiline aýdarǵan (kalkalanǵan)? Bul jóninde qazaq toponımıka ǵylymynda áli naqty eshteńe aıtylmaǵan. Biraq bizge bir aýdarma-kalka toponım belgili, ol – Zaısan. Qazaq tilinde «jaısań» túrinde ózgeriske ushyraǵan qalmaqtyń «zaısan – saıma – saı, ıgi jaqsy» degen sóziniń bógde jurttyń sýyna qoıylýy úshin olardan burynǵy jergilikti taıpalardyń folklorynda saqtalǵan, kólge osyndaı sıpat berýge múmkindik beretin málimet bolýy kerek. Mine, qalmaqtar da jergilikti kóne ańyzdarmen kómkerilgen kólge sol ańyzdarǵa saı Zaısan degen at bergen. Bizdiń shamalaýymyzsha, Zaısan kóliniń burynǵy aty da Artysh nemese Ertis kóliniń burynǵy aty da Artysh nemese Ertis dep atalýy múmkin, óıtkeni ol Ertis ózeni quıyp, Ertis ózeni aǵyp shyǵatyn sý aıdyny, sondyqtan Altaıdy – Haraıtı, ertisi – Ardvı dep shendestire kele, Avestadaǵy qasıetti kól – Vorýkashany da osy Zaısan deı alamyz. Vorýkasha mıfotoponımniń etımologııasyn tórt – bes joramalmen túsindirip kórýge bolady. Birinshisi – ol túrki mıfologııasynda sýǵa, eń aldymen jańbyr sýy men ónimdilikke qatysty «boryq» sózinen shyqqan, ıaǵnı Vorýkasha – «Vorýk -ash» - «Boryq sýy». Ekinshisi – «vorýk» sózi túrki tilderindegi «Uryq» (semıa, jıznennaıa sýt) sózine uqsas, ony gıpotetıkalyq batys prototúrki tiliniń normasy boıynsha aıtar bolsaq, ol da «vorýk», «výrýk» bolyp aıtylar edi, ıaǵnı Vorýkasha – «uryq sýy, ómirdiń bastaýy». Osy boljamdarǵa qosymsha retinde toponımdegi «asha» bólshegin túrkilik-ırandyq ekiudaılyǵy bar Artı, Ashı, Artımpasa sııaqty nemese «áje aıdahar» sııaqty «áıel – sý - ónimdilik» mıftik beınelerimen baılanystyrýǵa bolady.
SONYMEN úsh-tórt jer – sý atyna mıftik salystyrý áreketin júzege asyra otyryp, osy toponımderdiń bir aımaqqa shoǵyrlanýyna qarap, ejelgi Altaıdyń kóp halyqtardyń mıfi men mádenıetine qaınar bolǵan «bastapqy mıf jasaý bazasy» bolǵanyn sezine alamyz. Bul da qazaqtyń osy jer pushpaǵynyń rýhanı qymbattylyǵyn kórsetedi jáne de «osy ejelgi rýhanı materıaldar bolashaq shyǵarmashylyq ıdeıalarǵa muryndyq bola alsa eken» degen de ishki tilegimizdeń bar ekendigin aıta ketemiz.
«Jas alash» 1.09.2000 jyl
