Mıfke oralý

Mıfti bilgende ne, bilmegende ne – onda turǵan eshteńe joq sııaqty. Biraq folklordaǵy «kákúr-shúkir» bolyp kórinetin tustarǵa úńilý jaýap týǵyzbasa da, saýal týǵyza alady. Saýal paıda bolǵan eken, oǵan jaýap berýge degen talpynys paıda bolady, óıtkeni, «kákúr-shúkir» dep otyrǵanymyz – ótken zamannan qalǵan estelikterdiń jurǵanasy. Osylardy durys taldaý arqasynda búgingi, pende qazaqtyń qanynda, táninde, túısiginde oryn alyp, biraq áreket jasaýǵa dármensiz bolyp otyrǵan «basqa («máńgi») qazaq» – «ishki qazaqtyń» nemese «arǵyqazaqtyń» tanymy men senimin oıata alamyz. «Qandaı da bir kózqaras turǵysynan qarasaq ta, anyǵy bireý – optımıstik materıalızm men pozıtıvızm dáýiri aıaqtaldy. Al bul, kún tártibine ejelgi mıfologııalyq konstrýkııalardy, ár-alýan, bir kezderi asyǵystyqpen «bererin berip bolǵan» nemese «qarabaıyr» dárejesine ótkizilip qoıǵan ǵylymdar men ǵylymı pánderdi jańadan oı eleginen ótkizý isi qoıylyp otyr. Búgingi ǵylymnyń eń salaýatty deýge bolatyn ókilderiniń mıfologııaǵa, din tarıhyna, magııaǵa, astrologııaǵa degen, únemi artyp otyratyn qyzyǵýshylyǵynyń bastaýy da osynda jatyr. Adamzat, ózgere otyryp ta ózimen-ózi bolyp qalyp otyr (ıaǵnı, ózgermeıdi), sondyqtan ótken shaqqa jáne órkenıetterge degen mensinbeýshilik, ústirttik, salǵyrttyq endigi jerde bolmaýy tıis. Qazirgi ýaqytta biz globýsty yǵystyryp qoıyp, jansyz, tirshiliksiz ǵalamda aǵyp kele jatqan materııanyń túıirshigi (áńgime jer shary týraly bolyp otyr) degendi umytyp, kıeli geografııanyń sıqyrly álemine, bizdiń mádenıetimizdi, bizdiń psıhologııamyzdy, bizdiń rýhymyzdy tabandylyqpen jáne baıyppen qalyptastyrǵan ata-babalarymyzdyń ózderi meken etken, jasaǵan, súıgen jáne jaýlaryn óltirgen sol bir ǵajaıyp dúnıesine bet buratyn ýaqyt boldy. Mıfke oralatyn sát keldi...».

Osyndaı sózderdi aıtyp otyrǵan kisiniń sózi, onyń saıası jáne ómirlik ustanymy unamasa da, den qoıýǵa turarlyq; osy sózderiniń jalǵasyn ózimizge qatysty ózgertip aıtar bolsaq, «mıfke oralý» – sıqyrly, qasıetti jáne tańǵajaıyp el – Jarqyn Qazaq eline – «Máńgi elge» qaıtyp oralý degendi bildiredi.

Kıeli Qazaqtyń Máńgi eli – realdy geografııada emes, bizdiń sanamyz ben túısigimizde, ıaǵnı árbir qazaqtyń ishinde ornalasqan, ábden tumshalanyp, shań basyp, tanylmaı jatqan «ishki elimizde». Mine, mıfologııa – osyndaı kıeli keńistikti qaıtadan tanyp bilýge jol ashyp beretin kiltterdiń ishindegi negizgisi. Qazirgimizdi, ózderimizdiń kim ekenimizdi (ıaǵnı, musylmandyǵymyzdy) esten shyǵarmaı, ótken zamannyń umyt bolǵan qabattarynyń betin arshyp alýǵa, esten shyqqan Rýhty, Kıeni, Dildi, Tanymdy eske túsirýge múmkindik beretin ádis te – osy mıfologııa. Árıne, ol tarıh, arheologııa, lıngvıstıka, ádebıet pen folklortaný, jaratylystaný, din sııaqty t.b. salalardyń ózara toǵysqan núktesine ornalasqanda ǵana nátıje bere alady. Mıfologııa, mıf – oıdan shyǵarylǵan qııal emes, ol – ótken zaman adamynyń shyndyǵyn boıyna saqtap qalǵan ata-baba sarqyty. Ol – ótkendi sanaly túrde burmalaýdyń, jalǵandyqtyń eskertkishi emes, birneshe márte búktetilip, oralyp, aqıqaty men qatesi qatar órilgen, eriksiz shatasýdyń tozańynyń arasynda baıqalmaı qalǵan aqıqattyń órim qamshysy. Mine, meniń qarastyrǵaly otyrǵan mıfologııalyq zertteýlerim – osyndaı aqıqattyń aýylyna bir-taban bolsa da jaǵyndaı túsýge degen nıetten týǵan talpynys bolyp tabylady. Onyń nátıjesi qandaı bolyp shyqty? – oqyrmannyń ózi sheshsin.

Másele

Búgingi qazaq halqynyń basyna túsken aýyrtpalyqtar (áleýmettik-ekonomıkalyq, ekologııalyq, demografııalyq, rýhanı, tildik, t.b. máseleler), olardyń paıda bolýy sebepteri, kimderdiń kináli ekendigi, ne isteý kerektigi jóninde talaı-talaı sóz aıtylyp, jazylǵandyqtan, aıta-aıta, jaza-jaza ábden mezi etken, eshkimdi selt etkizbeıtin sózderdi qaıtalaǵym kelmeıdi. Anyǵy – men ómir súrip otyrǵan qoǵamnyń, men ókili bolǵan ulttyń istep jatqan áreketterinde birdeńe jetispeıdi, únemi istiń bir nársesi kemshin túsip jatady. Ol ne nárse? Tóte de naqty jaýap joq, «Ne boldy? Ne isteý kerek?» degen saýaldardy qoıǵanymen, sol saýalyna jaýap taba almaǵan talaı pende sııaqty, men de jaýap bere almaımyn.

Qazaq qoǵamy, onyń músheleriniń basym kópshiligi, óz ortasynda bolyp jatqan oqıǵalarǵa, istelinip jatqan is-sharalarǵa kóńili bitpeıdi. El basqarǵan aǵa-apalardyń bolsyn, jastar men qarttardyń bolsyn, ul men qyzdyń bolsyn, kásipkerlerdiń, jańa baılardyń bolsyn, jazýshylar men aqyndardyń, jornalshylardyń, ǵalymdardyń bolsyn, óner qaıratkerleriniń (ánshilerdiń, aıtyskerlerdiń, t.b.), tártip saqshylary men el qorǵaýshylarynyń, tipti moldalardyń bolsyn, qaı-qaısysynyń da istep jatqan isinen, aıtyp júrgen sózinen kemshilik tabýǵa tyrysady. Áıteýir min tabýǵa, onysyn betine basýǵa áýes. Osyndaı kóńil tolmaýshylyqtyń, min taǵýshylyqtyń barlyǵyn birdeı jóndi, ádiletti deýge bolmas, degenmen, jalpy qazaq qoǵamynyń óz músheleriniń isi men qylyǵyna, sózine qatysty osyndaı kózqarasta bolýynyń áldeqandaı sebepteri bar ekendigi aıqyn.

Búgingi qazaqtyń jalpysyna tán kemshin qasıet – paryqsyzdyq. Paryqsyzdyq – oıdyń, sózdiń, istiń kemshindigi. Sózdiń parqyn bilmeý, ıaǵnı, óziniń aıtqan sózine jaýapkershilik tanytpaý, istiń parqyn bilmeý, ne istep, ne qoıý, neden bastap, nemen aıaqtaý kerek ekendigin bilmeý, oılanbaý, jete túsinbeý – mine, ulttyń táni men janyn boılap alǵan derttiń derti osy. Men de, ol da, olar da – bárimiz de paryqsyzbyz; kóptiń biri bolǵan, qııanda júrgen qazaqtan bastap, joǵaryda júrgen el basshylaryna deıin osy indetke shaldyqqan.

Táýelsiz el bolǵanymyzǵa bir múshelden asty. Biraq, osy jyldar ishinde tyndyrylǵan isterimizdiń birde-bireýine kóńilimiz tolyq bitip kórgen emes. Nıetimiz túzý, jaqsy bolsa eken deımiz, sol isterdi júzege asyryp jatqan adamdardyń da peıili durys, nıeti túzý shyǵar, degenmen qaı salada bolmasyn, atqarylǵan talaı istiń, oryndalǵan jospar-mindettiń, oılastyrylǵan nátıjesiniń kerisinshe bolyp shyqqandyǵyn kórip júrmiz. Osyndaı nátıjelerge qaraǵanda, sirá, biz dettegen jerimizge jete almaıtyn da sııaqtymyz, óıtkeni, máselelerdi sheshýge qajetti basty baılyq – adamdyń rýhanı sapasy bolsa, ol jaǵy olqy bolyp túr. Jekelegen is-sharalardaǵy olqylyqtardyń barlyǵy da paryqsyzdyqta jatyr.

Olqylyqtyń, paryqsyzdyqtyń basty sebepteriniń biri – «biz kimbiz, qaıdan shyqtyq, qaıdan keldik, qaıda baramyz jáne qandaı boldyq?» degen saýalǵa jaýap bere almaýymyzda. Al oǵan jaýap beretin – gýmanıtarlyq ǵylymdar (til taný, ádebıettaný, folklor, fılosofııa, psıhologııa, etnografııa, tarıh, arheologııa, mádenıettaný, t.b.), biraq osy ǵylymı salalardyń jaı-japsary da kóńil kónshiterlikteı emes.

Aýylynda qonaq bolǵan ataqty Saqqulaq sheshen Shoqannyń (Ýálıhanovtyń) qoıǵan saýaldaryna bylaısha jaýap bergen eken:
Bireý joldan adassa kimnen suraıdy? – Kóneden suraıdy.
Kóne adassa, kimnen suraıdy? – Kóne adassa, kórgendiden suraıdy.
Kórgendi adassa, kimnen suraıdy? – Kórgendi adassa, kóp oqyǵannan suraıdy.
Kóp oqyǵan adassa, kimnen suraıdy?...
Árıne, sońǵy suraqqa Saqqulaq sheshen óz uǵynymymen jaýap bergen, sondyqtan onyń jaýabyna mán bermeı-aq, osy saýaldy ózimizge qoıyp kórsek ne bolar edi?

Kóp oqyǵan adassa, kimnen suraıdy? Búgingi qazaqtyń ishinde hat tanymaıtyn saýatsyzy joq. Oqyǵan-toqyǵandary da az emes, ózderin oqymysty,  ǵulama dep esepteıtinderdiń sany bir tóbe. Biraq, búgingi jaǵdaıymyzdyń syqpytyna qarap, saýal qoıyp, aqyl surarlyq sońǵy baıraq bolǵan sol oqymystylarymyzdyń da Qazaqtyń Negizgi Saýaldaryna beriler jaýapty taba almaǵanyn kórip otyrmyz.

Nıet bar, jaýap tapsam degen peıil de joq emes. Kóp jasaǵan kónemiz de, kóp kórgen kórgendimiz de, kóp oqyǵan ǵulamamyz da bul iste dármensizdik tanytyp otyr. Urpaqtar arasyndaǵy myńdaǵan jyldar boıyna saqtalyp otyrǵan «ustaz ben shákirt», «men sııaqty iste», t.b. aqparat jetkizýi, jalǵastyrý mehanızminiń (ınııaııanyń) 20 ǵasyrda oıran bolyp, sabaqtastyqtyń kóp jaǵdaıda úzilip qalýy da mundaı keleńsizdikke basty sebepshiniń biri bolǵanyn aıtýǵa týra keledi. «Ókinishke oraı, biz daǵdyly jetpek (regýlıarnaıa ınııaııa) ınstıtýttary jóninde ótken shaq turǵysynan aıtýǵa májbúr bolyp otyrmyz, óıtkeni olar, basqany aıtpaǵannyń ózinde, qazaq mádenıeti úshin ótip ketken ýaqytta qalyp qoıdy. 20 ǵasyrdyń 20-40 jyldaryndaǵy rýhanı tulǵalar men dástúrli óner ókilderin júıeli túrde qurtýdyń nátıjeleriniń aıqyn zardaptarymen qatar ańǵaryla qoımaıtyn astyrtyn saldarynyń da bolǵandyǵyn aıtýymyz kerek. Osy zardaptardyń nátıjelerin, biz, ulttyń jáne onyń «sút betindegi qaımaǵynyń» rýhanı jutańdanýy men azǵyndaýy týraly, shynaıy rýhanı turǵydan bedeldi tulǵalar men harızmatıkalyq basshylardyń joqtyǵy jóninde júregimizdi syzdata otyryp moıyndaǵan shaqtar týraly sóz qozǵaǵanda, ár daıym túısinip qoımaımyz, jan-tánimizben sezinemiz. Bizdiń joǵaltqanymyzdyń tereńdigi, sheksizdigi, qaıtarymsyzdyǵy sonshalyqty, dástúrli mádenıet jónindegi mamandar – etnograftar men folklorshylardyń ózi qazaq mádenıetine qatysty «jetpek» (ınııaııa) degen termındi qoldanbaıdy, mundaı másele kún tártibine qoıylmaǵan da...» (Zıra Naýryzbaeva).

Sóz bastaǵanda qoldanǵan «paryqsyzdyq» degenniń qaınar-kózi osyndaı joǵaltýdan týyndaǵan zardaptarda jatyr.

Ras, ádebıettaný, folklortaný, fılosofııa, tarıh, arheologııa, til taný, etnografııa men etnologııa, mádenıettaný, psıhologııa sııaqty taǵy da basqa ǵylymdarymyz bar. 20 ǵasyrdyń óne boıyna osy salalardyń ǵylymı qańqasy qalyptasty, zertteýshilerdiń birneshe urpaǵy aýysty. Tek osylardyń qaı-qaısysy da qajetti deńgeıinde dep aıta almaımyz; atalǵan ǵylym salalardyń biri edáýir ilgerilegen, endi bireýleri toqyrap tursa, úshinshileri – áli jórgeginen shyqpaǵan kúıinde qalyp otyr, tórtinshileriniń aty da joq.

Ras, osy salalardyń kópshiliginde eńbek etken, etip júrgen zertteýshiler bar, olardyń barlyǵyna birdeı, eńbegine, isine topyraq shashqaly otyrǵanymyz joq, tek, ortaq múddeli bolǵandyqtan, basty kemshilikterin atap ótkim keledi.

Birinshisi – atalǵan ǵylymı salalardyń qazaqy nusqalarynyń barlyǵy da – klondalǵan, ıaǵnı úndievropalyq gýmanıtarlyq ǵylymnyń kóshirindi turpattary bolyp tabylady. Al, onyń óz qatelikteri, óz shekteýleri bar, sondyqtan atalmysh salalarda qanshama jetistikke jettim dep eseptegenniń ózinde de aldyn-ala belgilenip qoıylǵan jalǵan qaǵıdalardyń, shekteýlerdiń aýqymynan shyǵý múmkin emes. Nátıjesinde, jalǵan stereotıpter qalyptasyp, olardan arylýdyń sáti túspeı-aq qoıdy.

Ekinshisi – gýmanıtarlyq ǵylym salalarynyń arasynda is júzinde baılanys joq, ár qaısysy óz betimen damyp, ómir súrýde. Bul da – bolmaýy tıis is, óıtkeni jóni durys qoǵamda barlyǵy da kerisinshe bolýy kerek.

Úshinshisi – tarıh pen arheologııa, etnografııa, etnopsıhologııa, til men ádebıet, folklor, mádenıettaný, fılosofııa bolsyn, barlyǵynyń da zertteý nysanyń bireý-aq – ıaǵnı «burynǵy qazaq – búgingi qazaq – erteńgi qazaq» bolǵanyna qaramastan, ortaq ustanymdar men qısyndarǵa, qaınarǵa, súıenbeıdi. Eń soraqysy, ǵylym salalardyń barlyǵynyń da súıener ortaq paradıgmasy, «basy joq».

«Basy joq» deıtinimiz – gýmanıtarlyq ǵylym salalarynyń barlyǵy da bastapqy «ǵylym» – mıfologııaǵa arǵa súıeýi kerek edi; basqa jurttardyń barlyǵynda da osyndaı súıenish bar. Iaǵnı, sınkrettik tabıǵaly mıfologııa gýmanıtarlyq ǵylymnyń da, óner men mádenıettiń de bastapqy qaınary bolyp tabylady. Mıfologııany zerttemeıinshe atalmysh salalardyń júıeli damýy múmkin emes.

Mine, atalmysh máseleni sheshýdiń satylaryn qarapaıym shema túrinde kórsetsek:
1. Birinshi kezekte qazaqtyń mıfologııalyq keltirimderin múmkin bolǵansha qalpyna keltirý (rekonstrýkııalaý) kerek.

2. Bul, óz kezeginde, gýmanıtarlyq ǵylymdarǵa (til taný, ádebıettaný, folklor, fılosofııa, psıhologııa, etnografııa, tarıh, arheologııa, mádenıettaný, t.b.) ortaq qısyn, ortaq meje, ortaq ustanym berip, olardy damytýǵa múmkindik beredi.

3. Al, osyndaı damý, óz kezeginde, zertteý jetistikterin kúndelikti ómirde (saıasatta, óner men mádenıette, ıdeologııalyq is-sharalarda, t.b.) paıdalanýǵa qajetti ıdeıalardy, ádisterdi, tetikterdi tabýǵa jol ashady.

Árıne, men aıtyp otyrǵan qısyndar – búkil qoǵamnyń dertin jazatyn emdeý tásili emes, «emin taptym» desem – qudaı aldynda da, adam aldynda kúpirlik bolar edi. Biraq, osyndaı qarapaıym áreketter tizbegi arqyly ultymyzǵa tán paryqsyzdyqty báseńdetýge bolady ǵoı dep oılaımyn, úmittenemin.

Mıf

«Mıf» degen sózdi jurt eki túrli, birine biri kereǵar keletin maǵynada túsinedi. Baspasóz betterinde osy «mıf» degen sózdiń «ertegi sııaqty, ıaǵnı ótirik, jalǵan, oıdan shyǵarylǵan, qııal» maǵynasynda berilgenin baıqaımyz. Al, shyndyǵynda, «mıf» degen sózdiń naqty maǵynasy osy keltirilgenderge qarama-qarsy.

Mıf – naqty bir tarıhı ýaqytta, naqty bir geografııalyq keńistikte (jertarapta), naqty bir saıası, áleýmettik, mádenı, sharýashylyq jaǵdaıynda tirlik etip jatqan adamzat qoǵamynyń (soıýmnyń) ózi ómir súrip otyrǵan orta (ýaqyt pen keńistik) týraly, ǵalam týraly, onyń qalaı paıda bolǵandyǵy, adam týraly, onyń qalaı paıda bolǵandyǵy, adamǵa yqpal etetin ishki-syrtqy kúshter týraly, óz qoǵamynyń ǵalamdaǵy orny, dárejesi týraly túsinikteriniń jıyntyǵy, dálirek aıtqanda – «túsindim» degen stereotıpi. Iaǵnı, bul jaǵdaıdaǵy Mıf – oıdan shyǵarylǵan ótirik, jasandy dúnıe emes, naqty halyqtyń dúnıe men ózi týraly Shyndyǵy, basqasha aıtqanda – «shyn» dep eseptelingen, tarıhı, rýhanı tájirıbesine súıengen stereotıptik deńgeıdegi Aqıqaty. Mıf – árıne, tarıhı aıǵaq emes, biraq naqty bir tarıhı qoǵamnyń tanymy, rýhanı damýymen baılanysty qalyptasqan, tarıhı negizi, qısyny bar, ıaǵnı, bul jaǵynan «aqıqat» dep esepteýge bolatyn dúnıe.

Qoǵam ýaqyt pen keńistikte ózgerissiz qala almaıdy. Tas ǵasyrynan bergi adamzat qoǵamdyq damýdyń, etnıkalyq-tildik, kásiptik, t.b. ózgerýlerdiń talaı satysynan ótti. Sondyqtan, mıf te oǵan ilese ózgerip otyrǵan. Eski qoǵamdy almastyrǵan árbir jańa qoǵam, óz ejebiligin «taza, bos jerden» bastamaıdy, ózine deıingi qoǵamnyń ejebilik mıftik keltirimderiniń bir bóligin qabyldap, ózgertedi, jańasyn qosady, kúrdelendiredi. Osylaısha, qoǵamdar aýysqan saıyn, mıf te aýysyp otyrady, biraq buryńǵy qoǵamnyń ejebilik túsinikteri sarqynshaq túrinde saqtalyp otyrady. Mine, búgingi qazaqtyń qolynda (sózdik qorynda, folklorynda, ádet-ǵurpynda, minez-qulqynda, ónerinde) bar ejelgi bilikter – osyndaı san myń jylǵy ózgerýlerdiń eń sońǵy nátıjesi, sarqyty, «bastapqy sorpanyń sorpasynyń... sorpasy» bolyp tabylady. Sondyqtan, qazaqtaǵy mıfologııanyń bolmysyn tek rekonstrýkııalaý jolymen ǵana tanýǵa bolady.

Mıf – jalǵandyqty, oıdan shyǵarylǵandy bildirmeıdi, biraq «jalǵan mıf» degen de, «aqıqat mıf» degen de bolady. Máselen, búgingi qazaqtyń tanymal mıfi – onyń Alashtyń úsh balasynan taralǵandyǵy. Basqa da mıfteri bar. Osy mıfti absolıýtti tarıhı aıǵaq dep esepteýge bolmaıdy, sondaı-aq, ony jalǵan deı salýdyń da jóni joq. Óıtkeni, «Qazaqtyń Alashtyń úsh balasynan taralǵandyǵy» jónindegi mıf arǵyqazaqtardyń kóne rýhanııatyna súıenilip, qazaq halqynyń tarıhymen baılanysty qalyptasqan «qoǵam aqıqaty». Ony túsindirýdiń óz ádistemesi, qısyny, júıesi bar, tek osylardy áli meńgerip kete qoıǵanymyz da joq.

Ár halyqtyń, mádenıettiń, dinniń óz mıfi bar. Tek osy mıftiń tanymal bolý dárejesi ár halyqta ár túrli. Bireýleri ony damyǵan kúıinde saqtaı alsa, ekinshileri ony saqtaı almaǵan, al úshinshileri - ózderiniń folkloryndaǵy, tilindegi, mádenıeti men ónerindegi mıfti tanı, taba almaıdy. Óıtkeni, ár halyqtyń tarıhı taǵdyry ár túrli bolyp shyqqan, sondyqtan, mıftik murany túsinýdiń, onyń jasyrylǵan shıfrlarynyń kiltin taýyp ashýdyń nátıjeleri túrlishe bolyp shyǵyp jatady. Durys túsinilse, mıftik muranyń naqty qoǵamǵa bereri mol, ushan-teńiz. Shalaǵaı túsinilip, ony tar múddeli ortada, ásirese saıası maqsattarda paıdalanar bolsa mıftiń qoǵamǵa, naqty halyqqa tıgizer zııany da mol bolyp shyǵady.

Máselen, 19 ǵasyrda qalyptasqan «úndievropalyq» delinetin tildik teorııasynyń qoınaýynan ósip shyqqan attas mıfologııalyq mektep, adamzattyń belgili bir tobyn qalǵandarynan artyq etip shyǵarýdy, osyndaı artyq týǵandyqtyń táńirilik negizi bar ekendigin qısyndaǵan jalǵan mıftik ıdeıany qalyptastyrdy. Osy úndievropashyldyqtyń arty «arııshyldyq», «nordızmge», «atlantızm» sııaqty tarıhı damý turǵysynan alǵanda qandaı da bir ǵylymı qısyndary bar teorııalardy burmalaý nemese bir jaqty túsindirý is-áreketine jalǵasty. R.Genon, G.Vırt, t.b. ǵalymdardyń ıgi nıetinen týyndaǵan ıdeıalar osylaısha qubyjyq teorııalarǵa – jalǵan mıfterge negiz boldy da, arty apatqa alyp keldi. Ony «Annenerbe», «Týle qoǵamy» sııaqty «Ǵylymı-zertteý mekemeleriniń» tarıhynan da, gıtlerlik, fashıstik Germanııanyń qysqa tarıhynan da jaqsy bilemiz. Sońǵy kezde qaıtadan jandanǵan, «Veles kitaby» sııaqty jalǵan dúnıege arqa súıegen «orys arııshyldyǵynyń» belsendiliginiń artýy da mıftiń (jalǵandyǵy da, aqıqattyǵyna da qaramastan) asa kúshti saıası quralǵa aınalýǵa qabiletti ekendigin kórsetedi.

Mundaı jalǵan mıfterdiń úlkeni de, kishkenesi de bolady. Jalǵan mıftiń ózi bastapqyda aqıqat mıftiń bazasyna súıenedi. Kez-kelgen (úlkeni bolsyn, kishisi bolsyn) halyqtyń óz mıftik keltirimder kompleksi bolady. Syrt kózge qarabaıyr, jupyny sııaqty kórinip, shyn bolmysy sol halyqtyń ózine de belgisiz bolyp qala beretin osyndaı keltirimder, ár halyqtyń ata teginiń kim bolǵanyn, qaıdan shyqqanyn, qandaı dárejede bolǵandyǵynan habardar ete, osyndaı tarıhı mıfter, «qalaýyn tapsa» asa qýatty saıası ne rýhanı faktorǵa aınalady. Sondyqtan da, «mıf» degenniń qandaı jasampaz ne qıratqysh potenıaly bar ekendigin 20 ǵasyrdaǵy memleketterdi basqarǵan saıası elıta jaqsy túsingen edi.  Mine, sondyqtan da, 20 ǵasyrdyń 1-jartysyndaǵy «arııshyldyq» mıfologııanyń tarıhynan sabaq alǵan, sóz júzinde kommýnıstik-ınternaıonaldyq bolmysty, is júzinde uly orystyq shovınızmniń astyrtyn baǵytyn ustanǵan Keńes bıligi, óz bıligine, maqsatyna kedergi keltirip, qarsy tura alatyn «túrk faktorynyń» potenıalyn jan-tánimen, tula-boıymen sezine alatyndaı deńgeıde edi. Orys (slavıan) tarıhyn, tilin, mádenıetin, basqarý óneri men mádenı rólin zerttegende orys, jalpy slavıan tanymyna, tarıhyna, qanyna dendep enip, sýdaı sińgen «túrk faktoryn» attap ótý qıyn edi. Sondyqtan, orys tarıhyndaǵy «túrk yqpalynyń rólin» tómendetip kórsetý, elemeý, aıtpaý – keńestik dáýir ǵylymynyń basty mindeti boldy. Onyń ústine Keńes Odaǵyndaǵy túrk tildes halyqtardyń sandyq úlesi, demografııalyq potenıaly, dinı, mádenı turǵydan alǵanda bógdeligi de qaýip týǵyzatyn.

Mine, osyndaı tarıhı ótken jáne realdy barshylyq jaǵdaıynda túrk halyqtarynyń tarıhyndaǵy «orystyń ózin ýysynda ustaǵan sátterdiń bolǵany», «túrk tildi kóshpelilerdiń bir kezderi orystarǵa qaraǵanda joǵary mádenıetke ıe bolǵandyǵy», t.b. osy sııaqty jartylaı ańyz ben jartylaı tarıhı shyndyqqa negizdelgen tarıhı jad, eger de folklorlyq, tildik materıaldarmen ushtastyryla otyryp, eń bastysy - zerttelýine shyǵarmashylyq erkindik pen múmkindik berilgen jaǵdaıda, jańa «aqıqat mıfti» týǵyza alýǵa qabiletti edi. Al, mundaı mıftiń Keńes memleketiniń tutastyǵyna, orys ultynyń tarıhı «evrazııalyq» mıssııasyna (messıonerligine) qaýip tóndiretin. Sondyqtan, osyndaı yqtımaldyqty jórgeginde, týmaı jatyp tunshyqtyrmaq bolǵan keńestik saıası-ıdeologııalyq bılik 1940-shy jyldardyń aıaǵynan bastap-aq túrk halyqtarynyń folklorlyq murasyna, eń aldymen batyrlyq, tarıhı jyrlaryna shúılikken edi (ony tatarlardaǵy «Edige», «Shora batyr» jyrlaryna tıym salýy, osyndaı naýqannyń qazaq, basqa da túrk halyqtarynyń jyrlaryna qarsy júrgizilgendiginen kórýge bolady). Mundaı aldyn-ala qamdaný saıasaty óz nátıjesin berdi de, qalaı bolǵanda da ádebıet, folklor tarıhyn zertteýshiler jyrlardyń genezısi men bolmysyn shala-sharpy zertteýmen ǵana shekteletin, kóptegen taqyryptardy tipti de qarastyrmaıtyn boldy. Bul taqyryp – zertteýshiler úshin asa qaýipti bolyp shyqty da, onyń salqyny folklordyń jekelegen taqyryptyq salalaryna da keri áserin tıgizdi. Attaı 40 jyldaı ýaqyt boıyna (1950-90 jyldar) túrk halyqtarynyń jyrlary ádebı-kórkemdik jaǵynan bolmasa, basqa jaǵynan zerttelinbedi dese de bolady. Ǵylymnyń, ǵylymı oıdyń damýynyń qarapaıym logıkasyna súıensek, túrk halyqtarynyń, onyń ishinde qazaqtyń da mıfologııasyn zertteý isi, «mıfologııalyq (mıftik-lıngvıstıkalyq) mektepter» 1950-60 jyldarda-aq qalyptasýy tıis edi. Ideologııalyq kedergilerdiń saldarynan bul is tek 1990 jyldardan keıin ǵana bastaldy.

Mıf jáne qoǵam. Mıftik-Lıngvıstıkalyq mektep

Mıf jáne mıfologııa degen uǵymdar týraly ǵylymı kózqarastyń ózi eki túrli. Birinshisi – mıfterdi, ony zertteýi tıis mıfologııany aýyz ádebıetiniń bir salasy (janry) dep qaraý, sol kózqaras negizinde mıfologııaǵa ádebı turǵydan baǵam jasap, ádebı turǵydan onyń qalyptasýy jóninde, kórkemdik, tildik, t.b. úrdisteri men sıpattary (erekshelikteri) jóninde tujyrym jasaý. Belgili bir deńgeıde bul durys ta bolyp shyǵady. Biraq mundaı zertteýlerdiń nátıjeleriniń qoǵam úshin esh qaıyry bolmaıtyndyǵyn da aıtýymyz kerek.

Ekinshisi – mıfti aýyz ádebıeti aýqymynan shyǵyp ketetin, óz aldyna ǵylymdardyń ádistemesine súıenetin ǵylymı pán dep qarastyrý. Bul jaǵdaıda osy ǵylymı pándi, salany damytýdyń ózindik teorııalyq, ádistemelik, termınologııalyq júıesin qalyptastyrý qajet bolady.

Eń bastysy – mıfke tek aýyz ádebıetiniń bir kórdemshe janry dep emes, kez kelgen saýalymyzǵa jaýap bere alatyn asa mańyzy.

Qazaq mıfologııasyn zertteý tarıhyn qandaı ýaqyttardan bastaýǵa bolady? Bul jerde, osy taqyryptarǵa (tarıhnamaǵa) arnalǵan arnaıy zertteýlerdiń bolýy qajet, óıtkeni zertteline bastaý tarıhynyń ózi de aýqymdy bolyp shyǵýy ábden múmkin. Al, ázirge men tek ózimniń mıfologııa týraly oılaý júıemniń qalyptasýyna túrtki bolǵan, tabaldyryq bolǵan adamdar retinde sonaý Shoqan Ýálıhanovtan bastaǵanda, arysy Á.Marǵulan, A.Mashanov, Á.Qońyratbaev, R.Berdibaı, E.Tursynov, O.Súleımenov sııaqty t.b. aǵa urpaqtyń esimderin, ózimmen zamandas, keıbir eńbekterimen tanysa alǵan tulǵalar – E.Kókeevti, T.Ásemqulovty, Á.Saraıdy, B.Ybyraevty, B.Serikbaıuly-Qoshym-Noǵaıdy, Á.Balqybekti, Z.Naýryzbaevany, A.Muhambetovany, S.Aıazbekovany, M.Áýezovti, M.Sembındi, G.Aqeleýovti, N.Shahanovany, G.Qaragózovany, N.Ospanovty, t.b. kóptegen kásibı ǵalymdar men áýesqoı zertteýshilerdiń esimderin ataǵan bolar edim (basqalar týraly, eńbekterimen tanys bolmaǵandyqtan, eshteńe aıta almaımyn). Aralarynda áýesqoılary da, kásibı mamandary da bar osyndaı ala-qula toptyń – kásibı ǵylymı-zertteý deńgeıleri, sapalary jaǵynan ártúrli, izdený maqsattary da, taqyryptary men ádistemeleri de bir-birine uqsamaıtyn, ǵylymnyń ár salasynan kelgen osy kisilerdiń eńbekteriniń ishinde tań qaldyryp, tánti etetin tosyn paıymdar men ıdeıalar da, kúmándi kórinetin paıymdaýlar da bar, degenmen, osyndaı akademııalyq ǵulamalar jáne «akademııalyq ǵylymnan tys» eriktiler, qandaı da bir mólsherde bolmasyn, «qazaq (túrk) mıfologııasyn zertteý mektebiniń tabaldyryǵyn» qalyptastyrýǵa óz úlesterin qosqan edi.

Mine, ár túrli baqyttaǵy, ár túrli órelik, ádistemelik deńgeıdegi, ár túrli taqyryptaǵy mıftik máseleler jáne mıftik aspekt qarastyrylǵan basqa salalyq (mádenıettaný, ónertaný, tarıh, t.b.) eńbektermen tanysý barysynda, osylardyń barlyǵyn bir teńdeýge, bir syzyqqa keltirip, bir júıeli súrleýge, ortaq ólshemge túsire alatyn «mıftik-lıngvıstıkalyq ǵylymı-zertteý mektebin» jasaý kerek-aý degen oı keldi. Iaǵnı ár ýaqytta, ár jerde, ár eńbekte aıtylǵan oılardy bir-birimen baılanystyra otyryp, olardyń kezdeısoq aıtyla salmaǵandyǵyn baıandy etý úshin, «biz qaıdan shyqtyq, qashan shyqtyq, qalaı shyqtyq?» jáne «Bizdiń bastaýymyz qaı jerde, qaı ýaqytta jáne sol bastaýdan bergi joldarymyzdyń uly nobaıy qandaı?» degen saýaldarǵa jaýap izdeýden týyndaıtyn ortaq prınıp-ustanymdar júıesin qalyptastyrýymyz kerek edi. Usynyp otyrǵan kitaptarym da – osyndaı «qazaq mıftik-lıngvıstıkalyq mektebiniń» bazasyn qalyptastyrýǵa baǵyttalǵan sharalardyń alǵashqysy bolyp tabylady.

Men osy mindetti oryndaı aldym dep aıta almaımyn. Tek iz kesýge, alǵashqy barlaý jasaýǵa shamam jetti. Óıtkeni, mıf – ejelgi zaman tanymynyń, aqıqatynyń aqparatyn saqtaǵan «tehnıkalyq til», bul til astarlap beriledi, ıaǵnı ol – segiz qyrly, bir syrly jádiger. Ony túsiný, izderin ańǵarý ońaı sharýa emes, onyń shyrǵalańynyń qandaı ekendigin ǵylymı izdený men zertteýdegi óre (túsiný deńgeıi) máselesine qatysty mynadaı oılarymen órnekteýge bolady: «...Kóne zamannyń jasampazdyq aıǵaǵyn qarastyryp otyrǵan zertteýshi, ázirge onyń, eń bolmasa taza teorııalyq biliktiliginiń deńgeıi, sol jasampazdyq aıǵaqty týǵyzǵan órkenıettiń tanym deńgeıinen anaǵurlym tómen bolyp turǵan bolsa, ony túsine almaq emes. Dál osyndaı jaǵdaıat dástúrli qazaq mádenıetin zertteý isinde de baıqalady: ǵalymdar ózderi tap bolǵan áldebir qubylystyń sarqyndaryna kezikkende oǵan jaýap bere almaı jatady, ne ony baıqamaı ketedi, ne qate túsindiredi, óıtkeni mundaı qubylys kóbinese aýyzeki túrde ómir súrip, ustazdan shákirtke osyndaı jolmen jetkizilgen edi, al, mundaı jetkizilý formasy ótken ǵasyrdyń onjyldyqtarynyń óne boıyna túbegeıli túrde joq etilgen bolatyn. Qazaqtardyń dástúrli mádenıetiniń máıegin qurap otyrǵan joǵarǵy, rýhanı qabattaǵy qubylystar osylaısha «aqtańdaqtar aýqymynda» – qazirgi zamannyń ǵylymynyń soqyr da meńireý bolǵan beldeýinde qalyp qoıǵan. Bul jaǵdaı, biz zertteý nysanyna saıma-saı keler ádisterdi ǵylymı turǵydan paıdalanýdy úırenbeıinshe jalǵasa bermek».  Osyndaı úkim-tujyrymdy, barlyǵyna bolmasa da, buryndary ótken jáne osy kúngi tarıhshylarǵa, ádebıetshilerge, folklor tarıhyn zertteýshilerdiń basym kópshiligine qatysty qoldanýǵa bolady. Bul jerde ózimizdi de umytpaýymyz kerek, óıtkeni men de ejelgi ata-babalarymyzdyń jasap ketken, búgingi mátinderde (teksterde), jeke sózder men sóz tirkesterinde, etnografııa men ádet-ǵuryptaǵy, senim-nanymdaǵy, materıaldyq týyndylardaǵy (qolónerdegi, sáýlet ónerindegi) jáne ómir men mádenıettiń basqa qyrlaryndaǵy jasyryn «baıyrǵy mádenıet pen órkenıet aıǵaqtaryn» (artefakt) túsine aldym dep, solardy túsiný, taný dárejesine jettim dep aıta almaımyn. Meniki de joǵyn sıpalap izdegen soqyrdyń qareketinen sál joǵary ǵana deńgeıde.

Eń bastysy – mıftik-lıngvıstıkalyq mektepti qalyptastyrýǵa barlyǵymyz birdeı qatysyp, birimizdiń jazǵanymyzdy, aıtqanymyzdy birden joqqa shyǵara salmaı, syn sózge ókpelemeýge úırenip, birimizdikin birimiz oqı bilýge, tyńdaı bilýge, tolyqtyra bilýge, túzete bilýge nıetti, peıildi bolýymyz kerek. Tek sonda úana Qazakem, óziniń basqalarmen, bógde mádenıettermen, órkenıettermen daýlasýǵa, pikir talastyrýǵa, qalyptasqan ǵylymı dogmalardy joqqa shyǵarýǵa qajetti bazaǵa – ǵylymı túrde naqtylanǵan, dáleldengen tylǵa ıe bolady.