Мифке оралу

Мифті білгенде не, білмегенде не – онда тұрған ештеңе жоқ сияқты. Бірақ фольклордағы «кәкүр-шүкір» болып көрінетін тұстарға үңілу жауап туғызбаса да, сауал туғыза алады. Сауал пайда болған екен, оған жауап беруге деген талпыныс пайда болады, өйткені, «кәкүр-шүкір» деп отырғанымыз – өткен заманнан қалған естеліктердің жұрғанасы. Осыларды дұрыс талдау арқасында бүгінгі, пенде қазақтың қанында, тәнінде, түйсігінде орын алып, бірақ әрекет жасауға дәрменсіз болып отырған «басқа («мәңгі») қазақ» – «ішкі қазақтың» немесе «арғықазақтың» танымы мен сенімін оята аламыз. «Қандай да бір көзқарас тұрғысынан қарасақ та, анығы біреу – оптимистік материализм мен позитивизм дәуірі аяқталды. Ал бұл, күн тәртібіне ежелгі мифологиялық конструкцияларды, әр-алуан, бір кездері асығыстықпен «берерін беріп болған» немесе «қарабайыр» дәрежесіне өткізіліп қойған ғылымдар мен ғылыми пәндерді жаңадан ой елегінен өткізу ісі қойылып отыр. Бүгінгі ғылымның ең салауатты деуге болатын өкілдерінің мифологияға, дін тарихына, магияға, астрологияға деген, үнемі артып отыратын қызығушылығының бастауы да осында жатыр. Адамзат, өзгере отырып та өзімен-өзі болып қалып отыр (яғни, өзгермейді), сондықтан өткен шаққа және өркениеттерге деген менсінбеушілік, үстірттік, салғырттық ендігі жерде болмауы тиіс. Қазіргі уақытта біз глобусты ығыстырып қойып, жансыз, тіршіліксіз ғаламда ағып келе жатқан материяның түйіршігі (әңгіме жер шары туралы болып отыр) дегенді ұмытып, киелі географияның сиқырлы әлеміне, біздің мәдениетімізді, біздің психологиямызды, біздің рухымызды табандылықпен және байыппен қалыптастырған ата-бабаларымыздың өздері мекен еткен, жасаған, сүйген және жауларын өлтірген сол бір ғажайып дүниесіне бет бұратын уақыт болды. Мифке оралатын сәт келді...».

Осындай сөздерді айтып отырған кісінің сөзі, оның саяси және өмірлік ұстанымы ұнамаса да, ден қоюға тұрарлық; осы сөздерінің жалғасын өзімізге қатысты өзгертіп айтар болсақ, «мифке оралу» – сиқырлы, қасиетті және таңғажайып ел – Жарқын Қазақ еліне – «Мәңгі елге» қайтып оралу дегенді білдіреді.

Киелі Қазақтың Мәңгі елі – реалды географияда емес, біздің санамыз бен түйсігімізде, яғни әрбір қазақтың ішінде орналасқан, әбден тұмшаланып, шаң басып, танылмай жатқан «ішкі елімізде». Міне, мифология – осындай киелі кеңістікті қайтадан танып білуге жол ашып беретін кілттердің ішіндегі негізгісі. Қазіргімізді, өздеріміздің кім екенімізді (яғни, мұсылмандығымызды) естен шығармай, өткен заманның ұмыт болған қабаттарының бетін аршып алуға, естен шыққан Рухты, Киені, Ділді, Танымды еске түсіруге мүмкіндік беретін әдіс те – осы мифология. Әрине, ол тарих, археология, лингвистика, әдебиет пен фольклортану, жаратылыстану, дін сияқты т.б. салалардың өзара тоғысқан нүктесіне орналасқанда ғана нәтиже бере алады. Мифология, миф – ойдан шығарылған қиял емес, ол – өткен заман адамының шындығын бойына сақтап қалған ата-баба сарқыты. Ол – өткенді саналы түрде бұрмалаудың, жалғандықтың ескерткіші емес, бірнеше мәрте бүктетіліп, оралып, ақиқаты мен қатесі қатар өрілген, еріксіз шатасудың тозаңының арасында байқалмай қалған ақиқаттың өрім қамшысы. Міне, менің қарастырғалы отырған мифологиялық зерттеулерім – осындай ақиқаттың ауылына бір-табан болса да жағындай түсуге деген ниеттен туған талпыныс болып табылады. Оның нәтижесі қандай болып шықты? – оқырманның өзі шешсін.

Мәселе

Бүгінгі қазақ халқының басына түскен ауыртпалықтар (әлеуметтік-экономикалық, экологиялық, демографиялық, рухани, тілдік, т.б. мәселелер), олардың пайда болуы себептері, кімдердің кінәлі екендігі, не істеу керектігі жөнінде талай-талай сөз айтылып, жазылғандықтан, айта-айта, жаза-жаза әбден мезі еткен, ешкімді селт еткізбейтін сөздерді қайталағым келмейді. Анығы – мен өмір сүріп отырған қоғамның, мен өкілі болған ұлттың істеп жатқан әрекеттерінде бірдеңе жетіспейді, үнемі істің бір нәрсесі кемшін түсіп жатады. Ол не нәрсе? Төте де нақты жауап жоқ, «Не болды? Не істеу керек?» деген сауалдарды қойғанымен, сол сауалына жауап таба алмаған талай пенде сияқты, мен де жауап бере алмаймын.

Қазақ қоғамы, оның мүшелерінің басым көпшілігі, өз ортасында болып жатқан оқиғаларға, істелініп жатқан іс-шараларға көңілі бітпейді. Ел басқарған аға-апалардың болсын, жастар мен қарттардың болсын, ұл мен қыздың болсын, кәсіпкерлердің, жаңа байлардың болсын, жазушылар мен ақындардың, жорналшылардың, ғалымдардың болсын, өнер қайраткерлерінің (әншілердің, айтыскерлердің, т.б.), тәртіп сақшылары мен ел қорғаушыларының, тіпті молдалардың болсын, қай-қайсысының да істеп жатқан ісінен, айтып жүрген сөзінен кемшілік табуға тырысады. Әйтеуір мін табуға, онысын бетіне басуға әуес. Осындай көңіл толмаушылықтың, мін тағушылықтың барлығын бірдей жөнді, әділетті деуге болмас, дегенмен, жалпы қазақ қоғамының өз мүшелерінің ісі мен қылығына, сөзіне қатысты осындай көзқараста болуының әлдеқандай себептері бар екендігі айқын.

Бүгінгі қазақтың жалпысына тән кемшін қасиет – парықсыздық. Парықсыздық – ойдың, сөздің, істің кемшіндігі. Сөздің парқын білмеу, яғни, өзінің айтқан сөзіне жауапкершілік танытпау, істің парқын білмеу, не істеп, не қою, неден бастап, немен аяқтау керек екендігін білмеу, ойланбау, жете түсінбеу – міне, ұлттың тәні мен жанын бойлап алған дерттің дерті осы. Мен де, ол да, олар да – бәріміз де парықсызбыз; көптің бірі болған, қиянда жүрген қазақтан бастап, жоғарыда жүрген ел басшыларына дейін осы індетке шалдыққан.

Тәуелсіз ел болғанымызға бір мүшелден асты. Бірақ, осы жылдар ішінде тындырылған істеріміздің бірде-біреуіне көңіліміз толық бітіп көрген емес. Ниетіміз түзу, жақсы болса екен дейміз, сол істерді жүзеге асырып жатқан адамдардың да пейілі дұрыс, ниеті түзу шығар, дегенмен қай салада болмасын, атқарылған талай істің, орындалған жоспар-міндеттің, ойластырылған нәтижесінің керісінше болып шыққандығын көріп жүрміз. Осындай нәтижелерге қарағанда, сірә, біз деттеген жерімізге жете алмайтын да сияқтымыз, өйткені, мәселелерді шешуге қажетті басты байлық – адамдың рухани сапасы болса, ол жағы олқы болып түр. Жекелеген іс-шаралардағы олқылықтардың барлығы да парықсыздықта жатыр.

Олқылықтың, парықсыздықтың басты себептерінің бірі – «біз кімбіз, қайдан шықтық, қайдан келдік, қайда барамыз және қандай болдық?» деген сауалға жауап бере алмауымызда. Ал оған жауап беретін – гуманитарлық ғылымдар (тіл тану, әдебиеттану, фольклор, философия, психология, этнография, тарих, археология, мәдениеттану, т.б.), бірақ осы ғылыми салалардың жай-жапсары да көңіл көншітерліктей емес.

Ауылында қонақ болған атақты Саққұлақ шешен Шоқанның (Уәлихановтың) қойған сауалдарына былайша жауап берген екен:
Біреу жолдан адасса кімнен сұрайды? – Көнеден сұрайды.
Көне адасса, кімнен сұрайды? – Көне адасса, көргендіден сұрайды.
Көргенді адасса, кімнен сұрайды? – Көргенді адасса, көп оқығаннан сұрайды.
Көп оқыған адасса, кімнен сұрайды?...
Әрине, соңғы сұраққа Саққұлақ шешен өз ұғынымымен жауап берген, сондықтан оның жауабына мән бермей-ақ, осы сауалды өзімізге қойып көрсек не болар еді?

Көп оқыған адасса, кімнен сұрайды? Бүгінгі қазақтың ішінде хат танымайтын сауатсызы жоқ. Оқыған-тоқығандары да аз емес, өздерін оқымысты,  ғұлама деп есептейтіндердің саны бір төбе. Бірақ, бүгінгі жағдайымыздың сықпытына қарап, сауал қойып, ақыл сұрарлық соңғы байрақ болған сол оқымыстыларымыздың да Қазақтың Негізгі Сауалдарына берілер жауапты таба алмағанын көріп отырмыз.

Ниет бар, жауап тапсам деген пейіл де жоқ емес. Көп жасаған көнеміз де, көп көрген көргендіміз де, көп оқыған ғұламамыз да бұл істе дәрменсіздік танытып отыр. Ұрпақтар арасындағы мыңдаған жылдар бойына сақталып отырған «ұстаз бен шәкірт», «мен сияқты істе», т.б. ақпарат жеткізуі, жалғастыру механизмінің (инициацияның) 20 ғасырда ойран болып, сабақтастықтың көп жағдайда үзіліп қалуы да мұндай келеңсіздікке басты себепшінің бірі болғанын айтуға тура келеді. «Өкінішке орай, біз дағдылы жетпек (регулярная инициация) институттары жөнінде өткен шақ тұрғысынан айтуға мәжбүр болып отырмыз, өйткені олар, басқаны айтпағанның өзінде, қазақ мәдениеті үшін өтіп кеткен уақытта қалып қойды. 20 ғасырдың 20-40 жылдарындағы рухани тұлғалар мен дәстүрлі өнер өкілдерін жүйелі түрде құртудың нәтижелерінің айқын зардаптарымен қатар аңғарыла қоймайтын астыртын салдарының да болғандығын айтуымыз керек. Осы зардаптардың нәтижелерін, біз, ұлттың және оның «сүт бетіндегі қаймағының» рухани жұтаңдануы мен азғындауы туралы, шынайы рухани тұрғыдан беделді тұлғалар мен харизматикалық басшылардың жоқтығы жөнінде жүрегімізді сыздата отырып мойындаған шақтар туралы сөз қозғағанда, әр дайым түйсініп қоймаймыз, жан-тәнімізбен сезінеміз. Біздің жоғалтқанымыздың тереңдігі, шексіздігі, қайтарымсыздығы соншалықты, дәстүрлі мәдениет жөніндегі мамандар – этнографтар мен фольклоршылардың өзі қазақ мәдениетіне қатысты «жетпек» (инициация) деген терминді қолданбайды, мұндай мәселе күн тәртібіне қойылмаған да...» (Зира Наурызбаева).

Сөз бастағанда қолданған «парықсыздық» дегеннің қайнар-көзі осындай жоғалтудан туындаған зардаптарда жатыр.

Рас, әдебиеттану, фольклортану, философия, тарих, археология, тіл тану, этнография мен этнология, мәдениеттану, психология сияқты тағы да басқа ғылымдарымыз бар. 20 ғасырдың өне бойына осы салалардың ғылыми қаңқасы қалыптасты, зерттеушілердің бірнеше ұрпағы ауысты. Тек осылардың қай-қайсысы да қажетті деңгейінде деп айта алмаймыз; аталған ғылым салалардың бірі едәуір ілгерілеген, енді біреулері тоқырап тұрса, үшіншілері – әлі жөргегінен шықпаған күйінде қалып отыр, төртіншілерінің аты да жоқ.

Рас, осы салалардың көпшілігінде еңбек еткен, етіп жүрген зерттеушілер бар, олардың барлығына бірдей, еңбегіне, ісіне топырақ шашқалы отырғанымыз жоқ, тек, ортақ мүдделі болғандықтан, басты кемшіліктерін атап өткім келеді.

Біріншісі – аталған ғылыми салалардың қазақы нұсқаларының барлығы да – клондалған, яғни үндіевропалық гуманитарлық ғылымның көшірінді тұрпаттары болып табылады. Ал, оның өз қателіктері, өз шектеулері бар, сондықтан аталмыш салаларда қаншама жетістікке жеттім деп есептегеннің өзінде де алдын-ала белгіленіп қойылған жалған қағидалардың, шектеулердің ауқымынан шығу мүмкін емес. Нәтижесінде, жалған стереотиптер қалыптасып, олардан арылудың сәті түспей-ақ қойды.

Екіншісі – гуманитарлық ғылым салаларының арасында іс жүзінде байланыс жоқ, әр қайсысы өз бетімен дамып, өмір сүруде. Бұл да – болмауы тиіс іс, өйткені жөні дұрыс қоғамда барлығы да керісінше болуы керек.

Үшіншісі – тарих пен археология, этнография, этнопсихология, тіл мен әдебиет, фольклор, мәдениеттану, философия болсын, барлығының да зерттеу нысаның біреу-ақ – яғни «бұрынғы қазақ – бүгінгі қазақ – ертеңгі қазақ» болғанына қарамастан, ортақ ұстанымдар мен қисындарға, қайнарға, сүйенбейді. Ең сорақысы, ғылым салалардың барлығының да сүйенер ортақ парадигмасы, «басы жоқ».

«Басы жоқ» дейтініміз – гуманитарлық ғылым салаларының барлығы да бастапқы «ғылым» – мифологияға арға сүйеуі керек еді; басқа жұрттардың барлығында да осындай сүйеніш бар. Яғни, синкреттік табиғалы мифология гуманитарлық ғылымның да, өнер мен мәдениеттің де бастапқы қайнары болып табылады. Мифологияны зерттемейінше аталмыш салалардың жүйелі дамуы мүмкін емес.

Міне, аталмыш мәселені шешудің сатыларын қарапайым схема түрінде көрсетсек:
1. Бірінші кезекте қазақтың мифологиялық келтірімдерін мүмкін болғанша қалпына келтіру (реконструкциялау) керек.

2. Бұл, өз кезегінде, гуманитарлық ғылымдарға (тіл тану, әдебиеттану, фольклор, философия, психология, этнография, тарих, археология, мәдениеттану, т.б.) ортақ қисын, ортақ меже, ортақ ұстаным беріп, оларды дамытуға мүмкіндік береді.

3. Ал, осындай даму, өз кезегінде, зерттеу жетістіктерін күнделікті өмірде (саясатта, өнер мен мәдениетте, идеологиялық іс-шараларда, т.б.) пайдалануға қажетті идеяларды, әдістерді, тетіктерді табуға жол ашады.

Әрине, мен айтып отырған қисындар – бүкіл қоғамның дертін жазатын емдеу тәсілі емес, «емін таптым» десем – құдай алдында да, адам алдында күпірлік болар еді. Бірақ, осындай қарапайым әрекеттер тізбегі арқылы ұлтымызға тән парықсыздықты бәсеңдетуге болады ғой деп ойлаймын, үміттенемін.

Миф

«Миф» деген сөзді жұрт екі түрлі, біріне бірі кереғар келетін мағынада түсінеді. Баспасөз беттерінде осы «миф» деген сөздің «ертегі сияқты, яғни өтірік, жалған, ойдан шығарылған, қиял» мағынасында берілгенін байқаймыз. Ал, шындығында, «миф» деген сөздің нақты мағынасы осы келтірілгендерге қарама-қарсы.

Миф – нақты бір тарихи уақытта, нақты бір географиялық кеңістікте (жертарапта), нақты бір саяси, әлеуметтік, мәдени, шаруашылық жағдайында тірлік етіп жатқан адамзат қоғамының (социумның) өзі өмір сүріп отырған орта (уақыт пен кеңістік) туралы, ғалам туралы, оның қалай пайда болғандығы, адам туралы, оның қалай пайда болғандығы, адамға ықпал ететін ішкі-сыртқы күштер туралы, өз қоғамының ғаламдағы орны, дәрежесі туралы түсініктерінің жиынтығы, дәлірек айтқанда – «түсіндім» деген стереотипі. Яғни, бұл жағдайдағы Миф – ойдан шығарылған өтірік, жасанды дүние емес, нақты халықтың дүние мен өзі туралы Шындығы, басқаша айтқанда – «шын» деп есептелінген, тарихи, рухани тәжірибесіне сүйенген стереотиптік деңгейдегі Ақиқаты. Миф – әрине, тарихи айғақ емес, бірақ нақты бір тарихи қоғамның танымы, рухани дамуымен байланысты қалыптасқан, тарихи негізі, қисыны бар, яғни, бұл жағынан «ақиқат» деп есептеуге болатын дүние.

Қоғам уақыт пен кеңістікте өзгеріссіз қала алмайды. Тас ғасырынан бергі адамзат қоғамдық дамудың, этникалық-тілдік, кәсіптік, т.б. өзгерулердің талай сатысынан өтті. Сондықтан, миф те оған ілесе өзгеріп отырған. Ескі қоғамды алмастырған әрбір жаңа қоғам, өз ежебілігін «таза, бос жерден» бастамайды, өзіне дейінгі қоғамның ежебілік мифтік келтірімдерінің бір бөлігін қабылдап, өзгертеді, жаңасын қосады, күрделендіреді. Осылайша, қоғамдар ауысқан сайын, миф те ауысып отырады, бірақ бұрыңғы қоғамның ежебілік түсініктері сарқыншақ түрінде сақталып отырады. Міне, бүгінгі қазақтың қолында (сөздік қорында, фольклорында, әдет-ғұрпында, мінез-құлқында, өнерінде) бар ежелгі біліктер – осындай сан мың жылғы өзгерулердің ең соңғы нәтижесі, сарқыты, «бастапқы сорпаның сорпасының... сорпасы» болып табылады. Сондықтан, қазақтағы мифологияның болмысын тек реконструкциялау жолымен ғана тануға болады.

Миф – жалғандықты, ойдан шығарылғанды білдірмейді, бірақ «жалған миф» деген де, «ақиқат миф» деген де болады. Мәселен, бүгінгі қазақтың танымал мифі – оның Алаштың үш баласынан таралғандығы. Басқа да мифтері бар. Осы мифті абсолютті тарихи айғақ деп есептеуге болмайды, сондай-ақ, оны жалған дей салудың да жөні жоқ. Өйткені, «Қазақтың Алаштың үш баласынан таралғандығы» жөніндегі миф арғықазақтардың көне руханиятына сүйеніліп, қазақ халқының тарихымен байланысты қалыптасқан «қоғам ақиқаты». Оны түсіндірудің өз әдістемесі, қисыны, жүйесі бар, тек осыларды әлі меңгеріп кете қойғанымыз да жоқ.

Әр халықтың, мәдениеттің, діннің өз мифі бар. Тек осы мифтің танымал болу дәрежесі әр халықта әр түрлі. Біреулері оны дамыған күйінде сақтай алса, екіншілері оны сақтай алмаған, ал үшіншілері - өздерінің фольклорындағы, тіліндегі, мәдениеті мен өнеріндегі мифті тани, таба алмайды. Өйткені, әр халықтың тарихи тағдыры әр түрлі болып шыққан, сондықтан, мифтік мұраны түсінудің, оның жасырылған шифрларының кілтін тауып ашудың нәтижелері түрліше болып шығып жатады. Дұрыс түсінілсе, мифтік мұраның нақты қоғамға берері мол, ұшан-теңіз. Шалағай түсініліп, оны тар мүдделі ортада, әсіресе саяси мақсаттарда пайдаланар болса мифтің қоғамға, нақты халыққа тигізер зияны да мол болып шығады.

Мәселен, 19 ғасырда қалыптасқан «үндіевропалық» делінетін тілдік теориясының қойнауынан өсіп шыққан аттас мифологиялық мектеп, адамзаттың белгілі бір тобын қалғандарынан артық етіп шығаруды, осындай артық туғандықтың тәңірілік негізі бар екендігін қисындаған жалған мифтік идеяны қалыптастырды. Осы үндіевропашылдықтың арты «арийшылдық», «нордизмге», «атлантизм» сияқты тарихи даму тұрғысынан алғанда қандай да бір ғылыми қисындары бар теорияларды бұрмалау немесе бір жақты түсіндіру іс-әрекетіне жалғасты. Р.Генон, Г.Вирт, т.б. ғалымдардың игі ниетінен туындаған идеялар осылайша құбыжық теорияларға – жалған мифтерге негіз болды да, арты апатқа алып келді. Оны «Анненэрбе», «Туле қоғамы» сияқты «Ғылыми-зерттеу мекемелерінің» тарихынан да, гитлерлік, фашистік Германияның қысқа тарихынан да жақсы білеміз. Соңғы кезде қайтадан жанданған, «Велес кітабы» сияқты жалған дүниеге арқа сүйеген «орыс арийшылдығының» белсенділігінің артуы да мифтің (жалғандығы да, ақиқаттығына да қарамастан) аса күшті саяси құралға айналуға қабілетті екендігін көрсетеді.

Мұндай жалған мифтердің үлкені де, кішкенесі де болады. Жалған мифтің өзі бастапқыда ақиқат мифтің базасына сүйенеді. Кез-келген (үлкені болсын, кішісі болсын) халықтың өз мифтік келтірімдер комплексі болады. Сырт көзге қарабайыр, жұпыны сияқты көрініп, шын болмысы сол халықтың өзіне де белгісіз болып қала беретін осындай келтірімдер, әр халықтың ата тегінің кім болғанын, қайдан шыққанын, қандай дәрежеде болғандығынан хабардар ете, осындай тарихи мифтер, «қалауын тапса» аса қуатты саяси не рухани факторға айналады. Сондықтан да, «миф» дегеннің қандай жасампаз не қиратқыш потенциалы бар екендігін 20 ғасырдағы мемлекеттерді басқарған саяси элита жақсы түсінген еді.  Міне, сондықтан да, 20 ғасырдың 1-жартысындағы «арийшылдық» мифологияның тарихынан сабақ алған, сөз жүзінде коммунистік-интернационалдық болмысты, іс жүзінде ұлы орыстық шовинизмнің астыртын бағытын ұстанған Кеңес билігі, өз билігіне, мақсатына кедергі келтіріп, қарсы тұра алатын «түрк факторының» потенциалын жан-тәнімен, тұла-бойымен сезіне алатындай деңгейде еді. Орыс (славян) тарихын, тілін, мәдениетін, басқару өнері мен мәдени рөлін зерттегенде орыс, жалпы славян танымына, тарихына, қанына дендеп еніп, судай сіңген «түрк факторын» аттап өту қиын еді. Сондықтан, орыс тарихындағы «түрк ықпалының рөлін» төмендетіп көрсету, елемеу, айтпау – кеңестік дәуір ғылымының басты міндеті болды. Оның үстіне Кеңес Одағындағы түрк тілдес халықтардың сандық үлесі, демографиялық потенциалы, діни, мәдени тұрғыдан алғанда бөгделігі де қауіп туғызатын.

Міне, осындай тарихи өткен және реалды баршылық жағдайында түрк халықтарының тарихындағы «орыстың өзін уысында ұстаған сәттердің болғаны», «түрк тілді көшпелілердің бір кездері орыстарға қарағанда жоғары мәдениетке ие болғандығы», т.б. осы сияқты жартылай аңыз бен жартылай тарихи шындыққа негізделген тарихи жад, егер де фольклорлық, тілдік материалдармен ұштастырыла отырып, ең бастысы - зерттелуіне шығармашылық еркіндік пен мүмкіндік берілген жағдайда, жаңа «ақиқат мифті» туғыза алуға қабілетті еді. Ал, мұндай мифтің Кеңес мемлекетінің тұтастығына, орыс ұлтының тарихи «евразиялық» миссиясына (мессионерлігіне) қауіп төндіретін. Сондықтан, осындай ықтималдықты жөргегінде, тумай жатып тұншықтырмақ болған кеңестік саяси-идеологиялық билік 1940-шы жылдардың аяғынан бастап-ақ түрк халықтарының фольклорлық мұрасына, ең алдымен батырлық, тарихи жырларына шүйліккен еді (оны татарлардағы «Едіге», «Шора батыр» жырларына тиым салуы, осындай науқанның қазақ, басқа да түрк халықтарының жырларына қарсы жүргізілгендігінен көруге болады). Мұндай алдын-ала қамдану саясаты өз нәтижесін берді де, қалай болғанда да әдебиет, фольклор тарихын зерттеушілер жырлардың генезисі мен болмысын шала-шарпы зерттеумен ғана шектелетін, көптеген тақырыптарды тіпті де қарастырмайтын болды. Бұл тақырып – зерттеушілер үшін аса қауіпті болып шықты да, оның салқыны фольклордың жекелеген тақырыптық салаларына да кері әсерін тигізді. Аттай 40 жылдай уақыт бойына (1950-90 жылдар) түрк халықтарының жырлары әдеби-көркемдік жағынан болмаса, басқа жағынан зерттелінбеді десе де болады. Ғылымның, ғылыми ойдың дамуының қарапайым логикасына сүйенсек, түрк халықтарының, оның ішінде қазақтың да мифологиясын зерттеу ісі, «мифологиялық (мифтік-лингвистикалық) мектептер» 1950-60 жылдарда-ақ қалыптасуы тиіс еді. Идеологиялық кедергілердің салдарынан бұл іс тек 1990 жылдардан кейін ғана басталды.

Миф және қоғам. Мифтік-Лингвистикалық мектеп

Миф және мифология деген ұғымдар туралы ғылыми көзқарастың өзі екі түрлі. Біріншісі – мифтерді, оны зерттеуі тиіс мифологияны ауыз әдебиетінің бір саласы (жанры) деп қарау, сол көзқарас негізінде мифологияға әдеби тұрғыдан бағам жасап, әдеби тұрғыдан оның қалыптасуы жөнінде, көркемдік, тілдік, т.б. үрдістері мен сипаттары (ерекшеліктері) жөнінде тұжырым жасау. Белгілі бір деңгейде бұл дұрыс та болып шығады. Бірақ мұндай зерттеулердің нәтижелерінің қоғам үшін еш қайыры болмайтындығын да айтуымыз керек.

Екіншісі – мифті ауыз әдебиеті ауқымынан шығып кететін, өз алдына ғылымдардың әдістемесіне сүйенетін ғылыми пән деп қарастыру. Бұл жағдайда осы ғылыми пәнді, саланы дамытудың өзіндік теориялық, әдістемелік, терминологиялық жүйесін қалыптастыру қажет болады.

Ең бастысы – мифке тек ауыз әдебиетінің бір көрдемше жанры деп емес, кез келген сауалымызға жауап бере алатын аса маңызы.

Қазақ мифологиясын зерттеу тарихын қандай уақыттардан бастауға болады? Бұл жерде, осы тақырыптарға (тарихнамаға) арналған арнайы зерттеулердің болуы қажет, өйткені зерттеліне бастау тарихының өзі де ауқымды болып шығуы әбден мүмкін. Ал, әзірге мен тек өзімнің мифология туралы ойлау жүйемнің қалыптасуына түрткі болған, табалдырық болған адамдар ретінде сонау Шоқан Уәлихановтан бастағанда, арысы Ә.Марғұлан, А.Машанов, Ә.Қоңыратбаев, Р.Бердібай, Е.Тұрсынов, О.Сүлейменов сияқты т.б. аға ұрпақтың есімдерін, өзіммен замандас, кейбір еңбектерімен таныса алған тұлғалар – Е.Көкеевті, Т.Әсемқұловты, Ә.Сарайды, Б.Ыбыраевты, Б.Серікбайұлы-Қошым-Ноғайды, Ә.Балқыбекті, З.Наурызбаеваны, А.Мұхамбетованы, С.Аязбекованы, М.Әуезовті, М.Сембинді, Г.Ақелеуовті, Н.Шаханованы, Г.Қарагөзованы, Н.Оспановты, т.б. көптеген кәсіби ғалымдар мен әуесқой зерттеушілердің есімдерін атаған болар едім (басқалар туралы, еңбектерімен таныс болмағандықтан, ештеңе айта алмаймын). Араларында әуесқойлары да, кәсіби мамандары да бар осындай ала-құла топтың – кәсіби ғылыми-зерттеу деңгейлері, сапалары жағынан әртүрлі, іздену мақсаттары да, тақырыптары мен әдістемелері де бір-біріне ұқсамайтын, ғылымның әр саласынан келген осы кісілердің еңбектерінің ішінде таң қалдырып, тәнті ететін тосын пайымдар мен идеялар да, күмәнді көрінетін пайымдаулар да бар, дегенмен, осындай академиялық ғұламалар және «академиялық ғылымнан тыс» еріктілер, қандай да бір мөлшерде болмасын, «қазақ (түрк) мифологиясын зерттеу мектебінің табалдырығын» қалыптастыруға өз үлестерін қосқан еді.

Міне, әр түрлі бақыттағы, әр түрлі өрелік, әдістемелік деңгейдегі, әр түрлі тақырыптағы мифтік мәселелер және мифтік аспект қарастырылған басқа салалық (мәдениеттану, өнертану, тарих, т.б.) еңбектермен танысу барысында, осылардың барлығын бір теңдеуге, бір сызыққа келтіріп, бір жүйелі сүрлеуге, ортақ өлшемге түсіре алатын «мифтік-лингвистикалық ғылыми-зерттеу мектебін» жасау керек-ау деген ой келді. Яғни әр уақытта, әр жерде, әр еңбекте айтылған ойларды бір-бірімен байланыстыра отырып, олардың кездейсоқ айтыла салмағандығын баянды ету үшін, «біз қайдан шықтық, қашан шықтық, қалай шықтық?» және «Біздің бастауымыз қай жерде, қай уақытта және сол бастаудан бергі жолдарымыздың ұлы нобайы қандай?» деген сауалдарға жауап іздеуден туындайтын ортақ принцип-ұстанымдар жүйесін қалыптастыруымыз керек еді. Ұсынып отырған кітаптарым да – осындай «қазақ мифтік-лингвистикалық мектебінің» базасын қалыптастыруға бағытталған шаралардың алғашқысы болып табылады.

Мен осы міндетті орындай алдым деп айта алмаймын. Тек із кесуге, алғашқы барлау жасауға шамам жетті. Өйткені, миф – ежелгі заман танымының, ақиқатының ақпаратын сақтаған «техникалық тіл», бұл тіл астарлап беріледі, яғни ол – сегіз қырлы, бір сырлы жәдігер. Оны түсіну, іздерін аңғару оңай шаруа емес, оның шырғалаңының қандай екендігін ғылыми іздену мен зерттеудегі өре (түсіну деңгейі) мәселесіне қатысты мынадай ойларымен өрнектеуге болады: «...Көне заманның жасампаздық айғағын қарастырып отырған зерттеуші, әзірге оның, ең болмаса таза теориялық біліктілігінің деңгейі, сол жасампаздық айғақты туғызған өркениеттің таным деңгейінен анағұрлым төмен болып тұрған болса, оны түсіне алмақ емес. Дәл осындай жағдаят дәстүрлі қазақ мәдениетін зерттеу ісінде де байқалады: ғалымдар өздері тап болған әлдебір құбылыстың сарқындарына кезіккенде оған жауап бере алмай жатады, не оны байқамай кетеді, не қате түсіндіреді, өйткені мұндай құбылыс көбінесе ауызекі түрде өмір сүріп, ұстаздан шәкіртке осындай жолмен жеткізілген еді, ал, мұндай жеткізілу формасы өткен ғасырдың онжылдықтарының өне бойына түбегейлі түрде жоқ етілген болатын. Қазақтардың дәстүрлі мәдениетінің мәйегін құрап отырған жоғарғы, рухани қабаттағы құбылыстар осылайша «ақтаңдақтар ауқымында» – қазіргі заманның ғылымының соқыр да меңіреу болған белдеуінде қалып қойған. Бұл жағдай, біз зерттеу нысанына сайма-сай келер әдістерді ғылыми тұрғыдан пайдалануды үйренбейінше жалғаса бермек».  Осындай үкім-тұжырымды, барлығына болмаса да, бұрындары өткен және осы күнгі тарихшыларға, әдебиетшілерге, фольклор тарихын зерттеушілердің басым көпшілігіне қатысты қолдануға болады. Бұл жерде өзімізді де ұмытпауымыз керек, өйткені мен де ежелгі ата-бабаларымыздың жасап кеткен, бүгінгі мәтіндерде (текстерде), жеке сөздер мен сөз тіркестерінде, этнография мен әдет-ғұрыптағы, сенім-нанымдағы, материалдық туындылардағы (қолөнердегі, сәулет өнеріндегі) және өмір мен мәдениеттің басқа қырларындағы жасырын «байырғы мәдениет пен өркениет айғақтарын» (артефакт) түсіне алдым деп, соларды түсіну, тану дәрежесіне жеттім деп айта алмаймын. Менікі де жоғын сипалап іздеген соқырдың қарекетінен сәл жоғары ғана деңгейде.

Ең бастысы – мифтік-лингвистикалық мектепті қалыптастыруға барлығымыз бірдей қатысып, біріміздің жазғанымызды, айтқанымызды бірден жоққа шығара салмай, сын сөзге өкпелемеуге үйреніп, біріміздікін біріміз оқи білуге, тыңдай білуге, толықтыра білуге, түзете білуге ниетті, пейілді болуымыз керек. Тек сонда үана Қазакем, өзінің басқалармен, бөгде мәдениеттермен, өркениеттермен дауласуға, пікір таластыруға, қалыптасқан ғылыми догмаларды жоққа шығаруға қажетті базаға – ғылыми түрде нақтыланған, дәлелденген тылға ие болады.