Кез келген жердің аңыздық келбеті болады, онсыз жердің тарихы тым жұтаң. Халық өзінің жер бетіндегі орнын, яғни ғаламын нақты табиғат нысандары – таулар мен көлдер, өзендер мен далалар арқылы көрсетеді. Аңыздық жерлер адам санасында жеке - дара өмір сүре береді. Мифтер мен аңыздарда кездесетін жер – су нысандары, жер бетінің, жалпы аңыздық ғаламның сыртқы келбет көріністері өз алдына адамзат мәдениетінің бір шоғырын құрайды, мұндай мұрасы бар халықтар «өз мәдениетімізге тағы бір осындай дүниеміз бар» деп мақтанышпен айта да алады және осы дүниесін керегіне қарай бастапқы материал ретінде пайдалана да алады. Міне, осындай идеалды мұраның қазақта да болуын қазақ азаматы ретінде қалау – түсінікті жағдай. Бірақ мыңдаған жылдар бойғы жазу тұрақсыздығы, жазусыздығы бетіне шіркеу болып отырған қазаққа өзінің өткені көп жағдайда қараңғы түнек сияқты. Рас, қазақ орасан мол фольклорлық мұраға ие, тек оның ішінен ежелгі мифтік модельдер мен трафареттерді сұрыптап шығару үшін басқалардың да мұрасынан ұқсас жағдаяттарды меңгеру қажет. Бұл – қазақтанудың бұлжымас қағидаларының бірі. Сондықтан да ежелгі қазақ-түркілердің бірер ғана мифтік ғалам бейнесін түсіну үшін ең алдымен, басқа сабақтастығы бар мәдениеттердің дәл сондай бейнелеріне шолу жасауға тура келіп отыр.
Қазақ дүниесінің бүгінде шығыс бұрышын қалыптастырып отырған Алтай тауы өз заманында бүкіл Орталық Еуразия халықтары үшін жер бетіндегі ғаламдық кіндік болған сыңайлы. Олай деуге үндіирандық мифологиялық мысалдар да, қазақ фольклорынан сұрыпталатын мифтік сәттер де мүмкіндік береді. Әрине, бұл жерде әуелі үндіирандық «Ригведа» мен «Авестаға» жүгінеміз, өйткені олар ертеректе қағаз бетіне түсіріліп алынғандықтан және арнайы сақтаушы абыздары болғандықтан, көне түсініктерді қазақ – түркілерге қарағанда, барынша мол сақтап отыр. Бірақ бұл түсінік тек үндіирандық деген сөз емес. Оның жалпы үндіеуропалық болмай, тек үндіирандық болуы және сол деректердегі кейбір сөздердің прототүркілік сипаты әлгіндей түсініктердің бағзы алтай тілді жұрттардікі болғанын, ал арийлердің (үндіирандықтардың) қазақ жеріне келгеннен кейін ғана осы модельді өздеріне қабылдағанын білуге болады. Сонымен...
«Ригведа» (үндіарий) мәліметі бойынша, «арийлер даласының солтүстік жағында бүкіл ғаламның кіндік тұсы бар. Сол тұста жер бетіндегі ең бірінші болып жаратылған Меру тауы орналасқан. Осы таудың үстінде, аспанда Жетіқарақшы, Темірқазық (Дхрува) және басқа да жұлдыздар бар, олар таудың ұшын айналып жүреді». Мұндағы Меру тауының нақты аты Алтай екендігін білу қиын емес.
«Авеста» деген зороастрийлық кітапта сақталған мифтік ғаламның моделі бойынша да «солтүстік жақта қасиетті Хукарйа деп аталған алтын тау бар. Оның екі биік шыңы – Хараити («Биік Хара»). Хараитидің басында тәңірлерің тұрағы – Гаронмана орналасқан. Осы тауды Күн, Ай, планеталар мен жұлдыздар айналып жүреді. Харидің басынан Ардви сулары ағып шығады да, таудың етегінде буырқанып жатқан Ворукаша көліне құяды. Осы жерде қасиетті ағаш – Хаома өсіп тұр. Міне, осы таудың оңтүстігінде алғашқы адам Ййма бас тәңірі – Ахура – Марзаданың әмірімен ең керемет ел – «Арийана вэджаны» орнатқан. Осы авесталық модель мен алдыңғы үнді – ведалық модельді бірінің үстіне бірін қойсақ (интерпретацияласақ), қасиетті таулар – Меру мен Хараитидің бір нысан екендігін көрер едік. Әрине, бұл үлкен жаңалық бола қоймас, өйткені үндіарийлер мен ирандықтардың тарихы бастауының ортақ екендігі белгілі жайт. «Біз осы ариийлік модельмен түркі – қазақтың мифтік детальдерін салыстыра келе, ежелгі түркі моделін көзге елесте те аламыз ба?» - мәселе, міне, осында.
Ежелгі үндіарийлік мифтік ғалам моделін оның қойнауынан өсіп шыққан жаңа дін – буддизм де сәл өзгертулермен қабылдады, оны осы діннің ламаистік бағытын таңдаған моңғолдардың мифологиясынан айқын көре аламыз. Моңғол ғалами моделі де осындай. Сол Темірқазық, сол кіндіктегі алтыннан жасалған ғаламдық тау – Сумеру немесе Суммбер-Ула. Тек осы будда-ламаистік мифтің астынан таза көшпелі моңғолдық қабаты аршып алудың қиын екендігі өкінішті жағдай. Бірақ қазақтардың да, моңғолдардың да ғалам кіндігі ретінде Темірқазық жұлдызын танығаны шындық, сондай-ақ солтүстіктегі финн-угор халықтары мен кеттердің мифологиясындағы ғалам кіндігі де осы Темірқазық, яғни, осы бір мәселеде үндіирандықтардың да, түркілердің де, моңғолдардың да, финн-угорлардың да түсінігі бірдей шығып отыр. «Бір нәрсесі бірдей болатын болса, қалған нәрселерін неге осы бірдейлік тұрғысынан тексеріп көрмеске?» - міне, біздің ұранымыз осы.
Үндіиран мифологиясындағы «солтүстік жақтағы жер кіндігінің картасы» бүгінгі ақиқат картаға түсірсе, мынадай сәйкестендіруді көруге болады: Меру- Харати тауы – бұл кәдімгі Алтай тауы, Джамбудвипа – Арийана дегеніміз – Сарыарқа даласы. Ардви өзені дегеніміз – Ертіс, Ворукаша көлі – Зайсан көлі болып шығады.
АЛТАЙ – ИМАЙ
ІІ ғасырда өмір сүрген грек географы Птолемейдің атласында «Имай» делінген таудың аты мен орны көрсетіледі. Біз оны Н.М.Карамзиннің «Тарихына» берілген түсініктемелерден кездестірдік. «Орыс тарихының атасы» саналатын Карамзин ежелгі грек әдебиетіндегі «скиф» атауының кейінгі замандарында да үйреншікті әдетпен қолданылғанын айта келіп: «Впрочем Птолемею не хотелось расстаться с именем Скифия, которого со времен Геродотовых было в общем употреблении; и для того он сохранил оную в своем землеописании, назначив ей пределами всю страну от северо-восточных берегов моря Каспиского до Имая (Алтайских гор, как думают)» дейді. Бұл жердегі біз үшін ең маңыздысы – ІІ ғасырда (және оған дейінгі – кейінгі ғасырлар аясында) қазақ жерінің күншығысындағы Алтай тауының «Имай» деп аталыну мүмкіндігі, яғни алыстағы грек географы осылай деп атаған жерді жергілікті халықтың да осылай атауы.
Тау аты болған Имай сөзінің әлгі үндіирандық «жер бетіндегі бірінші адам» – Йима немесе Яма деген кісінің есіміне ұқсастығы әлгіндей мифтік – географиялық «жаттығулардан» кейін актуальды болып көрінер еді.
«Авесталық» Ййманың бүгінгі қазақ тіліндегі айтылуы – Майқы (Имайық). Ал қазақта Майқы биді өзінің «бірінші адамы, биі» деп білгенімен, «түгел сөздің түбін» осы Майқыдан шығарғанымен, ол туралы «Шыңғысты хан көтерген билер ішінде болғаны немесе қазақ руларына таңба үлестіргені» жөніндегі қысқа аңыздық жолдардан басқа ешбір нақты аңызды сақтай алмаған, сондықтан тағы да арийлік дерекке жүгінуге тура келеді.
Ғаламдық тау – Хукарйаның (Алтайдың) оңтүстік етегінде «абзал жандар елі» -Арийна вэджа - ариийлер кеңістігі, даласы» бар. Фирдоусидің « Шахнамасында» бұл ел «Эран веж» деп аталыпты. Мұндағы «вэджа», «вэж» сөздері түркілік «оғыз» (вогз – воджз - вэджа) – «рулық территория, жұрт» немесе, «адами кеңістік» деген абстрактілі түсінікті береді. Бұл қазақ тіліндегі «жүз» (гүз – огүз – оджуз - вэджа) сөзінің абсолют параллелі, яғни «арий» сөзі де, «вэджа» сөзі де тек түркі тілі арқылы түсіндіріле алады. Олай болса, біз мифтік моделді прототүркілік негізді деуге мүмкіндік аламыз.
Осы елді салған алғашқы адам, алғашқы патша Вивахвант (Күн тәңірісі) ұлы Йима (Майқы) екен. Арийана вэджа (Сарыарқа) – ең жақсы тұрақ, мұнда ыстық та, суық та жоқ, жанға жайлы климат қалыптасқан. Міне, бір кездері ғаламдағы зұлымдық атаулының иесі – Ангро – Майнью осы елге ғаламат суық қысты жібереді. Енді Арийанада бұрынғы жылы климаттың орнына он айға созылатын қысы бар климат келіпті.Тіршілікке жойылу қаупі төнгенде бас тәңір – Ахуара – Мазда Йимаға (Майқаға) арийлер даласынан суық пен топан судан қорғану үшін киелі кеңістік – Вараны салуға әмір етеді. Йима (Майқы) ұзындығы атшаптырым болатын шаршы кеңістікті суық кеңістіктен (хаостан) бөліп алып, сол кеңістікке Вараны орнатады. Мұнда адамзат баласының ішіндегі «ақ ниетті абзал пенделері» өмір сүретін болыпты. Бұл – авесталық мифтегі өзінше бір жұмбақ сипаты кеңістік атауы, бірақ Йиманың – Майқы, Арийаның – Сарыарқа, Хукарйарианың – Алтай (Имай) болатынын ескерсек, Йима салған Вараның Орманбет орнатқан «Орым» немесе «Ұрым» (ұрым – варум - вара) екендігін байқау қиын болмас, өйткені Вара - қазақ мәдениетінің іргелі символы болса, оны жасаған Орманбет би - Майқы бидің басқа атауының бірі ғана, өйткені Майқы би – ОрМан - «Вар-Ман» - «Вараның адамы» ғой.
Авесталық деректерде Йиманың тұрағы Хукарйа (Алтай) тауының Хараити (сірә, Мұзтау) шыңында орналасқан тәңірлер тұрағы – Гаронманада екендігі де айтылады. Хараити шыңын Алтайдың биік нүктесі 4604 метрлік Мұзтау (Белуха) шыңы дейтін болсақ, Гаронмананың Алтайда болуы, «Йиманың Алтайда тұруы» мен грек – мысыр дерегіндегі Алтайдың «Имай» деп аталуы арасында тікелей заңдылық бар сияқты. Қазақта өз «Ұрымын» осы жақтан бастауы тиіс.
МАЙҚЫ БАБА
Қай халықтың мифологиясы болсын, болуы қажет мифтік тұлғалардың бірі – дүниеде құдай жаратқан «мифтік бірінші адам бейнесі». Қазақ халқының ауызекі мұрасы арқылы арғықазақтардың да осындай бірінші (ілкі) адамның аты – жөнін анықтауға болатынын айттық, яғни қазаққа ислам діні келместен бұрын қазекең бүгінгі танымдық «біріншілер» - Адам Ата мен Хауа Ананы емес, Майқыны білген.
Майқы түркі мифологиясындағы бірінші адам, бірінші патша (би). Ұмытылып кеткен мифтерден қазақтың есінде қалғаны «түгел сөздің түбі бір, сөз атасы Майқы би» деген астарлы сөйлем мен «Майқы би» кезінде Шыңғысханды хан көтерген немесе қазақ мемлекеттігін құруға қатысып, үш жүзге таңба үлестірген би деген квазитарихи аңыздың үзіндісі ғана. Тек кең көлемдегі тарихи - лингвистикалық және мифологиялық салыстыру арқылы ғана Майқының тарихи тұлға емес, мифтік туынды бейне екендігін дәлелдеуге болады.
Біздің тұспалдауымызша, Майқы, сірә ежелгі андроновтықтардың (қола дәуіріндегі қазақстандықтардың) мифологиялық түсінігіндегі бірінші адам болған сыңайлы. Майқы - Имай тұлғасы алғашқы қауымдық құрылыстың мыңдаған жылдық дамуына сай орасан зор бейнелік өзгерістен өтті. Матриархат дәуірінде әйел немесе қос жынысты «табиғат әжелерінің» мифтік образында болған Майқы патриархатта ер адам ретінде түсініліп, таптық қоғам мен алғашқы мемлекеттік нышаны бар қауымдарда ол мемлекет пен қоғамды құрушы, реттеуші, яғни өркениетші (цивилизатор) деп қабылданды.
Үндіеуропалықтар немесе кейіннен үндіирандықтар деген жалпылама атқа ие болғандар Қазақстан мен Орта Азияға келгенде, жергілікті андроновтықтардың түсініктерінен біраз нәрсені санасына сіңіріп алды, солардың бірі – Осы Майқы болатын (әрине, айтылуында өзгешеліктер боған).
Үндіариийлер Майқыны Йама (Яма) деген атпен прототүркілерден алды. Андроновтықтарда «басқа дүниедегі ата – баба (первопредок, прародитель)» болған Имай ведалық мифологияда «бірінші болып өлген адам ретінде» о дүниедегі «Өлілер елінің патшасына» айналды, яғни, сыртқы сипаты Имайдікі болып қалғанымен, үндіарийлік Яманың мифтік функциясы мүлдем өзгеріп кетті.
Ал Ирандықтар немесе арийлер Имай есімін Йима түрінде қабылдап алып, оның бірінші адам, ру тайпаның арғы бабасы деген түсінігін сақтады. Бірақ Бактра – Арийанада қалыптасқан жаңа дін – зороастризм Йимаға жаңа діннің догманттарына сай нақты сипаттарды берді. Рас, оны ресми зороастризмді ұстанған парсылар, отырықшы ортаазиялық иран – түркі тілділер (соғдақ, хорезм) сол дінге сай қабылдаса, көшпелілер Имайды бұрынғысынша «ата - баба» деуді жалғастыра берген.
Андроновтық, яғни түркі – арийлік Йиманы ирантілді орта қабылданғанымен, бөгде халықтың туындысы болғандықтан, оның образын түркілердей тұрақты ете алған жоқ. Зороастризмнің алғашқы дәуірінде Йиманың жағымды образы сақталынса, уақыт өте оған деген діни көзқарас суйи берген. Мәселен, «Кіші Авестада» Йима образы «аластатылып», оның орнына ежелгі үндіирандық төл образ – Гайа Мартан («өлімді тіршілік иесі») келді. Орта парсы тілі дәуірінде (біздің заманымыздың ІІІ-Х ғғ.) ол «Гайомарт» деп аталса, бүгінгі парсы тілі заманында «Каюмарс» атанды. Ал қазақтардың ортағасырлық ата – бабалары оны «Жомарт» деген есіммен білген. Бірақ «аласталған» Йима есімі көшпелі тайпалардың найзасының ұшымен құрылған 400 жылдық Парфия патшалығы заманында басталып, кейінгі парсылық сасанидтер дәуірінде таза ирандық сипатқа ие болған жыр – аңыздарда ұмытылған жоқ. Мұнда енді «Жәмшит» деп аталған Йима иран эпосы мен мифологиясындағы алғашқы патша әулетінен шыққан бірінші патша болып сақталды. Х ғасырдағы ұлы ақын Фирдоуси өзінің «Патшалар жырында» («Шахнама») осы бірінші патша Жәмшитті (жәмшит – йамшид – йама - йима) мәңгілік етіп кетті.
Ал түркілер оның қара шаңырағына ие болған арғықазақ тайпалары ше? Олар Имайдың бірінші патша екендігін ұмытып кетсе де, оны ру шежіресіндегі бірінші ата ретінде біліп, ежелгі мифтік образдың функциясын санасында «еріксіз» сақтап қалды. Қазақтың көптеген рулары өздерінің тегін осы кісіден бастайды. Түркілер Имайдың матриархат заманындағы образдық нұсқасын – әйелдік бейнені де сақтап, Ұмай – Жер – Ана образына айналдырса, кейін оны «Май – ана», «Май – ене» (қазақ, қырғыз, т.б. халықтардың сеніміндегі ошақ пен үй жас босанған аналардың, үй шаруасының қамқоршысы) деп білді. Осы Имай образының әйелдік тармағынан қазақ тіліндегі «май» - «жир», «масло» (бұлар – материалдық байлықтың далалық атрибуттары, мысалы, «майлы топырақ», «майлы құйқалы жер» мен «бай» - «богатство» (материалдық байлық) сөзі жеке ұғым болып қалыптасса, еркек – Имайдан тек «бай» («богач») ұғымы ғана емес, «бай»- «отбасының қожа иесі», әйелдің ие – күйеуі» (әлдекімнің байы), «бай» - «түпкі, алғашқы, бірінші» (бәйбіше, бәйтерек, байқұс, бәйшешек) деген ұғымдарыды да туғызды. Ал «Авестаның» өзі Йиманың жалғыз баласының атын айтады, ол – Тура немесе Тур – Тұранның этнонимі, яғни Йимадан туған жалғыз ұл ретінде Ирадж, не Фаридун емес, нақ тұрандық Турдың таңдалуы да арийлік емес, прототүркілік образдық базаның бастапқы екендігін атап көрсететіндей.
ЕРТІС НЕМЕСЕ АРТЫШ
Ірі арғын суларға онша бай емес қазақ жерінің бір мақтанышы – Ертіс –өзені. Оны да қазақтың басына тым көп көретіндер бар: бір жағынан шекараның сыртындағы Ертістің суын бұрып аламын деп жатқан қытайлар, екінші жағынан бұл –өзенге қазақ бізден кейін келіп жетті деп пайымдайтын «ұлы ұлттың» өкілдері. Осындай сәттерде өзіміздікі екенін баянды ететін рухани тіректерді іздестіріп, тапқанымызды меңгере білген жөн секілді.
Ертіс атауының ХІ ғасырда «Артыш» деп аталатын қашқарлық Махмұттың «Түркі тілінің сөздігінен» білеміз. Оның осы өзеннің атының мәнін «артыш» - «ерту» деген етістіктен деп түсіндірілетіндігін де білеміз.
Алдыңғы әңгімелердегі Сарыарқа – Арийана, Алтай – Хукарйя, Зайсан – Ворукаша географиялық сәйкестендіру тізбегіндегі атына сай келетін Ардви – Артыш (Ертіс) сәйкестігі тағы бар. Бұл жерде әдейі ескертер жағдай: үндіирандық делінетін мифтік түсініктердің біразы оның ішінде осы типтік қалам моделі іш жүзінде осы жерлерде әлгі үндіирандықтар келгенше мекендеген прототүркілік түсініктер болып табылуы мүмкін.
«Ертіс» атауының мағынасын түсіндіруге талпыныстар бар болғанымен, ойға қонымды, қисынды түсіндірмелер жоқ деуге болады. Бүгінгі қазақ тілі арқылы түсіндірсек, Ертіс – «ардақты су» деп түсіндіріледі. Мұндағы түбір – «Арт» сөзі де осы мәнге ие. Бұл – сөздің ежелгі мифологиялық реңкке бөленген мағынасы, түркі дәуірінде осы сөзді қасиетті өзенге де, оның бастау алатын тауына да («арт» - тау шыңы) қатысты қолдану барысында сөздің мағынасы өзгеріп кеткен.
Жер-су аттарының сырын ашуда таза географиялық тарихи ықтималдылықтармен қатар сенімдік, мифологиялық ықтималдылықтың болатындығын көбіне мамандығы географ, не филолог болатын топоминистер білсе де, оны «иррационалдық ой» деп түсініп, ат-тонын ала қашады. Бірақ осы ықтималдылықтан біз бас тарта алмаймыз. Сондықтан тақырыптар тізбегінде «ертіс» сөзінде еуразиялық мифтік сүзгіден өткіземіз. Әуелі авесталық – арийлік «мифогеографияға» оралайық.
Хукарйаның басты шыңы Хараитиден Ардви бұлағы бастау алады. Оның бастауында киелі ағаш Хаома өсіп тұр. Ал Ардви сулары таудан сарқырай ағып, тау етегіндегі буырқанып жатқан Ворукаша көліне құяды. Ардви суы арий мифологиясында сұлу қыз, ару тұлғасында бейнеленеді.
Ирандық мифологиядағы Ардви өзені скандинав мифінде ғаламдық ағаш түбінен шығып жатқан «урд» бұлағы түрінде суреттелсе, қазақ фольклоры арқылы кейінгі түркілерде оның атауы «Өрдек суы» болғандығын анықтауға болады.
Ардви бұлағы, өзені қыз кейпінде бейнеленеді, оның тұлғалануы «Ардвисура-анахита» деп аталады. Бұл – авесталық тілінде «қуатты пәк Ардви – қызы » деп аударылады, мұндағы «сура» (қуатты) сөзі қазақ тілінде де «сүр», «сірі» (шыдамды, күшті) деп қолданылады. Яғни, Ардвисура есімін прототүркілік сөздерден құралған деудің де ыңғайы бар. «Авестада» Ардвисура – анахита культі болғандығы туралы мәлімет бар. Ол бойынша аталмыш ару қыз атақты батыр жігітті аңсап күтеді, мұңаяды, оны дәріптеп, ардақтайды. Ол батырларға күш пен қуат бере алады, сондықтан батырлар (Тұранның да, Иранның да) оған бас иіп тағзым етеді. Ол Йиамаға (Майқы биге) адамдардың үстінен билік етуге жәрдем береді.
Кейіннен «арт» сөзін «су» деп те түсіну үрдісі қалыптасып кеткен. Мысалы, осы орайда ежелгі Сырдарияның бір атауы болған Яксартты «ағыс су» (ағыс, не огүзарт) немесе «жақсы су» (якс - «жақсы») деп атап кетуі әбден мүмкін. Қалай болғанда да, осы топонимді түсіндіру мәселесінде түркі тілін пайдаланудың қажеттілігі айдан анық.
Басқа түркілер фольклоры мен мифологиясына да Борисфен, Аракс өзендерінің қызы өзендеріне «түп ана» болған скифтердің мифологиясына да тоқталып жатпай-ақ, қазақтың өзінікін ғана қарасытрсақ, өте жиі қайталанып отыратын «жігіттің, ру – атаның, халық – атаның, аққу, не жылан, табиғаты бар су перісінің қызына үйленіп, ұрпақ таратуы» мотивінің бар екендігін еске салуға болады. Яғни, батыр су жағасында аққу киімін шешіп тастап шомылып жүрген пері қыздармен кездеседі... Немесе батырдың үйленген қызы жылан текті болып шығады... Осының бәрі, біздің ойымызша, Ардвисура – анахита образына тән суреттемелер. Ал нақты Ертіс өзеніне байланысты «пері қыз» бейнесіне келсек, ол Асан қайғы туралы аңызда бар: «Асан қайғыға бір сәуегейлік айтылыпты. Оның бағына ... су сұлтанының қызы нәсіп болайын деп тұр екен. Ол үшін Асан қайғы қазақ жеріндегі төрт өзеннің біріне – Еділ, Жайық, Сырдария немесе Ертістің біреуіне қармақ салып, әлгі пері қызын ұстауы керек екен. Асан Еділге де, Жайыққа да Сырға да қармақ саып, еш нәтиже болмай, ақыр соңы Ертіске келіпті. Қармақ салып, қызды да осы судан ұстапты, әйел етіпті. Сұлулығында міні жоқ Ертіс аруы ешқашан сөлемейді екен, оның сөйлей бастауының шарты бар екен. Асанның шыдамы кетіп, осы шарт та бұзылыпты. Ертіс сұлуы көзден ғайып болып, кетер алдында іште қалған баланы қай жерден (жер астынан) алып кету керектігін айтыпты. Баланың аты Жаналы екен».
Осындай сюжеттегі батырлық – шежірелік аңыздар қазақ ауыз әдебиетінде жеткілікті, ал осы аңызда өзеннің, яғни өзен-қыздың аты нақтыланған, мұнда таза мифтік тұлға - Асан қайғы да бар, су қызының атына лайық өзен де бар, ол – Ертіс. Яғни Ардвисура сұлуға Ертіс өзенінің сұлуы барлық жағынан да сәйкес келіп тұр. Бұл ежелгі Ертіс – Ардвисура деген түсініктің бір шеті қазақ фольлорында да сақталғандығын көрсететін айғақ.
ИМАҚТАР, ҚИМАҚТАР ЖӘНЕ ЕРТІС
Қимақтар және олардың мемлекеті туралы деректер ІХ ғасырдың ақыры мен ХІ ғасырдың басы аралығында шамамен 150 жылдық мерзімді қамтиды. Ал қимақ, имек тайпаларының аты тарихи деректерде VІІ ғ.-дан кездесе бастайды, осы кезеңде қимақтар Алтайдың солтүстігінде, Ертістің орта ағысының аңғарында, яғни бүгінгі Семей-Павлодар -Өскемен, ресейлік Алтай-Барнаул, Омбы аймақтарын мекен еткен. Ал сол заманда аты естілген тағы бір тайпа – имектер – (қытай –жазбаларында «яньмо») да Ертіс бойын мекендегені айтылады, энцоклопедиялық сөздікте «олардың бас қаласы - Ілебалық» делініпті, соған қарағанда имектер Алтайдың оңтүстік жағындағы кеңістікте де мекен еткен. Қимақтар да, имектер де бір тайпалық бірлестіктің рулық территориялық топтардың атаулары ғана, яғни олар іс жүзінде бір этномәдени ортаның өкілдері, бір халық.
Қимақ (этимологиясы – қай – имақ, яғни «сулы имақтар» немесе «жылан имақтар») мемлекеттегі кезінде жасалған шежіре бойынша «қимақтар 7 тайпадан тұрған, олар – ими (эймур), имақ, татар, баяндур, қыпшақ, ланиказ, ажмад тайпалары». Осылардың ішінде «қимақ» этнониміне тікелей қатыстылары және мемлекет құрушылары – имилер мен имақтар болып табылады. Бүгінгі ғылыми түсініктемелердің кейбіріне кереғар болатынына қарамастан, бастапқы «шежірелік нұсқа» бойынша имақ пен ими қатынасы былайша суреттеледі:
Ими (эймур, дұрысы - имир) мен имақ бір рудың екі тармағы, олардың біреуі (сірә, имақ) мифтік егіздердің ер баласы, біреуі – қыз бала (сірә, имир), яғни мифтік шежіре бойынша «бір әйелден туған егіздің бірі – ер бала (әдетте алтын айдарлы), бірі – қыз болатындығы» туралы үрдіс осы ру шежіресінде де жүзеге асқан. Міне, осы екі рулы тайпа мемлекеттің басында болды. Ал осы «ими», «имир», «эймур», «имақ» есімдерінің барлығы да – ежелгі арийлік Майқыдан яғни, Йимадан сақталып қалған сарқыншақ есімдер. Және де бұл сөздің ұқсастығына қарай айтыла салған жорамал емес, оны дәлелді ететін бірнеше жанама айғақтар бар.
Қимақ – имектер дәстүрлі дуалистік сенімді ұстанғанымен, оларда матриархатттан қалған суға табыну, жылан культі жақсы сақталған. Олар Ертісті «тәңірі-әйел» деп есептеген. Ал біз Ертіс пен авесталық – арийлік (тұрандық) Ардви суының біртектілігін айтып кеттік. Міне, енді қимақтардың Ертіс – қатыны мен авесталық сұлу - Ардвисура – анахитаның да ұқсастығын, біртектілігін айта аламыз. Қазақ фольклорымен салыстыра келе, осы Ертістің аруына қимақ қаған – ханының үйлену сюжетінен «су перісінің қызына үйленген қазақ аңыздық тұлғаларын» көргендей (әсіресе, Ертістің су перілері патшасының қызына үйленген Асан қайғыны) болдық, ал бұлар өз кезегінде Ардвисура-анахитаға ұқсас. Қорытынды – егер қимақтар өз сенімінде Ертіс – қатын (Ардвисура) бейнесін жақсы сақтаған болса, онда өз есімдерінде Йиманың (әйел Ими, еркек Имақ, қос жынысты Имир сияқты образдардың) атын сақтауы түк қиын емес.
Ең бастысы – қимақ – имақ тайпаларының бүгінгі қазақ халқын қалыптастыруға өз үлесін қосқан көне түркі тілді жұрт екендігін білуіміз қажет. Оның этнонимдік іздерін қазақтың қай түкпірінен болса да табуға болады. Имақтар бүгінгі найман руының (ана-иман) қалыптасуында шешуші рөл атқарған болса, осы найман руының «ергенекті» (арғы – ене - ұлы), «сары жомарт» деп аталатын бөлігі өздерінің тегін тікелей имақ-қимақ тайпаларынан ербітеді. Сол саржомарт – ергенектінің ішінде «имен» атты ата бар. Бүгінгі Сарыарқа жеріндегі Имантау, Иманбұрлық сияқты жер – су атаулары да осы «Йима» анамыздан қалған ескерткіштер іспетті.
«Жомарт» сөзінің де (саржомарт сөзіндегі) Тұран – арийлік ақпараттар шеңберіндегі сөз екендігін айтуға болады (жомарт- гайомарт – «Авестадағы» алғашқы адам – Гайа Мартанның қазақыланған есімі).
Ал әлгі найман –саржомарттағы «имен» ру есіммен түбірлес, тек айтылу тағдыры басқа болып кеткен варианты – «жеменей» - Ертістің қытайлық шегіндегі бір саласының аты, сондай – ақ жеменей – Маңғыстау мен Үстіртті жайлаған қазақтың адай руының сегіз арысының бірі. Қызықты жері – адайдағы жеменей (именей) руында да аталық деген түпкі ата «жомарт» деп аталады, ал сол «жомарттың», бір ханнан» сұрап алған «қолға түскен жау патшасының қызы» - Ақсұқсыр деп аталады, мұндағы Ақсұқыр - әлгі Ардвисураның (Ақ-сұғ-сура) әбден бұзылып, өзгеріп айтылатын нұсқасы болып табылады.
Имақ жұртының тағы бір мұрагері кіші жүздік Жетіру бірлестігінің шежіресін жасаушы ру – телеулер болып табылады. Осы телеудің (еделгі тирек немесе теле деп аталған этнонимнің бүгінгі жұрнағы) әкесінің аты Арғымақ, яғни, Арығ Имақ, оны «таза Имақ» деп те, «Күлтекті Имақ» деп те, тіпті «арийлік, Арқа елдің Имағы» деп те түсінуге болады. Міне, телеулер І-VІ ғасырлардағы «теле» (тирек, телеу-телег-терег) есімін де, VІІ-XI ғасырлардағы «имақ» есімін де жеті руға бөліп, шежіре жасау дәстүрін де ғасырлар бойына сақтап келген. Бұл – қимақтар мекендеген Ертіс пен Алтайдың ежелгі қазақ жері деп есептеуге мүмкіндік беретін көп дәлелдің бірі.
Жалпы Асан қайғы мен Ертіс аруынан (Ардвисурадан) туған баланың аты делінетін «Жанәлі» сөзі мен «имақ» этнонимінің қытай транскрипциясында «яньмо» делінуі назар аударарлық жәйт. Өйткені, қытай транскрипциясы «сармат» «савромат», «алан» этнонимндерін де «янь», «ань», «аньцай», «яньцай» түрінде жазады, яғни «сармат» пен «савромат» этнониміндегі «ма» (сар-Ма-т, савро-Ма-т), буынын осы «Има» сөзін беруші жеке ұғым болар деп жорамал жасауға болады.
ЗАЙСАН - ВОРУКАША
Бір жағынан Қара Ертіс құйып, екінші жағынан Үлкен Ертіс ағып шығатын Зайсан көлі солтүстігінде Алтайдың Нарым, Сарымсақты, Күршім, Моңғол Алтайы, оңтүстігінде Маңырақ, Тарбағатай, Сауы таулары, ал батысында Қалба мен Сағымжал жоталарымен қоршалған өзі аттас қазаншұңқырда жатыр. Зайсан қазаншұңқырының ұзындығы -225 шақырым, ені -120 шақырым, биіктігі – 386-1000 метр аралығында. Ежелгі түркілердің де, үндіирандықтардың да ғаламды таулар қоршап жататыны туралы білгенін ескерсек, жан – жағында тау тізбегі бар, Алтайы мен Ардви-Ертісі және үлкен көлі бар осы ойыстың бейне бір ғаламның моделіндей сезілетіні хақ. Бірақ көлдің аты – қалмақ тілінікі, сондықтан ежелгі авесталық топонимді түркі тілі арқылы тексере алмаймыз. Соған қарамастан көлдің мифтік қасиетін қалмақ атауының мағынасын біліп, салыстыру арқылы тексеріп көруге мүмкіндік бар.
Моңғол тілді тайпалардың Алтайдан өте бастауы ХІІІ ғасырдан Шыңғысхан жорығынан басталады, оған дейін Алтай түркі тілді кеңістіктің тұсы болған. Нақты моңғол тілді тайпалардың Оңтүстік Алтайды қоныстануы кейінірек, ХІ – ХVІІІ ғасырларда, оның ішінде тұрақты қоныстануы шамамен 1600-1750 жылдар аралығында болған. Осы 150 жылдық уақыт қоныстану аз кезең емес, орта есеппен алғанда 4-5 ұрпақтың ауысу мерзімі. Осындай уақытта келген жаңа халық ірі жер – су атауларын көбінесе бұрынғы нұсқасында сақтап, фонетикалық өзгерістер жасайды, ал микротопонимдерге өз атауларын қояды. Қазақастанның барлық жерінде, әсіресе солтүстік, шығыс аймақтарындағы «моңғолдікі» делінтін топонимдердіңкөптігі ойрат – қалмақтарға байланысты. Осы топонимдердің ішінде қайсылары – таза қалмақтық, қайсылары – көне түркі топонимінің қалмақ тілінде өзгертіліп айтылғаны, қайсылалары – көне атаудың мағынасын қалмақ тіліне аударған (калькаланған)? Бұл жөнінде қазақ топонимика ғылымында әлі нақты ештеңе айтылмаған. Бірақ бізге бір аударма-калька топоним белгілі, ол – Зайсан. Қазақ тілінде «жайсаң» түрінде өзгеріске ұшыраған қалмақтың «зайсан – сайма – сай, игі жақсы» деген сөзінің бөгде жұрттың суына қойылуы үшін олардан бұрынғы жергілікті тайпалардың фольклорында сақталған, көлге осындай сипат беруге мүмкіндік беретін мәлімет болуы керек. Міне, қалмақтар да жергілікті көне аңыздармен көмкерілген көлге сол аңыздарға сай Зайсан деген ат берген. Біздің шамалауымызша, Зайсан көлінің бұрынғы аты да Артыш немесе Ертіс көлінің бұрынғы аты да Артыш немесе Ертіс деп аталуы мүмкін, өйткені ол Ертіс өзені құйып, Ертіс өзені ағып шығатын су айдыны, сондықтан Алтайды – Хараити, ертісі – Ардви деп шендестіре келе, Авестадағы қасиетті көл – Ворукашаны да осы Зайсан дей аламыз. Ворукаша мифотопонимнің этимологиясын төрт – бес жорамалмен түсіндіріп көруге болады. Біріншісі – ол түркі мифологиясында суға, ең алдымен жаңбыр суы мен өнімділікке қатысты «борық» сөзінен шыққан, яғни Ворукаша – «Ворук -аш» - «Борық суы». Екіншісі – «ворук» сөзі түркі тілдеріндегі «Ұрық» (семя, жизненная суть) сөзіне ұқсас, оны гипотетикалық батыс прототүркі тілінің нормасы бойынша айтар болсақ, ол да «ворук», «вурук» болып айтылар еді, яғни Ворукаша – «ұрық суы, өмірдің бастауы». Осы болжамдарға қосымша ретінде топонимдегі «аша» бөлшегін түркілік-ирандық екіұдайлығы бар Арти, Аши, Артимпаса сияқты немесе «әже айдаһар» сияқты «әйел – су - өнімділік» мифтік бейнелерімен байланыстыруға болады.
СОНЫМЕН үш-төрт жер – су атына мифтік салыстыру әрекетін жүзеге асыра отырып, осы топонимдердің бір аймаққа шоғырлануына қарап, ежелгі Алтайдың көп халықтардың мифі мен мәдениетіне қайнар болған «бастапқы миф жасау базасы» болғанын сезіне аламыз. Бұл да қазақтың осы жер пұшпағының рухани қымбаттылығын көрсетеді және де «осы ежелгі рухани материалдар болашақ шығармашылық идеяларға мұрындық бола алса екен» деген де ішкі тілегіміздең бар екендігін айта кетеміз.
«Жас алаш» 1.09.2000 жыл
