Men Qudaıdyń barlyǵyna kúmándanbaımyn,
Qudaıdyń barlyǵyna sendirgisi keletinderdiń
dálel-dáıekterine kúmándanamyn.
 ıeron.

Týǵan jer, sen dep qaıǵyra almasam,
taǵdyr da meni baı qylmas.
 T.Aıbergenov.

Kirispe ornyna

Ázirge turaqty qonys taba qoımaǵan meniń kóshpeli shaǵyn kitaphanamda ishinde shyraqshysy da, qaraqshysy da kezigetin arǵy-bergi belgili-belgisiz aqyndardyń jyr jınaqtarymen birge kóne Mysyr, Ellada, Rım, Kishi Azııa men Taıaý Shyǵystyń baǵzy tarıhynan syr shertetin kitaptar da barshylyq. Olar ádette túrki tarıhyna qatysty kitaptarmen qatar turady. Ártúrli halyqtardyń ótkeninen habardar etetin osy bir kitaptardyń sóredegi beıbit kórshiligi maǵan adamzat balasy qansha talpynsa da ázirge qolyn jetkize almaı kele jatqan tatýlyqtyń sımvoly sekildi.

Birde «Evangelıeden» mysal keltirgenim úshin, aýyldaǵy aǵamnan eskertpe alǵanym bar. Shamasy, aǵam meni Ǵaısa ilimimen áýestenip júr dep uǵynsa kerek. Aǵa nıetine túsinistikpen qaraımyn. Biraq, amal qansha, qazaq ádebıeti tarıhynda «Táýrat» pen «Izgi habardan» alǵash mysal keltirgen men emes. Menen buryn da talaılar keltirgen, menen keıin de keltire bermek. Mysaly, jebireı paıǵambarynyń qasiretti ómiri týraly, túpki jelisi «bıb­­lııa­­lyq» «Júsip-Zylıha» qıssa-dastanyn ıýdaızmdi dá­­rip­tedi dep qazaq jazba ádebıetiniń tarıhynan syzyp tastaı alamyz ba? Súleımen, Dáýit, Musa týraly áńgimelerdi she?..

Shyndyq qıqalaýǵa kónbeıdi. Óz kezeginde men baba­la­rymyz «Táýrattan» jekelegen ańyzdyq jelilerdi alyp qana qoımaı, reti kelgende oǵan óz týǵan topyraǵynda dúnıege kelgen ańyzdardy da enshilep berip otyrǵandyǵyna senim­di­min. Solardyń biri topan sýǵa qatysty áfsana dep oı­laımyn.

Rasynda da, jergilikti qazaq ańyzy topan sýdyń nópir tolqynynda shaıqalyp kele jatqan Nuh paıǵambardyń kemesin aty dardaı bolǵanmen, kórer kózge qorash Qazyǵurtqa qaıyrlatýyn qalaı túsinýge bolady? Paıǵambar bitkendi túgel ıemdenip alǵan jebireı, arab týǵandarmen báseke deımiz be? Álde orta ǵasyrlardaǵy ıslam ekspansııasy kezinen qalǵan jurnaq pa? Kerisinshe, uly dinder men paıǵambarlardyń bedelin bylaı ysyra turyp, topan sý men Nuh paıǵambar jaıly ańyz babalarymyzdyń tól týmasy edi degen batyl tujyrym jasasaq she? Sóıtip, babalarymyzdyń bitik tastarǵa ǵana emes, «Táýrat» - «Bıblııaǵa» da avtorlyq quqyǵy barlyǵyn qorǵaýǵa kirissek. Taıaý Shyǵys pen Kishi Azııa, qashannan túrki mekeni bolǵan Uly Dalanyń baǵzy tarıhy mundaı boljamnyń negizsiz emestigin megzeıdi.

Jaǵrapııalyq jumbaq

Kim biledi, jer betinde, áldebir boılyqtar men endikterde áli de ashylmaı jatqan araldar bar bolar. Bar bolsa, olardy ashý jahankez saıahatshylardyń mindeti. Al tarıh eliniń ótkenin bilgisi kelgen adamǵa sheshýdiń ózgesheleý tásilderin qajet etetin jaǵrapııalyq jumbaqtar usynbaq. Ol úshin navıgaııany jetik bilýdiń nemese daýyl alasurtqan muhıtta vahtada túngi kezekshilikte turýdyń qajeti joq. Óziniń jumys ústelinde, ártúrli bastaýhattardaǵy derekterdi ózara kiriktirip, hal-qaderi jetkenshe olardan shyndyqtyń sulbasyn tanı bilse bolǵany. Tarıh usynǵan sondaı jumbaqtardyń birin men de sheshýge talpyndym. Belgili tarıhshy marqum S.Aqynjanov «Orta ǵasyrlardaǵy Qazaqstan tarıhyndaǵy qypshaqtar» kitabynda enı­­klo­pedıst ǵulama ál-Bırýnıden (973-1050 j.j) úzindi kel­ti­redi: «Qımaqtar elinde (qazirgi Qazaqstan terrıtorııasy) Manqur dep atalatyn taý kezdesedi. Alystan qaraǵanda ózi tóńkerilip jatqan alyp qalqanǵa uqsaıdy.Osy jerde tuy sýdyń sarqylmas bulaq kózi bar. Tutas áskerı qosyn sý ishse de erneýi bir eli tómendemeıdi. Bulaq mańynda Táńirge syıynyp júgingen adamnyń aıaq, qol, tizesiniń bederleri, sábı izi men esek tuıaǵynyń tańbalary saqtalǵan. Osy aradan ótken túrki-oǵyzdar olarǵa syıynyp, táýep etedi» (S.M.Aqynjanov, Kıpchakı v ıstorıı srednevekovogo Kazahstana, Alma-Ata, «Naýka», 1989, str 154).

Avtor ǵalymdar arasynda derektegi taýdyń qazirgi qaı taýǵa sáıkes keletindigi jaıly ortaq uıǵarymnyń joqtyǵyna toqtalady. Markvorttyń paıymynda Manqur Myńkól ataýynyń burmalanǵan túri bolyp shyqsa, Mınorskııde Ortalyq Qazaqstandaǵy Ulytaý jotasymen astastyrylady deıdi. Óıtkeni qımaqtar men oǵyzdardyń jazǵy jaılaýlary osy óńir bolǵan. Qalaı degenmen de, áńgimeden taýdyń naqty jaǵrapııalyq ornyn anyqtaý jaıly saýaldyń basy ashyq qala bergeni baıqalady.

Men joǵarydaǵy qos pikirdiń ekeýimen de kelispeımin. Jáne taý ataýyna, onyń búgingi qaı taý ekendigine qatysty óz joramalymdy usynamyn. Menińshe, ál-Bırýnı taý ataýyn hattaǵanda qatelikke urynbaǵan. Manqur búgingi Qazyǵurttyń tarıhı kóne ataýy.

DÁLELDER:

a) Shymkentten Almaty baǵytyna shyǵa beriste Mankent eldi mekeni bar. Osyndaǵy Man túbiri Manqur ataýyndaǵy man túbirimen tamyrlas bolýy múmkin. Ári Qazyǵurt pen Mankenttiń arasy onshalyqty alys ta emes.

á) Qazyǵurt mańynda Mansary dep atalatyn taý bar. Jazýshy Qalaýbek Tursynqulov Qazyǵurttyń basyna keme toqtarda, osy óńirdegi úlkendi-kishili taýlar arasynda bolatyn tartys jaıly jergilikti ańyzdy áńgimeleı otyryp, Mansary taýyna erekshe toqtalady. «... Mansary taýyn jergilikti turǵyndar osy kúnge deıin Mansar áýlıe dep qurmet tutady. Sol jerdiń bir qasıetti syry bar dep jańbyrly-bultty kúnderi qasyna kóp jolaı da qoımaıdy. Tipten, sońǵy jyldary bir jańbyrly kúni sol taýdyń baýyryna órmelemek bolǵan áskerılerdiń mashınasynyń tańǵajaıyp oqıǵaǵa ushyraǵanyn áli aıtyp júredi» (Q.Tursynqulov. Qazyǵurt: ańyz ben aqıqat. Almaty, «Toǵanaı T», 1998, 23-bet). Derektegi Manqur men osy Mansary ataýlarynyń arasynda da tarıhı baılanys bolýy yqtımal. Óıtkeni ekeýiniń negizinde de man túbiri kezdesedi.

b) Qazyǵurt mańynda kıeli oryndardyń kóptigi. Sonyń biri paıǵambar namazǵa júgingende sol jerdiń tasy balqyp ketip, sonda túsken eken deıtin tize, aıaq, qol izderiniń bederine uq­sas tastar. Jergilikti ańyz, tipti paıǵambardyń jaına­ma­zyna deıin tasqa aınalyp saqtalyp qalǵan dep áńgi­­meleıdi. Bırýnı dereginen tek bir aıyrmashylyǵy, paıǵambar bul óńirge esek emes, túıe minip kelgen. Nazar aýdaratyn taǵy bir jáıt, áńgimeniń qaı paıǵambar týraly ekendiginiń beımálimdigi.

Mandar men adamdar

Rasynda da áńgime qaı paıǵambar jaıynda bolýy múm­­kin? Qarapaıym qısynǵa alsaq, Nuhtan ózge jebireı nemese arab paıǵambarynyń bul óńirde iz tastaýy múmkin emes. Álde áńgime shynynda da Nuh paıǵambardyń ózi jóninde me? Olaı bolsa, Man túbiriniń tasasynda qandaı qupııa jasyrýly?

Aǵylshyn tiliniń mamany osy da jumbaq bolyp pa, adam degen sóz ǵoı der (man – adam). Biraq mannyń qupııasyn sheshýge bul tym az. Qazirgi til ǵylymyna sanskrıtte de adam degen uǵymdy bildiretin maný sóziniń bar ekendigi málim. (Mıfologııa, Moskva, «Bolshaıa Rossııskaıa enıklopedııa», 1998, str 343). Kóne úndi mıfologııasyndaǵy Maný, sondaı-aq alǵashqy adam, ıaǵnı adamzattyń arǵy atasynyń esimi retinde de belgili. (Bul arada dúnıeniń, adamzattyń damýy týraly úndilik túsiniktiń ereksheligin eskerte ketken jón. Olardyń túsiniginde adamzat tirshiligi 71 mahaıýga, ıaǵnı árbir 306720000 jyl saıyn ártúrli apattardyń saldarynan opat bolyp, ólmeı aman qalǵan Manýdan qaıta bastaý alyp otyrady. Úndi mıfologııasynda 14 Maný bar. Olardyń jeteýi ótken dáýirlerde bolǵan, jeteýi bolashaqta ómirge kelmek. Iaǵnı, úndi túsiniginde adamzatty alda kútip turǵan álemdik deńgeıdegi taǵy da jeti apat bar). Úndi mıfologııasyndaǵy Nuǵymyz osy Maný. Dúnıeni topan sý qaptarda qudaıdyń meıirimi osy Manýǵa túsedi. Qudaıdyń balyq sıpatynda kórinetini ǵana bolmasa, úndi ańyzy oqıǵasy jaǵynan «Táýrattyq» nusqaǵa jaqyn. «Táýratta» búgingi adamzat Noı men onyń áıeli Naamadan taraıdy. Úndilik nusqasynda mundaı mártebege Maný men áıeli Ila (Ida) ıe. Úndilerdiń ataqty «Mahabharata» eposynda dúnıeni topan sý basqanda Manýmen birge taǵy jeti adamnyń tiri qalatyndyǵy týraly da jeli bar (bul nusqa Ólgen men Erlikhan týraly kónetúrkilik mıfti eske túsiredi). Sondaı-aq, tek úndi emes, german mıfologııasyndaǵy alǵashqy adam esimi de Mann. Menińshe, esimderdiń dybystalýynda mundaı úndestiktiń bolýy kezdeısoqtyq emes. Ol úndi jáne german ańyzdarynyń shyǵý tórkini bir ekendigin, ıaǵnı ekeýine de ortaq baǵzy arııler dáýirin eske túsirse kerek.

Qazyǵurt-Manqurdy úndi ańyzyndaǵy osy Manýmen baılanystyra qarastyrǵan jón. Óıtkeni, Manqur da, Maný da topan sý jaıly ańyzdyń keıipkerleri. Biri jer ataýy, biri adam esimi. Ári túbirleri uqsas. Iaǵnı, Manqurdyń Maný nemese Adam taýy bolýy múmkin dep joramaldaýǵa bolady (Manqur ataýynyń ekinshi býynyndaǵy shýmerlerde taý uǵymyn bildiretin qur, kýr sózderiniń bul jerde qanshalyqty ornyqty rol atqara alatyndyǵyn anyqtaı túsýi kerek). Osy tusta mynadaı saýal boı kótermek: úndi dinı-mıfologııasyndaǵy ańyzben kóne túrkilerdiń tanys bolýy múmkin be?

Tarıh ıá deıdi. Derekter boıynsha shartty túrde arıı dep atalatyn úndi jáne ıran halyqtarynyń arǵy babalary (tek olardyń ǵana bolmasa kerek, bul týraly keıinirek áńgimeleımiz) Kaspıı men Aral teńizi mańyndaǵy da­­la­lardy mekendegeni belgili. «Parsy mıfologııasy bir kezderi Aral-Kaspıı mańyndaǵy dalalardan Úndistan men Iranǵa, Eýropaǵa taralǵan úndieýropalyq ortaq mı­­fologııalyq júıeniń tamyrlas bólshegi bolyp ta­­bylady. Parsylardyń qasıetti kóne jazbalaryndaǵy («Avestalar») qudaılar baǵzy úndilerdiń dinı mátin­de­rindegi («Vedalar») qudaılarmen óte uqsas. Áıtse de, óz­deriniń jańa otandarynda olar birshama ózgeristerge ushy­rady. Veda dástúri Úndi jerinde bertin kele jer­gilikti halyq – dravıdterdiń qýatty yqpalyna tússe, par­sylyq nusqalaryna shýmer jáne babyldyq dinı túsi­nik­terdiń áseri mol boldy»(Djozef Kempell. Geroı s tysıachıý lıamı. «Sofııa», 1997, str 328).

Osydan keıin úndi vedalaryndaǵy topan sý jáne Maný jaıly áfsana uly túrki dalasynda, búgingi Qazaqstan terrıtorııasynda dúnıege kelgen edi deýge bolady ma, joq pa? Iá desek, qısynǵa qaıshy kelmesimiz anyq.

Ras, hrıstıan jyl sanaýynyń III ǵasyrynda da (216-277 j.j) tarıhta iz qaldyrǵan Manı esimdi paıǵambar bolǵan. Ol dáriptegen manıheıshilik iliminiń Orta Azııa men Qazaqstan terrıtorııasyna da birshama taralǵany belgili (Gýmılevtiń jazýynsha uıǵyr ımperııasynyń túbine jetip tynǵan din). Áıtse de Manqur-Qazyǵurt tóńireginde aıtylatyn topan sý jaıly ańyzdyń ómirin aıanyshty aıaqtaǵan ırandyq bul jankeshtige eshqandaı qatysy joq deýge bolady.

Belgisiz etrýster

Endi Úndistan men Qazaqstandy qoıa turyp, Kishi Azııa men Eýropaǵa nazar aýdaraıyq.

1882 jyly Amerıka Qurama Shtattarynda Ignatıýs Donellı degenniń «Atlantıda. Topanǵa deıingi dúnıe» atty kitaby jaryq kórdi. Kitapta mynandaı qyzyqty derek bar:«Qoladan jasalǵan buıymdarynyń óńdelý, daıyndalý mánerine qarap biz túbi Atlantıdadan shyqqan dep eseptep júrgen, bir kezderi Italııany mekendegen etrýs atalatyn qupııa halyq turan semıasynyń bir butaǵy bolyp shyqty».

«Anglııa til ǵylymdary qoǵamynyń jaqynda ótken májilisinde piradar Isaak Teılordyń etrýsterdiń san ataýlary jóninde jasaǵan habarlandyrýy zor qyzyǵýshylyq týdyrdy. Ol kópten qupııa bolyp kelgen etrýs tiliniń syryn ashatyn kilttiń tabylǵany týraly málimdedi. Arheologııalyq qazba jumystary kezinde bir qabirden alty jaǵyna ádettegideı núkte noqattar emes, sózder kertilgen eki oıyn súıegi tabylǵan bolatyn. Piradar osy sózderdiń turan til semıasynyń (altaı-túrkilik dep túsingen jón - Á.B.) altaı tarmaǵyna jatatyn tilderdiń alǵashqy alty san ataýymen birdeı ekendigin dáleldep berdi. Osy jańalyqqa súıene otyryp, jalpy sany 3 myńdaı bolatyn etrýs jazba eskertkishteriniń grammatıkasy men sózdik qorynyń da túbi altaılyq ekendigin jeńil dáleldeýge bolady-aý deımiz. Onyń ústine jazbalardaǵy tildik uqsastyqtardy ańǵartatyn esimdik sózder men jikteý, septeý tásilderi de sibir halyqtarynyń tilderindegideı ekendigi baıqalady. Qazirgi ýaqytta etrýs mıfologııasy dep júrgenimiz fın halqynyń uly eposy «Kalevala» ekendigi de jan-jaqty dáleldenýde»(Ignatıýs Donellı. Atlantıda. Mır do potopa, Samara, «Agnı», 1998, str 367).

Ótken ǵasyrda piradar Isaak Teılor oqyp, jurtty tań qaldyrǵan sózder qandaı sózder edi? Shynymen túrki san ataýlary ma? Amal qansha, ol jaǵy bizge beımálim. Tek tujyrym ǵana belgili. Degenmen, osy taqyryptyń jalǵasy retinde Oljas Súleımenov taldaǵan taǵy bir oıyn súıegindegi sózderdi mysalǵa keltirýge bolady. Olar: i-va-est-orti-kaius-volote. Etrýstanýda «oten súıektastary» degen atpen málim oıyn súıekterindegi osy sózderdi Oljas Súleımenov jekelegen áripterin ǵana alǵa jyljytyp i-va-es-tort-ikaius-volote dep oqýdy usynady. (O.Súleımenov. Iazyk pısma, Rım, San Paolo, 1998, str 399-400). Aqyn i-diń – bir, va-nyń eki degen san ataýlarynyń kóne qytaılyq nemese slavıandyq nusqalary bolýy múmkindigin (i – kóne qytaıdan málim bir sanynyń ıfrlyq tańbasy, va – dva degen slavıan san esiminiń eskishe atalýy) eskerte otyryp, qalǵan sózderdi túrki sózdik qoryndaǵy san ataýlarymen baılanystyrady. Iaǵnı, es – úsh, tort – tórt, ikaius – eki jáne úsh sandarynyń qosyndysynan turatyn bes, volote – alty degen san ataýlary bolyp shyǵady. Bul jerde, átteń, Issak Teılor oqyǵan etrýs-túrki san ataýlaryn da bir ret kóz aldymyzdan ótkizip alar ma edik demeske laj joq!

Oljas Súleımenov Gollını saǵanasynan tabylǵan etrýs­ter­diń zate ad aidas degen ataqty sóz tirkesinde túrki tiliniń kó­megine súıenip oqýdy usynady. Aqyn ǵalymnyń túsin­di­rýinde bul sózderdi «jatyr at aıdaýshy» nemese búgingi qa­zaq tiliniń qalybyna salǵanda «at aıdaýshy jatyr» dep oqý­ǵa bolady. (O.Súleımenov. Iazyk pısma. Str 418-423). Bu­dan keıin bizge túrki tildes (naqty dáleldenbese de) etrýs­ter Apennın túbegine qaıdan keldi degen saýalǵa jaýap izdeý ǵa­na qalatyndaı. Shynynda da etrýster Italııaǵa qaıdan ke­lýi múmkin?

«Ańyz boıynsha aheıliktermen soǵysta Troıa qulaǵannan keıin Dardan patshanyń urpaǵy, troıalyq qaharman Eneı (Rım aqyny Vergılııdiń (b.d.d. 70-19 j.j) ataqty «Eneıda» poemasynyń bas keıipkeri) uly Aksanıımen birge Italııaǵa qonys aýdarady. Jergilikti ıtalıkter taıpasymen qaqtyǵysta olardy jeńip, Latyn patshanyń qyzy Lavınııaǵa úılenedi. Áıeliniń esimimen atalatyn qala saldyrady. Ólgesin jergilikti halyqtar arasynda qudaı retinde dáripteledi. Urpaqtary aǵaıyndy Romýl men Rem Rım qalasy men Rım ımperııasynyń negizin qalaýshylar retinde belgili. Rım bastaýhattary boıynsha Iýlııler áýleti (ataqty ezar shyqqan - Á.B.) osy Eneıdiń uly Aksanıı-Iýldan taraıdy dep eseptelinedi. Qazba jumystary bir qaraǵanda oıdan shyǵarylǵandaı kórinetin osy ańyzdyń rasynda da shyndyqqa janasatyndyǵyn dáleldep otyr» (Drevnıe ıvılızaıı. Moskva, «Mysl», 1989, str 387).

Iaǵnı, etrýsterdiń Apennın túbegine Kishi Azııadan qonys aýdarǵany búgingi tarıh ǵylymy kúmán keltirmeıtin shyndyq deýge bolady.

Endi Troıa turǵyndary kimder bolǵan edi degen suraqqa az-maz toqtala ketelik.

Birqatar zertteýshilerdiń pikirinshe, «Gomer Troıasynyń (ataqty «Ilıadadaǵy») turǵyndary hetter men lývııa­­­lyqtar, frakııa men frıgııa taıpalary bolǵan sekildi. So­­nymen birge Troıada ishinara grekter de ómir súrgen bolýy múmkin. Troıa patshalyǵynyń gúldený dáýiri b.d.d. 1800 jyldar men 1300 jyldardyń aralyǵyna týra ke­ledi»(Istorııa drevnego Vostoka. Moskva. «Vysshaıa shkola», 1979, str 208).

Osy úzindidegi hetter Gomer «Ilıadasynda» kete dep atalady. Olardyń Troıany qorǵaýǵa qatysqandyǵy anyq. Bál­kim bizdiń etrýs dep júrgen jumbaq halqymyz osy het­ter bolar? Tarıh mundaı joramaldy da joqqa shy­­ǵar­­maıdy. Óıtkeni «... tórkini qupııa etrýs mádenıetin lı­­kııa men lıdııanyń (het ımperııasynyń muragerleri - Á.B.) baı mádenı ǵuryp-dástúrimen baılanystyratyn da bol­jam bar» (G.V.Sınılo. Drevnıe lıteratýry Blıj­­nego Vos­­toka ı mır Tanaha, Mınsk, «Ekonompress», 1998, str 154).

«Bıblııa» jáne tarıhtaǵy hetter

«Bıblııadaǵy» «Hettiń balalary» tarıhta shyndyǵynda da bolǵandyǵy ótken ǵasyrdyń sońynda belgili boldy. HH ǵasyrdyń basynda, Túrkııanyń astanasy Ankaradan júz shaqyrymdaı jerde ornalasqan Bogezkeı qalasynan belgisiz tildegi syna jazýlardyń mol murasy tabyldy. Jazýlardy birinshi bop oqyǵan chehoslovak ǵalymy B.Groz­­­nyı bul jazýlardyń het ımperııasy patshalarynyń arhıvi ekendigin dáleldedi (qazir Bogezkeı ornalasqan jerde er­­tede hetterdiń astanasy Hattýshas qalasy bolǵandyǵy belgili bo­lyp otyr).

Degenmen, het ımperııasynyń tarıhta bolǵandyǵy jaıly boljamdar, budan erterek, 1829 jyly F.Shampolon Mysyr perǵaýyny II Ramzestiń jazbalaryn ashqanda, HIH ǵasrdyń qyrqynshy jyldary R.Lepsıýs «Kadeshtegi soǵys» dep atalatyn kóne mysyr poemasy men egıpet-het patshalary arasyndaǵy kelissózderdiń mátinin aýdaryp jarııalaǵanda-aq aıtyla bastaǵan-dy. Búgingi kúni b.d.d. HÚIII-HIII ǵ.ǵ.-da Kishi Azııada Taıaý Shyǵyspen Jerorta teńizi mańaıyndaǵy ózge memleketterge úreı tóndirgen qudiretti het ımperııasynyń saltanat qurǵandyǵy eshqandaı qupııa emes. Bir qupııa bolsa, ol Kishi Azııaǵa hetterdiń qaıdan kelgendigi bolsa kerek. Bul týrasynda ózara kereǵar eki boljam bar. Biri «hetter Kishi Azııaǵa Kavkaz taýlaryn asyp Soltústik Shyǵystan keldi dese» (etrýsterdiń de osy jaqtan ketkendigi belgili bolyp otyr), ekinshisi olardy Batystaǵy Balkan túbeginen shyǵarady. Biz osy hetterdi jáne olarmen tili de, mádenıeti de uqsas qarlardy túrki tektes halyqtardyń arǵy babalary, ıaǵnı prototúrkiler dep sanaımyz. Mundaı pikirdi birinshi bolyp bizdiń aıtpaǵanymyz da keýdege senim uıalata túsedi: «...Kerisinshe, keıbir túrik zertteýshileri hetterdi túrkiler dep dáleldeýge tyrysty. Olardyń pikirinshe, kóne het eskertkishteri túrkilik sıpat-mazmunǵa ıe» (Istorııa Drevnego Vostoka. Moskva, «Vysshaıa shkola», 1979, str 173).

Oljas Súleımenov het tiliniń úndieýropalyq tilder tobyna jatqyzylýyna kúdikpen qaraıdy. «Jikteý kate­­go­rııasy salystyrmalyq-tarıhı tiltanýda (kompa­ratıvıs­­tı­ka) úlken bedelge ıe boldy. Ǵasyr basynda etistikteriniń jalǵaýlary latyn jáne grek tilindegi jiktik jalǵaýlarymen uqsas bolǵandyǵy úshin ǵana Kishi Azııadan tabylǵan belgisiz kóne til osy tildermen týystastyrylyp jiberildi. Het tili úndieýropalyq tilder semıasyna dál osy­laı engizildi. Ári onyń eń kóne ókili (b.d.d. II myń­­jyl­dyq) bolyp ta­­­nyldy.

Bizdiń taldaýymyz grammatıkalyq shema men formant­­tar­dyń júıeli túrde dál kelýi «genetıkalyq» emes, tek mádenı baılanystardyń nátıjesi ǵana bolýy múmkindigin ańǵartady. Áıtpese, jikteýdiń eýrazııalyq eń baıyrǵy formasy saqtalǵan túrki tili de úndieýropalyq tilderge týysqan til retinde qaralýǵa tıis» (O.Súleımenov. Iazyk pısma. str 177).

Úzindi astarynan Oljas Súleımenovtiń het tili men túrki tilin baılanystyrǵysy keletindigi ańǵarylady. Eger shynymen solaı bolyp jatsa, bul pikirge biz de qosylamyz.

B.d.d. 1200 jyldary Het memleketi ómir súrýin toqtatty. Alyp ımperııanyń ornynda jekelegen usaq mem­le­­ketter paıda boldy. Al hetterdiń ómirde bolǵandyǵy, «Bıb­lııada» kimder ekeni beımálim «Hettiń balalary» degen sóz tirkesi saqtalǵany ǵana bolmasa, tarıh úshin ótken ǵasyrǵa deıin belgisiz bolyp qala berdi. Qazir het ım­­­pe­­rııa­­­synyń aheılik grektermen soǵysta jeńilis tapqany bel­gili. Shamasy, Troıany qorshaýmen bir mezgilde («Ilıa­­­da­­­­­­daǵy» soǵys qımyldary on jylǵa sozylady) grekter onyń tóńiregindegi elderge de shapqynshylyqtar uıym­das­­­­tyryp otyrsa kerek. Appolodor «Kitaphanasynda» mun­daı joryqtardyń birnesheýi atalady. Sonymen Kishi Azııada bes ǵasyrdaı saltanat qurǵan het ımperııasy tarıh sahna­sy­nan kóshti. Imperııalardyń qulaýy tarıhı zańdylyq de­­­lik, al halqy qaıda ketýi múmkin? Tutastaı joıylyp ket­­­­ti me? Áıtpese het ataýynyń tarıhta saqtalmaýy qalaı? Biz­­­­diń endigi mindet – osy jumbaqty sheshý. Ol úshin al­­­­dyn ala tujyrym jasap alýymyz artyqtyq etpeıtin sekil­di.

Tujyrym

Baǵzy túrkiler, dálirek aıtqanda búgingi túrki tektes halyqtardyń genotıpin, negizin qalaýǵa qatysqan halyqtardyń bir tarmaǵy Kishi Azııada, qasıetti Anadoly jerinde oǵyz-túrkiler Osman ımperııasyn (b.d. HI-HII ǵ.ǵ) qurǵannan kóp buryn, dálirek aıtqanda bizdiń dáýirimizge deıingi HÚ-HII ǵasyrlarda-aq ómir súrgen. Tipti memleketi de bolǵan. Olardyń bir qaýymy bizdiń jyl sanaýymyzǵa deıingi HIII ǵasyrda, ıaǵnı Gomer «Ilıadasynda» jyrlanatyn Troıa soǵysynan keıin (b.d.d. 1240 jyldar shamasy) teńiz jáne qurlyq joldary arqyly Apennın túbegine qonys aýdaryp, jergilikti taıpalarmen birge aqyndar tamsanyp aıta beretin máńgilik qala Rımniń irgetasyn qalaýǵa tyryssa (bul týraly buryn birshama áńgimelegenbiz. «Gomer «Ilıa­­da­sy», túrkiler jáne máńgilik qala, «Jas Alash» gazeti, 16.02.99) endi bir bóligi ózderiniń baıyrǵy ata-mekenderi búgingi Kaspıı-Aral teńizi mańaıyna, Syr boıyna, Jetisý óńirine qaıta kósh túzep, jergilikti taıpalarmen aralasa kele búgingi mazmundaǵy túrki halyqtarynyń qalyptasýyna muryndyq bolady. Olar endigi jerde tarıhqa get, massaget, ıýechjı degen ataýlarmen endi. Iaǵnı, ózderiniń baıyrǵy ataýlaryn joǵaltqan joq. Osy ataýmen bizdiń dáýirimizdiń I ǵasyryna deıin saıyn dalada dańqty tirshilik keshti. Jebireılerge, «Táýratqa» topan sý men Nuh paıǵambar jaıly ańyzdy tartý etken de osy halyq bolatyn.

Tujyrymdy taratý

Hetter men massagetterdi shynynda da nege baılanystyrmasqa? Mysaly, massaget ataýynyń kóp het, qalyń het degen uǵymdy bildirýi de múmkin ǵoı. Eger massaget etnonımi taıpanyń grekshe ataýy ekendigin eskersek, bulaı da pikir órbitýge bolady. Sonymen birge massaget ataýynyń qytaı jylnamalarynda atalatyn taıpalarmen salystyrylýyna da mán bergen jón sekildi. «Qytaılarǵa tıýgý (dúlý), jýjan, ıýechjı degen atpen belgili bolǵan halyqtar kimder eken? Keıbir sınologtardyń pikirinshe Shyǵys Qara qytaıy Qıdan áýleti de, al endi qytaı altyn handary Jochjo áýleti-mis. Ivan Ilıchtiń aıtýyna qaraǵanda olar ıýechjı atanyp júrgendi getter, massagetter dep biletin kórinedi» (Sh.Ýálıhanov, 5 tomdyq shyǵarmalar jınaǵy, I tom, 398-bet).

Osy get-hetter jergilikti ortaazııalyq taıpalyq odaq­­tar­ǵa kiredi. Tumar (Tomırıs) anamyzdyń qolbas­shy­­lyǵymen Kır bastaǵan ırandyq basqynshylarǵa toıtarys bergen qaharman dalalyqtar da Kishi Azııadan qaıta aýyp kelgen sol hetter ekendigine kúmán joq. Appolodor kitabynda Tomırıs esimimen birge Tólep, Tarhan sekildi ta­za túrkilik esimder de ushyrasady. «Ilıada» zama­nyn­daǵy Kishi Azııada mundaı esimderdiń júrýi kezdeısoqtyq bol­masa kerek. Sondaı-aq qar jáne saq-skıf geneologııalyq ańyzdarynyń jelilik uqsastyqtary da tosyn oılarǵa bastaıdy. Kóne grek jylnamashylary olardyń salt-dástúri kóshpeli túrkilerdikindeı ekendigin áserli-aq sýrettegen. Bertinirekte Múdeniń (Mode) ǵundarynan jeńilis tabatyn ıýechjılarymyz da osy massa-hetterdiń bir atasy. Olar ǵundardyń batysqa joryǵyna tosqaýyl bolmaı, ońtústikke jyljyp, keıin Úndistan men Shyǵys Túrkistan aralyǵyn qamtyǵan ataqty Kýshan ımperııasyn qurady.

Ras, get jáne het ataýlarynyń uqsastyǵy kezdeısoqtyq bolýy múmkin deıtinderdiń de tabylatyndyǵyn jaqsy bilemin. Olarǵa bizdiń dáýirimizdiń onynshy ǵasyryna deıin babalarymyz paıdalanyp kelgen tohar tiliniń basqa emes, dál osy Kishi Azııalyq het jáne qar tilderimen týystas til bolyp sanalatyndyǵyn aıtqym keledi.

Tohar tilinde sóıleıtinderdiń Shyǵys Túrkistanda alǵashqy paıda bolýy kezinen bastap-aq, bul til men kóne túrki tiliniń jan-jaqty baılanysqa túskendigin baıqaýǵa bolady. Olardyń baılanysy bul óńirde jazý paıda bolmaı turyp-aq bastalǵan sekildi. Tohar tili Shyǵys Túrkistanda b.d.d. I myńjyldyqtan erte bolmasa, keıin paıda bolma­­ǵan­dyǵy anyq. Buǵan deıin bul tilde sóıleıtinder Batystan Shyǵysqa jyljyǵan (aldymen Shyǵystan Batysqa, keıin Batystan Shyǵysqa qaıta jyljyǵan halyqtyń het-massagetterden basqa kim bolýy múmkin?).

«...Úndieýropalyq lıngvıstıkalyq jaǵrapııanyń málimetteri boıynsha oǵan deıin tohar tilinde sóıleıtin­der­diń keıinirek anadoly tilderiniń qalyptasýyna septigin tıgiz­gen dıalektilerde, ıaǵnı bertinirekte úndieýropa tilderiniń ıtalıan-kelt tobynyń paıda bolýyna muryndyq bolǵan til­de sóıleýshilermen baılanysta bolǵandyǵy kúmánsiz» (Iazy­koznanıe, Moskva, «Bolshaıa Rossııskaıa enıklopedııa», 1998, str 517). Aqıqat osyndaı. Tohar tilin keıbir ǵa­lym­darymyzdaı parsy-ıran tilimen týystastyra salýdyń esh jóni joq. Bul tilde prototúrkilerdiń bir tarmaǵy, ıaǵnı Ki­shi Azııada, búgingi Túrkııa terrıtorııasynda osydan úsh jarym myń jyldaı buryn memleket quryp dáýirlegen het-massaget babalarymyz sóılegen. Búgingi túrki tilderi ǵana emes, ataqty latyn tili de osy baba tildiń murageri bo­­lyp tabylady.

Jylaýyq paıǵambar

El arasynda Nuh paıǵambardyń shyn esimi Iashkar edi, eldiń qamyn kóp oılap jylaı bergesin Jylaýyq (Nuh) paıǵambar atandy degen sóz bar. Sóz astarynda shyndyq jatqan sekildi. Eger Noı-Noah esiminiń jebireı tilinde «tatýlastyrýshy», «bitistirýshi» degen uǵymdardy beretindigin eskersek (G.V.Sınılo. Drevnıe lıteratýry Blıjnogo Vostoka ı mır Tanaha. Mınsk, «Ekonompress», 1998, str 199), jylaýyq maǵynasyndaǵy taǵy bir Nuh esiminiń paıda bolýy, rasynda da qyzyq, ári kúdikti. Osy arada Jylaýyq paıǵambar jaıly áńgime ıslam dinı mıfologııasynda eskiden bar jeli me, álde jergilikti túrki tektes halyqtardyń qııalynan shyqqan dúnıe me degen saýalǵa jaýap izdeý qajettiligi týyndamaq.

Bizdiń qolymyzda Nuh esimine qatysty taǵy bir bol­­­jam bar: «Bolmys kitabyndaǵy («Bıblııanyń» bir taraýy) To­pan sý – fınıkeı, álde semıt nemese jebireı ańyzy. Biraq keıipkeri Noıdyń esimi arıılerdiki. Bul esimniń esh ózgeriske ushyramaı bastapqy arıılik maǵynasyn saqtap qal­ǵandyǵy tańǵaldyrady. Ol barlyq arıı tilderinde «sý, «aǵyn» de­­­gen maǵynalardy bildiredi. Túbiri «na» (Ignatıýs Donellı. Atlantıda. Mır do potopa. str 94).

Nuh esiminiń «tatýlastyrýshy», «bitistirýshi» maǵynasyndaǵy semıttik túsindirmesinen góri «sý», «aǵyn» degen uǵymdardy bildiretin osy arıılik nusqasy Jylaýyq paıǵambar esimine jaqynyraq keletin sııaqty. Sý men kóz jasynyń arasy onshalyqty alshaq bolmasa kerek. Iaǵnı Jylaýyq paıǵambar týraly áńgime túrki tektes halyqtardyń óz týyndysy dep sanar bolsaq, onda túrkiler men arııler arasynda qandaı baılanys barlyǵyna jaýap izdeýge týra kelmek.

Ázirge arıılerge qatysty eshkim talasa almaıtyn bir ǵana shyndyq belgili. Ol arıılerdiń kezinde (b.d.d. I-II myńjyldyqtar aralyǵy) Qazaqstan terrıtorııasynan, Kaspıı, Aral mańynan ketkendigi. Eger topan sý týraly ańyz arııler arasynda, olar jańa mekenge qonys aýdarmaı turyp-aq paıda bolǵan degen pikirge súıenetin bolsaq, túrkiler arasynda Jylaýyq paıǵambar jaıly áńgimeniń kezdesýi onshalyqty kezdeısoqtyq emes ekendigin baıqaımyz. Óıtkeni, túrkilerdi arıılerdiń tikeleı murageri dep eseptemegen kúnniń ózinde, olardyń ornyn basqan halyq retinde túrkilerdiń jergilikti jer-sý ataýlaryna qatysty ańyz-áńgimelerden beıhabar qalýy múmkin emes-ti. Eger budan da ary ketip, túrkiler arıılerdiń tikeleı izbasary, tipti tól urpaǵy edi degen pikirdi dáleldeı alyp jatsaq, ańyzdyń tikeleı túrkilerdiń óz týyndysy ekendigine kúmán qalmas. Amal qansha, ondaı múmkindik bizde joq. Biraq meniń, múmkindigim joq bola tura, aqıqat shyndyqtyń dál osylaı ekendigine sengim keledi. Jáne bul úmitsiz de senim emes sekildi.

L.Bazen naýryz sóziniń túbirin «n, a» (nár, ylǵal, shyryn) formasyndaǵy altaı prototıpinen shyǵarady. Bul sózdiń bas­qa tilderdegi qoldaný aıasy mynandaı: tunǵyssha - nia – «yl­ǵaldy, jasyl», monǵolsha - ini - «jas ósimdik», «jańa týylǵan», ni/buzum – «kóz jasy», ni/bi – «túkirý», fın-ýgor, majar tilderinde nya – «túkirik» (L.Bazen. Konep­­ııa vozrasta drevnıh tıýrkskıh narodov. str 363) «Kóz jasyn» bylaı qoıǵanda osyndaǵy ylǵal, nár, shyryn sózderiniń ózi-aq arıılik na – sý sóziniń túbi túrki-altaılyq bolýy múmkindigin ańǵartyp turǵandaı.

Arııler men prototúrkilerdi baılanystyrýǵa bul da sep. Tarıhta arıı degen halyqtyń bolmaǵandyǵy, tek el bastaýshy aqsúıek kósemderiniń ózderin arıa, ıaǵnı tekti, izgi ataýynan tarıh ǵylymynda shartty túrde arıı atalǵan halyqtardyń paıda bolǵandyǵy belgili. Asyly, osy tektilikti bildiretin arıa sózi bizdegi ar, arys, arly sózderimen baılanysty bolsa kerek. Bizdegi arys sózi baǵzy etrýsterde arystan maǵynasyn bildirgendigi de tosyn oılarǵa bastaıdy. Etrýster men túrkilerdiń túbi bir degen tujyrymǵa toqtar bolsaq, sózdiń ómirsheńdigine bul da myqty dálel, Arystan uǵymyn bildiretin túrki-qazaq sózine úsh myń jyl dep maqtanyshpen aıtýǵa bolady.

Budan buryn arys sóziniń qasqyr ataýymen baıla­nys­tyrǵanymyz bar-dy. Eger arystan da, qasqyr da totemdik sı­patqa ıe jyrtqysh ańdar ekendigin eskersek, bul bol­jamnyń da ómir súrýge haqysy bar sekildi. Bálkim, kim bi­ledi, kónekóz zamandarda bul ataý eki jyrtqysh ańǵa da teń telinip qoldanylǵan bolar.

Máńkúr-Náńkúr

Meni ıslam mıfologııasyndaǵy ólgen adamnyń o dúnıede aq-qarasyn anyqtaıtyn Máńkúr, Náńkúr esimdi perishtelerdiń qyzyqtyrǵanyna da kóp boldy. «Quranda» bul perishtelerdiń esimi atalmaıdy. Esesine, halyqtyq mıfologııada jıi kezdesedi.

Ádette, álemdik mıfologııa úlgilerinde o dúnıeniń ıesi, óliler patshalyǵynyń ámirshisi retinde alǵashqy adamnyń atalatyndyǵy belgili. (E.B.Taılor, Pervobytnaıa kýltýra. Moskva, 1989, str 425-428). Úndi «Vedasyndaǵy» Iama da (Manýdyń egizi), «Avestadaǵy» Ima da, Altaı, mońǵol halyqtaryndaǵy Erlik-nomyn han da (Ólgenniń egizi), german, fın mıfologııasyndaǵy Mann men Manalar da jergilikti halyqtyń dinı túsinikteri boıynsha jer betinde táńiri jaratqan alǵashqy adamdar bolyp tabylady. Qudaı dárejesine kóterile dáripteletin mundaı alǵashqy adam jaıly ańyz-túsinikterdi Ońtústik pen Soltústik Amerıkanyń úndis taıpalarynan da, muhıt halyqtarynan da, Afrıkanyń jabaıylarynan da, Kamchatkanyń endigi quryp bitken baıyrǵy halyqtarynan da ushyratýǵa bolady.

Iýdaızm, hrıstıan jáne ıslam teologııasy álemniń barlyq halyqtarynda derlik kezdesetin osyndaı dinı-mıfologııalyq túsinikten qulan-taza ada deýge bola ma?

Bizdińshe, bolmaıtyn sekildi. Quranda Alla-taǵalanyń perishtelerden óziniń jerdegi ókili Adam ataǵa taǵzym etýin ótingeni týraly áńgimeniń bar ekendigin bylaı qoıǵanda (Ibilis qana taǵzym etýden bas tartady), Máńkúr-Náńkúr esimdi qos perishteniń tasasynda da monoteızm talabyna oraı damytylyp, óńdelgen alǵashqy adam jaıly polıteıstik baıyrǵy mıfologııalyq túsiniktiń jatqandyǵy ańǵarylady. Islamǵa deıingi baıyrǵy halyq túsiniginde Máńkúr men Náńkúr perishte emes, alǵashqy adamdar edi.

Qurandaǵy áńgimelerdiń «Táýratpen» sabaqtas ekendigi, al «Táýrattyń» Taıaý Shyǵys, Kishi Azııa halyqtary men ún­­­diarıı jáne prototúrkilerdiń dinı-mıfologııalyq túsi­nik­teriniń mol murasy negizinde qalyptasqandyǵyn eskersek, bu­­laı bolýy zańdy da.

Biz prototúrkiler arasynda Nuh paıǵambar Nama esimimen belgili boldy dep sanaımyz. Úndilerdegi Maný da, Iama da, ırandyqtardaǵy Ima da, german, fın mıfologııasyndaǵy Mann men Mana da osy kisi. Iama men Ima Nama esiminiń sál ǵana burmalanǵan túri. Al Man men Maný esimderi Na­­ma nemese Nam ataýyn ońnan solǵa qaraı oqý, dybystaý ne­gizinde paıda bolǵan dep bilemiz. Bir kezgi abyz-aqyndar o dúnıe men bul dúnıeniń, aq pen qaranyń, aspan men jerdiń ara-qatynasyn, baılanysyn túsindirýde osyndaı ádis-tásilderge súıenip otyrǵany qupııa emes.

Tek man emes, nama, neme sózderi de kóne túrkilerde adam maǵynasynda uǵynylǵan sekildi. Óıtkeni sanskrıtte Nara, ıaǵnı adam, er adam maǵynalaryn bildiretin sózdiń barlyǵy, bizde de adam uǵymyna qatysty náreste, nemere sózderiniń kezdesetini mundaı da topshylaý jasaýǵa múmkindik beredi. Bizdińshe, kezinde Altaı óńiri men Qazaqstan terrıtorııasynan Kishi Azııaǵa jyljyp, odan ári Apennın túbegine qonys aýdarǵan hetter ózderimen birge topan sý jáne aq pen qaradaı egiz aǵaıyndy eki jigit – Man men Nam týraly áfsanany ala ketken. Hattýshas, álde Troıa, bálkim Sardynyń berekeli bazarlary men ataqty kerýen-saraılarynda bul áńgimelerdi olardan Izraıldiń oıy sergek, qııaly ushqyr, aqynjandy uldary san ret tuynyp estigendigi aqıqat. Kim biledi, olar bul áfsanany Óleń jyraýdyń (tarıhta aty saqtalǵan kishiazııalyq eń kóne aqyn) óz aýzynan estý baqytyna da ıe bolǵan bolar. Asyly, bul Avraam-Ibragım paıǵambar ólgen áıeline «Het balalarynan» tabyt satyp alatyn ýaqytpen tustas kezder.

Aǵaıyndy Man men Namnyń joly Kishi Azııada ekige bólinedi. Biri germandyqtarda alǵashqy adam ári óliler patshalyǵynyń ámirshisine aınalsa, ekinshisi semıtterge sińip, topan sý jaıly áfsananyń basty keıipkeri bolyp shyǵady. Baıyrǵy esimin áıeli Namaǵa qaldyryp, Noı-Noah nyspysymen «Táýratqa» enedi.

Altaı, Jetisý, Kaspıı men Aral boıynan hetterden keıinirek qozǵalǵan úndiarııler mıfologııasynda aǵaıyn­­dy­­lardyń esimi qarama-qarsy baǵytta kórinis tapty. Man nemese Maný topan sý jaıly ańyzdyń keıipkeri bolsa, Nama-Iama-Ima o dúnıe men óliler áleminiń ıesi retinde dárip­­teledi.

Baǵzy bir kezderi topan sý týraly áfsananyń dúnıege kelýine sebepshi bolǵan Kaspıı men Aral bul kúnde tomaǵa-tuıyq. Aral ólim aýzynda jatsa, egiziniń haline ashynǵandaı qart Kaspıı anda-sanda ǵana adýyn minez tanytyp yńyranyp qoıady.

Búgingi urpaq bul óńirden talaı-talaı halyqtar kóshkendigin, olardyń biri taǵdyr jazmyshymen Uly dalaǵa qaıta oralyp, Uly dalaǵa saı erlik ister men jasampaz bastamalardyń uıytqysy bolǵandyǵyn, oǵan qos teńiz ben qarııa Qazyǵurttyń kýá ekendigin bilgisi de joq. «Bıblııa» men «Vedalarda» Uly dalada dúnıege kelgen ańyzdar aı­tylatyndyǵyn, endigi jerde olardyń búkil adamzattyq rýhanı qazynaǵa qosylǵan qomaqty úles ekendigin paıym­da­ǵylardy da kelmeıdi.

Sóz sońy

Het ımperııasynyń eltańbasynda kók tósinde qalyqtaı ushqan qyran men shapaqty kún beınesi bederlenipti. Bizdiń búgingi kók týymyzda da osy sımvoldar. Kezdeısoqtyq pa? Olaı bolmasa kerek. Buny bir kezderi Taıaý Shyǵys, Kishi Azııa men Elladanyń rýhanı órleýine sebepshi bolǵan babalarymyzdyń shalqar shabyty búgingi urpaqtarynyń boıynan da tabylady dep yrymdasaq jón. Solaı ekendigine sengiń keledi.