QAǴAN-NAMA
Qazaq aqyl-oıynyń janashyry
Imanǵalı Tasmaǵambetov aǵaǵa arnaımyn.
QARA BALA ULY QAǴAN BOLǴANDA
Altyn denem sharshasa, sharshasyn –
Abzal elim dańqy artsyn
Bútin denem qınalsa, qınalsyn –
Búkil elim toptansyn.
Shyńǵyshan.
«Napoleon qylyshpen bastaǵan isti men qalammen aıaqtaımyn» depti uly Balzak. Jáne bul sózdi qaǵazǵa túsirip, jumys bólmesiniń kózge túser kórnekti jerine ilip qoıypty. Bul sóz ózara ıtyrqyljyń qańqasap bolyp qyrqysyp jatqan franýz halqynyń basyn (Napoleon bılik basyna kelgen kez el ishinde azamat soǵysy júrip jatqan bolatyn – Á.B.) bas-aıaǵy bes-on jylda jumylǵan judyryqtaı tastúıin etip biriktire bilgen, biriktirip qana qoımaı jaýynger halyqtardyń da qataryna qosa alǵan qarapaıym korsıkalyq jigittiń el aldyndaǵy eren eńbegine taǵzym retinde aıtylǵan bolar.
Ras, Napoleon joryqtary sátsiz aıaqtaldy. Bir armııasyn Mysyr dalasynda taǵdyr tálkegine tastap ketse, ekinshisimen Reseıdiń qarly ólkesinde masqara bolyp qosh aıtysty. Vaterloo túbinde aqyry tas-talqan bolyp jeńilis tapty. Biraq sarbazdary Napoleon sátsizdikke ushyrady eken dep odan syrt aınalyp ketken joq, alystaǵy Elbadan aıdaýdan qashyp kelgende týynyń astyna qaıtadan tura qaldy. Imperatorǵa adaldyǵyn baıqatty. Halqy tarapynan mundaı sheksiz súıispenshilikke bólený arǵy-bergi Franııa tarıhynda qandaı da bir jumyr basty franýzdyń taǵdyr-talaıyna jazyla qoıdy ma eken, áı, qaıdam...
Napoleon rýhyna sol kezdegi franýz jazýshylary ǵana emes, qatardaǵy jaýyngerden kórnekti ǵalymǵa deıin tabyna táý etkendigi anyq. Mysaly, Napoleonnyń ekspedıııalyq áskerı korpýsy quramynda arnaıy jasaqtalǵan ǵalymdar men mamandar toby bolǵandyǵy jaqsy belgili. Bul topta tipti, aqyn da bar bolatyn. Al keıin Egıpet ıeroglıfterin oqýdyń kiltin tapqan jas ǵalym Jan Fransýa Shampolonmen qoly qalt etken bir tusta Napoleonnyń ózi arnaıy baryp áńgimeleskeni de bar.
Iá, áıgili franýz adamzat tarıhyna uly jaýger ǵana emes, ǵylymnyń janashyry retinde de kire bildi. Biletinder onyń óziniń jeke basyn talantty, biraq baǵy ashylmaı qalǵan belletrıst jazýshy sıpatynda da dáripteıdi. Qazaq bolsa mundaı adamdy bir sózben «segiz qyrly, bir syrly» der-di. Al ondaı adamnyń el qurmetine bólenbeýi múmkin be? Franýzdardyń ózderiniń osy bir otandasyna degen sheksiz mahabbatyn basqashalaı túsindirý múmkin emes. Bul mahabbattyń qandaı ólshemmen ólshenetindigin Stendaldiń «Qyzyl men qarasyn» oqyǵan jan birden túsiner edi.
Al, bizde she?
Adamzat tarıhynda esimin máńgilik qaldyrǵan jahangerler kóp emes. Biri jańaǵy sóz bolǵan Napoleon bolsa, biregeıi ózimizdiń qysyq kózbabamyz Shyńǵyshan ekendigi shyndyq. Arǵy-bergi tarıhty zertteýshilerdiń daryndylyǵy jaǵynan Shyńǵyshandy ezar, Makedonskıı, Gannıbal sekildi áıgili qolbasshylardyń bárinen joǵary qoıatyny bar. Tipti, Atılla-Edildiń ózi onyń kóleńke tasasynda qalyp qoımaq. Al endi Azııadan shyqqan alyp tulǵany biz qalaı dáriptep, onyń tarıhı murasyn qalaı zerdelep jatyrmyz, baǵasyna jete aldyq pa?
Saýalǵa jaýap izdep kóreıik. Jaqynda qolyma kórnekti aqynymyz Muhtar Shahanovtyń «Jazager jady kosmoformýlasy» (Shyńǵyshannyń pendelik qupııasy) atty poemalardan quralǵan romanynyń orys tilindegi nusqasy tústi. Oqyp shyǵyp «talantty jazýshy saýatsyz oqyrmandy óz tujyrymyna báribir ılandyrmaq» degen qaǵıdanyń aqıqattyǵyna kózim taǵy jete túskendeı boldy. Iá, Shahanov talantty aqyn. Mıllıondaǵan qazaqtyń júregin jaýlaǵan sanaýly qalamgerlerimizdiń biri. Endigi jerde darynyn álem jurtshylyǵy moıyndap jatyr. Shahanovty moıyndaý – qazaqty moıyndaý. Shahanov shyǵarmashylyǵy arqyly qazaqtyń moıyndalyp jatqanyna biz de qýanamyz. Biraq sol moıyndatý qandaı qurbandyqtarmen (basqashalaı aıtý múmkin emes – Á.B.) kelip jatqandyǵyn bilgende azdap tiksinip qalǵan da jaıymyz bar. Romandy oqyp otyryp beınebir Shahanov Shyńǵyshandaı uly arýaqtyń sońyna jaryq kúnde shyraq alyp túskendeı kúıde qaldyq.
Shyńǵyshan, shynynda da, Shahanov beınelegendeı rýhanı qubyjyq pa? Joq, olaı bolmaýy kerek. Óz zamanynyń ańyz-áńgimelerimen sýsyndap óskenin shejireshiler san ret tápsirlep jazǵan joq pa! Dalalyq sara mádenıet týdyrǵan batyrlyq epostardyń yqpalynda tárbıelenip ósken bala Temirshindi qalaı ǵana rýhanı ergejeıli deýge aýzymyz barmaq?
Osy tusta Shyńǵyshan dúnıege kelgen kezderi Uly Dalanyń shyǵysynda júz bergen oqıǵalarǵa az-maz toqtala ketken jón sekildi. «Mońǵoldyń qupııa shejiresinde» osy óńirdegi taıpalar arasynda bolyp jatqan úzdiksiz qaqtyǵystar, ıaǵnı dalalyq azamat soǵysy jaıly baıandalady. Tutas mońǵoldyń bıleýshisi, Shyńǵyshannyń atasy Ambaǵaı handy qytaılyqtardyń aldap qolǵa túsirip, kergishke shegelep qaǵyp óltirgenine de jarty ǵasyrdaı ǵana ýaqyt bolǵan. Mundaı dúrbeleń kezeńde keshe ǵana bir týdyń astynda bolǵan, dańqty kezderin áli umyta qoımaǵan shashyrandy taıpalardyń arasynda qandaı áńgimeler aıtylýy múmkin. Kónekóz jazbalar buǵan «El arasynda búkil eldiń basyn biriktiretin, olardy jańa uly jeńisterge bastaıtyn dana bıleýshi keletindigi jaıly áńgimeler jıi aıtylatyn edi» dep jaýap beredi. Árıne, halyq kútken bul tarıhı orynǵa birden-bir laıyq jan keshegi ómiri azappen úzilgen Ambaǵaı hannyń nemeresi, bórjigennen shyqqan Esýheı bahadúrdiń úlken balasy Temirshin bolatyn. Bul áńgimelerdiń Vıfleemnen shyqqan adamzatty qutqarýshy Isa Másih jaılybizdiń jyl sanaýymyzdyń baz kezindegi áńgimelermen uqsastyǵy sondaı, Uly Dalanyń osy óńirinde jańa paıǵambardy kútken Aldyńǵy Azııadaǵy sol bir kóńil-kúıler araǵa myń jyl salyp qaıta qaıtalanyp jatqandaı áser qaldyratyn. Bozbala Isa sekildi bala Temirshinniń de óz mıssııasyna ishteı qatty daıyndalǵandyǵy anyq. Biraq alda ony adamgershilik pen ar-namys synǵa túsetin taýqymetti taǵdyr kútip tur edi.
Esýheı bahadúr Temirshinine qońyrat Daı sheshenniń qyzy Bórteni aıttyryp kele jatqan saparynda tatarlardyń qolynan ýlanyp ólgesin, keshe ǵana uıyp otyrǵandaı bolǵan shańyraqtan baq ketken. Esýheıdiń jesiri Óelin kúıeýinen muraǵa qalǵan bılikti qolynda ustap qala almady. Tóńireginde toptasyp otyrǵan rýlas aǵaıyndary bulardan alapes kórgendeı bir túnde beze kóshti. Óelin Esýheıden qalǵan taǵy bir áıel jáne tórt bala, bir qyzben dalada qaldy. Iá, keshe ǵana jarylqap turǵandaı bolǵan Táńiri syrt aınalam dese bir-aq sát. Al sol syrt aınalý jigerdi qaıraıtyn syndarly syn bolyp shyqsa she! Qalaı degenmen de Temirshinniń óziniń juldyzdy taǵdyryna sengendigi anyq.
Temirshinniń ózimen ákesi bir, sheshesi bólek Bekter baýyryn óltiretini de osy tus. Bolashaq jahanger mundaı qanquıly iske nelikten bardy, áreket astarynda ne sebep jatty, osy arada buǵan da oı kózin júgirte ketken jón sekildi.
Osy arada bizdiń Lev Gýmılevtiń «Qupııa patshalyqty izdeý» kitabyna, dálirek aıtqanda, onyń «Mońǵoldyń qupııa shejiresi» tasasyna jasyrǵan qupııalarǵa boılaıtyn taraýlaryna toqtala ketkenimiz oryndy. Lev Gýmılev shejiredegi osy oqıǵany baıandaıtyn tusqa ár túrli qyrynan mátindik, logıkalyq taldaý jasaı kelip, Bekter Temirshinniń syrtynan tyńshylyq júrgizgen bolsa kerek degen baılamǵa keledi. Iá, aıdalada jalǵyz qalǵan úıdegi bolashaqta búkil mońǵoldy bıleıtin bolady dep el ishindegi ańyz-áńgimeler dáriptep júrgen balanyń kóńil túkpirinde qandaı qozǵalystar bolyp jatqandyǵyn bilip otyrýǵa halyq birliginen góri óziniń «bólip al da bıleı ber» jeke bıligin táýir kóretin aqsúıekter múddeli bolatyn. Al Temirshin jaıly ondaı málimetterdi berip otyratyn jalǵyz pende baýyry Bekter edi. Gýmılev Temirshin osy surqaı shyndyqty bilip qalǵan bolsa kerek dep baılam jasaıdy. Qazirge deıin «Qupııa shejireniń» mátinine taldaý jumysyn júrgizgen jalǵyz ǵalym Lev Gýmılev ekendigin eskersek, bizdiń de osy baılamǵa toqtaǵanymyz durys. Bekterdiń Temirshindi satqandyǵy kúmán týdyrmaıdy. Al satqynǵa qashanda ólim jazasy laıyq. Óıtkeni bozbala Temirshinniń oı-sanasynda bul kezderi keshegi Ambaǵaı atasynan qalǵan eldi qaıta biriktirý jaıly armannyń pisip-jetilip jatqandyǵy anyq edi. Mundaı uly murat jolynda álsizdik tanytsa baýyryn da aıaýǵa bolmaıtyn. (Gogoldiń óz balasyn atyp óltirgen ataqty Taras Býlbasyn eske túsireıik – Á.B.) Dalanyń márt jaýyngerlik salty sondaı aqadal qataldyqty talap etetin. Osy taldaýdan keıin-aq, biz keshegi Keńes ókimeti tusyndaǵy tarıhshylarymyzdyń túsindirgenindeı, Shyńǵyshannyń balyq úshin bolǵan bolymsyz eregeste baýyryn da óltire salatyn bezbúırek jan emes, kerisinshe, uly murat jolynda ózin de, ózgeni de aıamaıtyn jigerli, birbetkeı jan ekendigin ańdar edik. Endi «Qupııa shejire» avtory oqıǵany nege bolǵan kúıinde baıandamady degen saýalǵa keleıik. Saýalǵa bylaı jaýap berýge bolady: «Shejirede» Bekter óliminiń sebebi ashyq tápsirlenetin bolsa, bul bir týdyń astyna qaıta birige bastaǵan eldiń aýyz birligine syzat túsirer edi, baýyr baýyrǵa jaý bolǵandyǵy anyqtalatyn. «Qupııa shejire» avtorynyń oqıǵa sebebin tuspaldap qana ótetindigi de sondyqtan. Búgingi urpaqqa toǵyz ǵasyr buryn júz bergen bulyńǵyr oqıǵa astarynan shyndyqty shyjymdap shyǵarýǵa qyraǵy oı kózi kerek. Iá, ıá, bizge tarıhty qaıta oqýǵa týra kelmek. Bálkim, biraz jaıttardy jańasha baǵalaýymyz da kerek shyǵar.
Keshe ǵana dúnıeden ótken Qaltaı Muhamedjanov aǵamyz «Shyńǵyshan jaıly jazýǵa shama-sharqym jetpedi» dep ókinedi. Bolmasa ol jaıly derekterdi ǵumyr boıy jınap-aq baqqan ǵoı. Sondaı-aq, Beıbarys babamyzdy somdaǵan has talant Nurmahan Jantórınniń de sahnaǵa alyp shyqsam dep ǵumyr boıy ańsaǵan obrazy Shyńǵyshan bolǵany belgili. Kezdeısoqtyq pa? Joq, olaı bolmasa kerek. Shyńǵyshannyń jan dúnıesi kúrdeli rýhanı zor tulǵa bolǵandyǵyn ańlaǵandyqtarynan bolar.
Iá, Batys oqyrmanynyń oıynan shyǵamyn dep Uly dalanyń uly tarıhyn qurbandyqqa shalýǵa bolmaıdy. Shahanov romanyn oqyp otyryp eriksiz osyndaı oıǵa qalasyń. Degenmen, tarıhty bylaı qoıa turyp, jeke tulǵa týraly sóılegen jón bolatyn shyǵar. Mysaly, Shahanov óz romanynda jary Bórteni oı-muraty jaǵynan Shyńǵyshanǵa qarsy adam retinde sıpattaıdy. Biraq Shahanov Bórte anamyzdy uly qosaǵyna qarsy qanshama arandatqysy kelgenimen, tarıhı Temirshin-Shyńǵyshannyń adamdyq qasıetteri jaǵynan Shahanovtyq ádebı psevdo – Shyńǵyshannan báribir joǵary turatyndyǵyn, Bórtemen arasynda tolyq túsinistik bolǵandyǵyn da umytpaǵan jón.
«Qupııa shejire» otaý qurǵandarynyń ekinshi jyly Temirshinnen Bórteni merkitterdiń tartyp alyp ketetindigi týraly baıandaıdy. Bozbala Temirshinniń atqa qonyp alǵashqy nartáýekel iske bel baılaıtyny da osy tus.
Ókil ákesi kereıt Tuǵyryl han men andasy Jamýhaǵa qolqa salyp, ásker jınap, qol bastap maıdanǵa kirip jaryn merkitterden qaıtaryp alýy bozbala Temirshinniń ataqty Shyńǵyshanǵa aınalýynyń alǵashqy qadamy edi. Bul oqıǵany Gýmılev «Dalalyq shaǵyn Troıa soǵysy» dep asqaqtata baǵalaıtyny bar. «Qupııa shejire» avtory osy bir tustaǵy Shyńǵyshannyń kóńil kúıin mynandaı sózder arqyly jetkizedi.
Jaý merkitter álek sap,
Jaralady janymdy.
Japa etti jarymdy,
Asyl tutar arymdy.
Menińshe, baǵasy armen ólshengen Dala áıeline (jalpy áıel zatyna – Á.B.) budan artyq qurmet kerek emes sekildi.
Ras, «Qupııa shejire» avtory názik bosańsýlarǵa qarsy.
Sóz saptasyna sentımentaldyq tipten jat. Lev Gýmılevtiń avtor aqsúıek jaýynger bolsa kerek dep topshylaıtynyndaı-aq bar. Biraq osy bir belgisiz Aqtamberdi bálkim Shalkıizdiń ózi Temirshinniń merkit qolyna túsip qalǵan Bórtege degen jan shyrqyratar sezimine kelgende álsizdik tanytyp alady: «Merkitter úrkip, túni boıy Seleńgini quldaı qashqanda, áskerler artynan qýa soǵyp, jaılaıdy. Temirshin qashqan elderdiń ishinen «Bórte, Bórte!» dep aıqaılap izdegende, úrkip bara jatqan eldiń ishindegi Bórte újin Temirshindi daýsynan tanyp, keıqýat kempir ekeýi kúımeden túse júgirip, Temirshinniń shylbyryna orala ketedi. Aıdyń jaryǵymen tanyǵan Temirshin ony qushaqtap aımalaıdy» («Mońǵoldyń qupııa shejiresi» – 110 b). Iá, Dala jyraýy Temirshin men Bórteniń arasyndaǵy sezim týraly bizden jaqsy bilgen. Sezimdi jyrlaýǵa kelgende álsizdik tanytatyny da sondyqtan. Kim biledi, bálkim, onyń baǵyna Bórte apamyzdyń qolynan bir kese qymyz ishý baqyty da buıyrǵan bolar-aý.
Sóz sóz, biraq bizdiń de artyqbas qııaldanýǵa qaqymyz joq. Búgingi adamzattyń amalsyz bolsa da ózgemen tósektes bolǵan áıel zatyna kózqarasy qandaı bolatynyn qaıdam, al Temirshinniń Bórte anamyzǵa solaı bolyp qalǵan eken-aý dep bir mezet te kóz alartpaǵandyǵy anyq. Qaıta osy bir tustyń rýhanı-moraldyq bar aýyrtpalyǵyn óz moınyna alǵan sekildi. Merkitten dúnıege kelýi múmkin Joshysyna da qyryn qaraǵan joq. Búkil murasyn osy Bórte báıbishesinen týǵan tórt ulyna mura etetindigin sol uly mahabbattyń jańǵyryǵy dep túsinsek jón. Otbasy men jarǵa adaldyq qasıeti jaǵynan kelgende Shyńǵyshan babamyz araǵa on ǵasyrdaı ýaqyt salyp barypt ta bizge úlgi bolyp qala bermek. Bar aıtarymyz, búgingi urpaqtyń Napoleon men Jozefına, ezar men Kleopatranyń mahabbatyn ǵana emes, Shyńǵyshan men Bórteniń súıispenshiligin de bilip óskeni jón.
Endi Shahanov áńgimeleıtin taǵy bir tarıhı tulǵaǵa toqtalaıyq. Ol Otyrardyń bıleýshisi ataqty Qaıyrhan. Marqum tarıhshy Serjan Musataıuly Aqynjanov «Qazaqstannyń orta ǵasyrlyq tarıhyndaǵy qypshaqtar» kitabynda shejireshi Jýjanıdan mynandaı mysal keltiredi: «615 (1216) jyly... Horezm shahy Muhamed Iemekten shyqqan Iakaftannyń uly túrkistandyq Qadyrhannyń elin oırandaýǵa attandy». Iá, ıá, Horezm shahy basqa emes, Shahanov tamsana sýretteıtin dál Qadyrhan-Inalshyq Qaıyrhannyń elin oırandaýǵa attanyp otyr. Biraq nege ekeni belgisiz, arada taǵy bir-eki jyl ótkende osy Qaıyrhan ózine keshe ǵana teperish kórsetken Horezm shahyna adaldyǵyn tanytý maqsatynda túrki-mońǵoldyń kerýenin tas-talqan etip qyryp salady. Osylaısha, Otyrardyń túrki-mońǵoldyń qaıqy qylyshynyń astyna túsýine sebepshi bolady. Keshegi dala jaýyngeri nelikten bulaı jaza basty, oǵan dál jaýap joq, biraq boljamdar jasaýǵa bolady. Áıtse de bizge dál qazir ol boljamdardyń qajeti qansha. Bar bolǵany qyzylbas parsyǵa táýeldi Inalshyq Qaıyrhannyń óz baýyrlaryna qylysh kótergendigin aıtsaq ta jetkilikti. Iá, ıá, óz baýyrlaryna qylysh kótergendigin. Basqashalaı baǵa berý múmkin emes. Bulaı deıtinimiz, resmı tarıh HI-HII ǵasyrlarda Syr men Jetisýda azǵantaı mólsherde bolsa da jartylaı mońǵol tildes ulystardyń bolǵandyǵyn joqqa shyǵarmaıdy. Iá, ıá, ol kezdegi mońǵol men qypshaq aýdarmashysyz-aq erkin túsinise alǵan. Bizge osy mońǵol men túrkiniń ǵunnan baryp qosylatyndyǵyn da umytpaǵan jón-aý. Al bala Temirshinniń ol tarıhtan da habary bar bolsa she. Jalpy, Temirshinniń dalalyq aýyz ádebıeti týdyrǵan qandaı epostardy tyńdap ósýi múmkin? Ol epostardyń mazmuny qandaı edi? Dál sol kezderi ótkennen syr shertetin tarıhy myń jyldyq «Manas» ispetti dastandar bolmady ma eken? Amal qansha, biz bul saýaldarǵa jaýap bere almaımyz. Biraq Aqynjanov áńgime qylatyn uranqaı taıpasy men Temirshinniń arǵy atasy Bodanshar shaýyp alyp bodan qylatyn uranqaılar arasynda parallel izdenister júrgizýge bolatyn sekildi. Osy arada H-HI ǵasyrlardaǵy Uly Dala tarıhyndaǵy kúńgirtteý tustarǵa sáýle túsire alsaq, Shyńǵyshandy jaýlaýshy emes, ata-baba mekeniniń tutastyǵyn qaıta qalpyna keltirýshi retinde de nasıhattaý múmkindigi bar ekendigi ańǵarylmaq.
Iá, Shyńǵyshan jaýgershiligi artyna Reseı men Qytaı ispetti eki uly memleketti mura etip qaldyrdy. Búgingi Qazaqstan alyp jatqan terrıtorııa da sol Shyńǵyshannan qalǵan mıras. Nemeresi Qubylaı hannyń tusynda Soltústik pen Ońtústik bolyp qyrqysyp jatqan Qytaıdyń basyn biriktirý múmkindigi týdy. Keıingi Reseı bolsa Temirshin qurǵan ımperııanyń tikeleı murageri bolyp qaldy. Sondaı-aq, búgingi orystyń óziniń batystaǵy slavıan baýyrlarynan góri túrkilerge jaqyndaý ekendigin ǵylymı zertteýler de joqqa shyǵarmaıdy. (Erenjen Hara-Davan. «Chıngıshan kak polkovode ı ego nasledııa», 1992, str 252.) Jaýlap barǵan jerindegi halyqtyń dinı senimine qııanat jasamaý da uly Shyńǵyshannan qalǵan ónege. Tipti, onyń urpaqtarynyń pravoslavıe shirkeýlerin salyqtan bosatqandyǵy jaıly da derekter bar. Orys jylnamashylary Shyńǵyshan urpaqtarynyń biri bir knıazdikten túsken salyqty túgelimen derlik shirkeý qoryna aýdartqany týraly jazady. Túrki tili orys knıazderiniń saraıynda bertinge deıin keń qoldanysta bolǵandyǵyn da umytpaǵan jón. (G.V.Vernadskıı «Mongoly ı Rýs», 1997, str 390). Al Pýshkınniń ózi keıipkerine aınaldyrǵan Borıs Godýnovty taza túrki edi desek kim sener. Kompas, qaǵaz, optıka sekildi órkenıet úlgileriniń Batysqa Shyńǵyshan joryǵy arqyly jetkendigi de el biletin shyndyq. Adamzat tarıhyn jańa bıikterge kótergen osyndaı uly isterdiń bastaýynda turǵan Shyńǵyshannyń qolbasshylyq qabileti týraly áńgime óz aldyna bir bólek. Memlekettik qaıratker retinde de uzaǵynan áńgimeleýge bolady.
Bizdiń eń basty aıtqymyz kelgeni, tarıhı Shyńǵyshannyń Shahanov romanyndaǵy ádebı keıipkerden tipti basqa ekendigi. Shahanov Iýnıı Iývenaldyń «Eshbir qatygez jan baqytty bola almaq emes» degen sózin keltire otyryp, Shyńǵyshandy adamı baqyttan quralaqan ozbyr retinde sýretteıdi. Al biz biletin Shyńǵyshan týraly franýz halqynyń uly perzenti Napoleonnyń «Men Shyńǵyshandaı baqytty bola almadym» degen moıyndaý sózi bar. Shyńǵyshandaı uly tulǵaǵa budan artyq qandaı moıyndaý qajet!
2001 jyl.
