Musa paıǵambar mysyrlyq pa?

Tarıh paraqtary kıeli kitapta «Táńiriniń tańdaýy túsken halyq» retinde atalatyn evreı ultyna jasalǵan talaı-talaı qysastyqtardy biledi. «Táýrattan» belgili Mysyr men Babyl quldyǵy, Rım shapqynshylyǵy, HIH ǵasyrdaǵy atyshýly «Dreıfýs isi», Reseıdegi «qara júzikter», fashıstik Germanııa jáne qanquıly Holokost, bul tizim osylaı sozylyp kete beredi. Tipti dúnıelerinen jylylyqtyń lebi esetin júzi jaıdary aqsaqal Valter Skottyń ózi de bul taqyrypty aınalyp óte almapty. Onyń áıgili «Aıveno» romanynda da orta ǵasyrlarda Angoııany otarlaǵan norman serileriniń evreı kópesi men onyń qyzyna jasaǵan qııanattary týraly birqydyrý áńgime bolatyny bar.

Iá, evreı tarıhyn taýqymet pen azap, qaıǵy-nala men kóz jasynan quralǵan deýge bolady. Biraq evreıler tek ózgelerdiń tarapynan ǵana qııanat kórdi me eken/ Óz halqynyń uly tarıhyn tutqyndardyń ishinde evreı per­­zentteri de bolmady dep aıta alamyz ba? Joq, aıta almaıdy ekenbiz. Tarıh betteri ondaı oqıǵany da biletin bolyp shyq­­ty. Jáne bul oqıǵany evreı tarıhy men dúnıe­ta­nymyna jasalǵan eń aýyr soqqy deýge bolatyndaı.

«Tán jarasy jazylar, jan jarasy jazyla ma?» Bul sózdi ańsaryna qoly jetpegen kez kelgen májnún muńlyqtyń aıtatyny málim. Biraq másele tek mahabbatta emes, seniń ultyńnyń tarıhynda, san ǵasyrlar urpaqtan-urpaqqa mura qylyp aıalap ustaǵan baba dininde, sol dinmen egiz qozydaı bolyp birge bite qaınasyp ketken dilinde bolsa she? Jáne sol tarıhyńnyń, diniń men dilińniń negizin áldekim, áldekim emes-aý, óz qandasyń kúırete joqqa shyǵaryp jatsa ne bolmaq? Jáne ol baýyryń anaý-mynaý emes, bedelin álem moıyndaǵan, qaısybireýler HH ǵasyrdyń paıǵambary dep ulyqtaýdan da taıynbaıtyn uly ǵalym bolsa?

Mine, Gıtler qyrǵynynan sál buryn, ekinshi dúnıejúzilik soǵystyń qarsańynda evreı ultyna jasalǵan soqqy dep dál osyndaı mazmunǵa ıe edi. Syzat-jaraqat aldymen tán­­­­ge emes, janǵa, bálkim júrekke tústi. Jáne bul soqqyny ja­­­saǵan ózge emes, evreıdiń ózi, adamtanýdaǵy eń sońǵy je­­tistik – psıhoanalızdiń atasy sanalatyn uly ǵalym Zıg­­mýnd Freıd bolatyn.

Sonda adam janynyń qaltarys-bultarystaryna úńilýdiń has sheberi esepteletin Zıgmýnd Freıd «ne búldirdi» deısiz ǵoı? Bárin búldirdi.

Ol eń aldymen «Biz Qudaıdyń qalaýy túsken halyqpyz» degen san ǵasyrlardan beri kele jatqan jaraly janǵa shı­­­­­­pa ispetti evreılik túsiniktiń byt-shytyn shyǵardy. Iá, ıá, Musa paıǵambardy «evreı qaýymynan emes, perǵaýynnyń tárbıesin kórgen tegi jat mysyrlyq» edi dedi. Qazaqtyń bir­týar aqyny Jumeken Nájimedenovtiń «Keıbir eldiń Qu­daıy da kóshirme» dep keletin jyr joldarynyń rasymen de aqıqattyǵyn dáleldedi. Árıne, adamzat tarıhyndaǵy, eń alǵashqy monoteıstik (birqudaıshylyq) din bolyp sana­la­­tyn evreı ıýdaızminiń abyroı-ataǵyna nuqsan keltire oty­ryp, Freıdtiń túsindirýinde evreı ıýdaızmi kóne Mysyr (Egıpet) perǵaýyny ustanǵan, memlekettik din retinde endirmek bolyp talpynǵan senimniń jańalanǵan, evreı topyraǵynda damytylǵan plagıat nusqasy ǵana bolyp shyqty.

Freıdtiń ósıeti ispetti eń sońǵy «Musa paıǵambar jáne birqudaıshylyq» atty eńbegi (1939 jyly jeke kitap bolyp shyqqan) osyndaı oqyrmanyn esten tandyrar málim­­de­me­­lerge toly edi.

Bul eńbeginde psıhoanalıtık Freıd eń aldymen tarıh­shy hám til mamany retinde tanyldy. Dáliregi, ony «óz oıynan eshteńe de shyǵarǵan joq, ózine deıin de ártúrli ǵalymdardy mazalap kelgen Musa paıǵambar ómirin qatysty kúdikti jattardyń qarańǵy túkpirlerine jaryq túsirýge ǵana talpyndy» degen durys bolar. Sonymen, Musa paıǵambardyń eshqandaı da evreı emes, tolyqqandy mysyrlyq ekenin dáleldeý úshin Freıd qandaı derekter men dáıekterge júgindi deısiz ǵoı? Bul úshin Freıdtiń óz eńbegine úńilgen jón: «Eń aldymen bizdi Musa paıǵambardyń tulǵasynda qyzyqtyratyn nárse – onyń ıvrıt tilinde Moshe dep dybystalatyn esimi. Endi «Bul esim qaıdan shyqqan, ne maǵyna bildi­re­di?» degen saýaldar qoıaıyq. Ózimizge belgili bolǵanyndaı, bul saýaldarǵa Shyǵýdyń («Táýrattyń» bólimi) ekinshi ta­raýynda jaýap beriledi. Onda Mysyr perǵaýynynyń qyzy sábıdi Nil ózeniniń sýyna tunshyǵyp ólýden qut­qaryp turyp, «Sýdan alynǵan», ıaǵnı, esimi Moshe bolsyn degeni týraly aıtylady.

Degenmen bul túsindirme jetkiliksiz. Óıtkeni, ıýdeı sózdik qorynda bul sózdiń «tartqylaýshy, dep túsiniletin basqalaı da nusqasy bar. Ózara kirikpeıtin bul eki túsindirmege biz óz tarapymyzdan eki birdeı daýly pikir aıta alamyz: aldymen, Mysyr perǵaýynynyń qyzy, árıne. Nil ekendigi kúmándi sýdan qutqaryp alǵan sábıge óz ana tilindegi attardy bylaı qoıyp, ıýdeı esimin qoıýy tipti de qısynǵa kelmeıdi.

Ekinshiden, birazdan beri mamandar tarapynan «Musa» esiminiń shyǵý tórkini mysyrlyq bolýy múmkin degen pikirler aıtylyp júr. Osyndaı pikirlerdiń jıyntyq nusqasy retinde «Egıpet tarıhy» (1906) dep atalatyn klassıkalyq eńbektiń avtory Brıstedtiń jaqynda ǵana shyqqan «Uıattyń oıanýy» (1934) kitabynan myna úzindini keltirgim keledi: «Onyń, Musanyń esimi mysyrlyq ekenin atap ótken lázim. Bul mysyrdyń «mos», ıaǵnı, «bala» degen sózi. «Amen-mos», ıaǵnı, «Amonnyń balasy» nemese «Ptah-mos», ıaǵnı, «Ptahtyń balasy» degen nusqalardyń túri...

Keıinnen Mos («bala») degen ekinshi túbiri ǵana qalyp, aıtýǵa birshama jeńildendirilgen. Musanyń ákesiniń bala­­sy­nyń esiminiń aldyna Amon nemese Ptah sekildi qudaı­lardyń biriniń esimin qoıǵanyna eshqandaı kúmánim joq...» (Zıgmýnd Freıd, «Moıseı ı monoteızm», ınternettik nusqasy, 1-2 better).

Osylaısha, zertteýin aldymen Musa paıǵambardyń esimin ejikteýden bastaǵan Freıd munymen toqtalyp qalmaıdy. Musanyń ómirde shyn bolǵan tarıhı tulǵa ekenin, onyń Mysyr perǵaýyny Amenhotep IÚ saraıynda tárbıelengen belgisiz Egıpet aqsúıeginiń balasy bolýy múmkindigin tilge tıek etedi. Tipti qaradúrsindeý bolsa da alǵashqy monoteıstik dinniń negizin qalaýshy esepteletin osy perǵaýynnyń tikeleı shákirti, izbasary edi dep te salady.

Qysqasy, Freıd óz eńbeginde evreı ıýdaızminiń aıaǵyn aspannan bir-aq keltirgen-di.

Evreıden evreıshe qorǵaný

Qazaqta ázil-shyny aralas «qojaǵa qoja ǵana qojań­­daı­­dy» degen sóz bar. Bul sózdi osy arada óńin sál ózgertip, evreı aǵaıynǵa da baılanystyryp aıtýǵa bolatyn sekildi. Árı­ne, álem moıyndaǵan Freıdke taǵy da álem moıyndaǵan evreı balasynyń ǵana shamasy kelmek. Solaı bolyp shyqty da. Endi evreı balasy evreı ospadarlyǵynan óz halqynyń namysyn qalaı qorǵaǵandyǵyna qysqasha toqtala keteıik.

Birde qolyma jaıma bazardan amerıkalyq evreı tarıh­­shy­­sy Immanýıl Velıkovskııdiń «Edıp jáne Ehnaton» hám «Túnek qoınaýyndaǵy ǵasyrlar» atty eki eńbegi tústi. Kitap satýshy bul kitaptardy «evreı halqynyń dertine shı­pa bolyp kelgen balzamy» dep túsindirdi. Tarıhshy bi­rinshi eńbeginde Edıp patsha týraly áfsananyń (Freıd psı­hoanalızminiń basty jańalyǵy bolyp sanalatyn «Edıp kompleksiniń» basty keıipkeri) tarıhı túp-negizin izdeı otyryp, ańyzdyń aqıqat sulba-ózegin jasaýǵa talpynady. Tarıhshy birinshi kezekte Edıp patshalyq qurǵan qalanyń Grekııadaǵy Fıvy emes, Egıpet Fıvysy ekendigin dáleldeıdi. Óıtkeni, ańyzdaǵy Edıpke jumbaq jasyratyn Sfınks eskertkishi osy tóńirekke ornalasqan (qanaty synyp, mur­ny mújilgen bul tarıhı jádigerdi Mysyr pı­­ra­mı­dalarynyń mańynan áli kúnge tamashalaýǵa bolady). Iaǵnı, áfsana týdyrýshylardyń qııalyna qanat bitirgen qu­by­jyq­tyń túpnusqasy osy Sfınks eskertkishi bolýǵa tıis. De­mek, Edıp jolaýshylap kele jatyp kezdestirgen qalanyń shyn aty da áfsanadaǵydaı jeti qaqpaly Fıvy emes, tarıh­tan belgili Nil jaǵasyndaǵy No-Amon («Amonnyń rezı­den­ııasy») shahary bolyp shyǵady. Budan keıin ǵalym «Edıptiń ózi de Mysyr perǵaýyndarynyń biri bolýy kerek» degen oıdy negizge ala otyryp, izdenis jasaıdy. Tarıhı derekterdi áfsana jelisimen sabaqtastyra damytý arqyly Edıptiń prototıpi Mysyr perǵaýyny Amenhotep IÚ (Eh­­naton perǵaýyn – Freıdte Musa paıǵambardyń ustazy sana­latyn Mysyr bıleýshisi – Á.B.) bolýy kerek degen she­shimge keledi.

I.Velıkovskıı áfsanadaǵy Edıp pen tarıhtaǵy Eh­­natondy uqsastyratyn birneshe derekter men dáıek­te­me­lerdi de alǵa tartady. Ol uqsastyqtar mynadaı:

1. Ehnaton (Amenhotep IÚ) týraly ákesi Amenhotep III tusyndaǵy jazbalarda eshqandaı derek joq. Onyń kes­­­­­kini bul kezdegi barelfterde de kezdespeıdi. Al baǵzy Mysyr sýretshileriniń, bálkim, saraıdyń jazylmaǵan zańy boıynsha, patsha otbasy barelfterde ádette tolyq kes­kin­deletin bolǵan. Iaǵnı, Ehnaton taqqa otyrǵanǵa deıin syrt­­­ta boldy, saraı sýretshileriniń kózine túsken joq. Ákesi ólip, taqqa murager retinde elge qaıta oralǵanda, sheshesi Tı patshaıym bılik júrgizip jatqan-dy.

Edıp týraly ańyzda da osy jeli. Biraq naqty tarıhtan góri aqyn baıandaýshynyń kórkem qııalyn ańǵaratyn áf­sanalyq boıaý basymdaý. Ákesi Laı kóripkelgen bolashaq uly­nyń (Edıp) ózin óltiretinin, týǵan sheshesine úılenip, bala súıetinin biledi. Óz ómirine qaýiptengen patsha qolynda jańa týylǵan sharana náresteni qyzmetkerleriniń birine dalaǵa aparyp tastaýǵa buıyrady. Jáne bir qyzyǵy, áldebir sát­tiliktermen sábı aman qalyp, kórshiles patshalardyń biri­niń qolynda tárbıelenip, er jetedi. Keıinirek taǵdyrdyń aıdaýymen óz qalasyna qaıta oralǵanda, ıesiz taqtyń ústinen túsetini jáne bar. Sosyn, baıaǵy kóripkel aıtqandaı, taqqa otyryp, sheshesimen nekesin qıdyrady.

2. Taqqa otyrǵan Ehnatonnyń alǵashqy jumysy tarıhı eskertkishter men shejire jazbalardan óz ákesiniń esimin óshir­­­tý bolady. Ǵalym muny «áke meıirimin kórmegen, qaıta onyń tarapynan qýdalaýǵa túsken balanyń ekiniń birine uǵynyqty qarapaıym ishki renishi edi» dep túsindirgisi keledi (Bul eńbektiń Freıd psıhoanalızminiń negizgi tujyrym­­da­­­ryn joqqa shyǵarý úshin jazylǵanyn umytpaǵan jón – Á.B.).

Áfsanadaǵy Edıp bolsa, ákesiniń esimin tarıhı jazba­lar­dan óshirtkizýmen áýestenbeıdi. Bar bolǵany, ony ákesi eke­nin bilmeı óltirip qoıady. Biraq ǵalymnyń pikirinshe, áf­sanadaǵy ákeni óltirý men ómirdegi onyń esimin tarıhı derek kózderinen óshirtkizý ózara motıvteri uqsas áreketter bo­lyp tabylmaq.

Áfsanadaǵy Edıp óz tósektesiniń týǵan sheshesi ekenin keıinirek kóripkelden bilgen kezde, bilmeı jasaǵan kúnási úshin ózin otqa da, sýǵa da laqtyrady. Dala kezip, qańǵyryp ketedi. Áke aldyndaǵy kúnádan ózin-ózi qarabet sezinip, jurt betine qaraı almaıtyndaı halge túsedi. Velıkovskııdiń pikirinshe, tarıhtaǵy Ehnaton da (al ol áfsanadaǵy Edıptiń prototıpi ǵoı – Á.B.) áke esimine, áke rýhyna, tipti ol sen­­gen dinge «qııanat» jasaǵany úshin jergilikti turǵyndar tarapynan moraldyq turǵydan azǵyndaǵan kúnáhar jan retinde jekkórýshilik sezimderin týdyrǵan bolýy ábden múmkin. Al áfsana keıipkeriniń kúnásin sezinip, dala ketýin keıinirekte naqty tarıhı oqıǵadan urpaqqa aıtar taǵylymy bar ańyz týdyrýshy aqyn qııalynyń jemisi dep tanýǵa bo­lady.

Velıkovskıı, sondaı-aq, ańyzdaǵy Edıpke de, tarıhtaǵy Ehnatonǵa da tán dene kemistikterin de alǵa tartady.

3. Edıp te, Ehnaton da ómirleriniń sońǵy jaǵynda saraı mańyn­daǵylar men din ókilderi tarapynan qýǵynǵa ushy­raı­­dy. Velıkovskııdiń tujyrymdaýynsha, tarıhı Ehnaton men áfsanalyq Edıp arasyndaǵy sońǵy uqsastyq osy. Biri áfsanada, biri tarıhta iz qaldyrǵan olardyń shyn máninde bir adam ekendigine osy dálelder de jetip artylady.

Velıkovskıı áńgime bolǵan osy eńbeginiń sońynda «Freıd Ehnaton is-áreketinen óziniń áıńigi jańalyǵy «Edıp kompleksine» negiz bolǵan beısana ishki qozǵaýshy kúshterdi ańǵarmady, qaıta kúnáhar Ehnatondy evreılerdiń el kósemi bolǵan Musa paıǵambardyń ustazy retinde ulyqtaımyn dep ábden aljasty» dep kinálaıdy. Iá, osylaısha evreı Velıkovskııdi evreıdiń qorasyna tas atqysy kelgen taǵy bir evreı balasy Freıdtiń ǵalym retindegi bedel-abyroıyn ony maqtap otyryp-aq tas-talqan etti deýge ábden bolatyndaı.

Biraq olaı bolmasa she? Mysaly, Freıd óziniń qorytyndy ispetti sońǵy eńbeginde tarıhta shynymen bolǵan oqıǵalarǵa shyndyqtyń sáýlesin túsirgen, odan talaı ǵasyrlar boıy evreı halqy ańǵarǵysy kelmeı kelgen aqıqattyń sulbasyn tanyǵan bolsa she? Árıne, bul jerde kimniń aq, kimniń qara ekendigin anyqtaý úshin eki ǵalymnyń da basty keıipkerleri ispettes perǵaýyn Amenhotep IÚ-niń óziniń ómirine úńilip kórýden basqa jol joq.

«Táýrattaǵy» kóshirmeler. Bul qalaı?

Iá, Amenhotep IÚ tarıhta rasymen de bolǵan adam. Áke ornyna taqqa otyrǵan ol jańa dindi dáriptedi. Esimin ózgertip, ózin Ehnaton (Kýnıton) dep atady. Perǵaýynnyń rezıdenııasyn Nildiń kelesi betine, jańa qala Ahmet-Atonǵa kóshirtti. Mine, osy Ehnatonnyń dáriptegen jańa dinin kóptegen ǵalymdar monoteızmniń (bir Qudaıǵa syıynýshylyq) alǵashqy úlgisi dep esepteıdi. Ehnatonnyń jalǵyz Qudaı retinde Kúndi dáriptegeni jáne bul dinniń basty sımvoly shashaqty Kún sheńberi bolǵany belgili. (Al mundaı shashaqty Kún sheńberlerin bizdiń Uly Dalanyń qaı-qaı buryshynan da kezdestire alatynyńyzǵa esh kúmán joq – Á.B.).

Ehnatonnyń jańa dini qalyń buqaradan qoldaý kórse de, saraı mańyndaǵylar men baıyrǵy din bılik tóńire­gin­degiler uıymdastyrǵan búlik nátıjesinde taqtan taı­dy­rylyp, dinbuzar retinde qýǵyn-súrginge ushyrady.

Bizge Ehnatonnan qalǵan birshama Kún Táńirige madaq aı­tylatyn jyrlardyń mátinderi belgili. Olardyń birinde my­nadaı jyr joldary bar:

Jerdi seniń nuryń orap jatyr...
Sen óz mahabbatyńmen adamdarǵa ómir syılaısyń.
Óziń tym alystasyń, biraq nuryń jerde...
Sen jerge nuryńdy tókkende,
Aǵashtar búrshik jaryp,
Shóp kógeredi.
Qustar saǵan madaq aıtyp, qanatyn qaǵady...
Áıel jatyrynda balany,
Erkek belinde uryqty jaratatyn da Sensiń,
O, Kúndıdardy Qudaı...

Basqasyna kúmán bolsa da, Ehnatonnyń adamzat balasy biletin eń alǵashqy uly aqyndardyń biri ekenine esh shák keltirýge bolmaıdy. Ehnaton jyrlary men «Táýrattaǵy» qaısybir psalomdardyń mátinin salystyra kelip, baıyrǵy ádebıet mamandary da osyndaı pikirge uııdy. Eń aldymen olardy tańqaldyratyny – perǵaýyn aqyn qııalyna tıesili jyr joldarynyń tikeleı «Táýrattaǵy» evreı paıǵam­­ba­rynyń aýzynan shyqqandaı áser qaldyratyndyǵy. Ózara uqsastyqtar menmundalap, kózge uryp turady. «Mundaı sáıkestikterdi baıqaǵanda, eriksiz eki týyndynyń arasynda qandaı da bir tyǵyz baılanys bolýy kerek degen oıǵa qa­lasyń. Ehnaton gımni men ıýdeı psalomynyń ortaq sırııalyq túpnusqasy bolmady ma eken degen saýal boı kóteredi. 103-psalom tikeleı perǵaýyn óleńiniń áserimen ja­zylǵan bolýy múmkin ekendigin de joqqa shyǵara al­maı­­syń. Árıne, eki paıymdamany da esepten shyǵaryp tastaýǵa bolmaıdy. Biraq Ehnatonnyń qaıtalanbas joǵary aqyndyq qýatyn eskersek, durysy perǵaýyn aqyn óleńiniń mátini psalom avtorynyń qııalyn qozǵaýshy úlgi bolǵan deýge ábden bolatyndaı» (Artýr Veıgall, «Ehnaton», Moskva, «entropolıgraf», 2004 j., 148 b).

Al endi osyndaı jekelegen óleń joldary urlanyp bolsa da «Táýrat» betterine kirip ketken perǵaýyn aqyndy dinı reformator bolýǵa, Musa sekildi paıǵambardyń ustazy retinde dáriptelýge laıyq emes edi dep aıta alasyz ba? Árıne, aıta almaısyz. Demek, Freıdtiń, evreı perzentiniń, óz halqynyń tarıhyn teristegendeı, onyń «Qudaıdyń qalaýy túsken halyq» ekendigine kúmándanǵandaı bolyp otyryp aıtqan joramalynda da bir shyndyqtyń ushqyny jatqan bolǵandyǵy ǵoı.

Freıd óz eńbeginde («Musa paıǵambar jáne bir qudaıshylyq») «Mysyr perǵaýynynyń jańa dindi qalyptastyrýdaǵy áreketteri sátsizdikke ushyraǵannan keıin, onyń jolyn qýýshylardyń birazy quldyqtan bosanǵan evreılermen birge jańa Otanǵa attandy, olardy da, evreılerdi de perǵaýynnyń shákirti, túbi mysyrlyq Musa paıǵambar basqardy, monoteızmdi evreılerdiń arasynda alǵash jan-tánimen dáriptegen perǵaýyn aqynnyń osy izbasary edi» degen joramal jasaıdy. Budan keıin «Óz elinde paıǵambarlar bolmaıdy» degen uly sózdiń aqıqattyǵyna qalaı ılanbassyz!

Ehnatonnyń esimi óz Otanynda qarǵysqa ushyrady, esesine evreılerdiń baǵy jandy, olar «Táńiriniń tańdaýy túsken halyq» degen abyroı-ataqqa ıe boldy.

Mine, osy oqıǵalardyń kóne mysyrlyq baıandalý nusqasynan habardar bolǵan kóne grek aqyndary perǵaýyn aqyndy áfsanalyq qaharman deńgeıine kóterip jiberdi. Biraq bul áfsanada onyń jan-dúnıesine, is-áreketterine qozǵaý bergen negizgi kúsh, ıaǵnı, oqıǵalardyń dinı astary umyt qaldyryldy. Bul úshin baıyrǵy elladalyqtardy kinálaýǵa da bolmas. Zevsi, Apollony men Afınasy bar halyqqa Mysyrdyń perǵaýyn aqyny tabynǵysy kelgen Kún Táńiri nege kerek bolmaq? Ellınder túgili mysyrlyqtardyń ózi de odan bas tartty emes pe! «Óz elinde paıǵambarlar bolmaıdy». Taǵy da sol qanatty sóz aldan shyǵady. Tek Musa emes, Ehnatonnyń taǵdyryn da osy sózdiń aıasyna syıǵyzyp jiberýge bolatyndaı. Biraq adamzat balasy ózińiz uly perzentterinen bas tartsa da, tarıhtan bas tarta almaıdy. Jasandy emes, shynaıy ta­rıhtan. Óz halqyn súıip turyp, onyń shamyna tıetin ózi túı­­singen aqıqat tarıhtan búgingi zamannyń uly perzenti Zıgmýnd Freıd te teris aınalyp kete almady. Óıtkeni rýh tarıhyna baqaı esep pen kóńil jyqpastyq júrmeıtinin evreı halqynyń osy bir uly perzenti jaqsy biletin.

Túıin

Edıp týraly grek áfsanasynda da, Ehnaton jaıly kóne Mysyr tarıhı derekterinde de keıipkerdiń jat elde, ózge patshalyqta tárbıelengeni týraly aıtylady. Eger «áf­sa­nadaǵy Edıp pen tarıhtaǵy Ehnaton bir adam edi» degen Immanýıl Velıkovskııdiń qısynyna senetin bolsaq, onda grek áfsanasy men Freıdtiń eńbegindegi basty qaharmannyń ba­l­alyq shaǵy ótken bul eldiń qaı el ekendigin anyqtaý da eki evreı oqymystysy ózinshe túsindirip otyrǵan oqıǵa­­lar­dyń shyndyqqa umtylǵan shyraıyna qosymsha aı­qyn­daýshy reńkter bere túsetindeı. Sebebi, bala Ehnatonnyń (Edıp deýge de bolady) dúnıetanymy, ómirge kózqarasy, aqy­ndyq daryny osy ózi tárbıelengen elde qalyptasqanyn kim joqqa shyǵara almaı. Tipti Ehnatonnyń keıin óziniń Mysyrǵa alyp barǵan dininiń negizin osy elden, ósip, er­jetken ortasynan qabyldaǵan bolýy da ábden múmkin ǵoı. Tarıh mundaı boljamdy da joqqa shyǵarmaıdy.

Sonymen, bolashaq perǵaýyn aqynnyń balalyq shaǵy ót­ken el baǵzy zaman kartasynda iz qaldyrǵan qaı el bolýy múmkin?

Velıkovskıı bul eldi Mıttanııa (búgingi Irannyń ter­­rı­torııasynda bolǵan baǵzy arııler memleketi) edi deıdi. Jáne Ehnatonnyń naǵashy jurty bolǵan bolýy kerek dep topshylaıdy. Arıılerdiń baǵzy zamanda búgingi qazaq dala­­sy­­nan ketkenin, olardyń rasymen-aq Kúnge tabynǵanyn es­kersek (taǵy da aıtamyz, qazaq dalasynyń qaı buryshynan da shashaqty kún beınesi bederlengen baǵzy zaman sýretterin kezdestirýge bolady – Á.B.), onda bolashaq perǵaýyn aqyn­­nyń arııler arasynda bolyp, olardan jańa dindi qabyldap, keıin óz eline aparýy múmkin degen joramal ábden-aq shyn­dyqqa janasatyndaı. Oqıǵalardyń osylaısha óristeýi rastyǵyna Freıd te qosylady: «Biz Musa ýaǵyzdaǵan uly dinı ıdeıa onyń óziniki bolǵan joq, Ehnatonnan alyn­dy» dep esepteımiz. Al dinniń negizin qalaýshy retinde uly­lyǵyna eshqandaı da kúmán joq Ehnaton ony Azııa­nyń alys túkpirleri nemese jaqyn mańdarynan jetken emeý­rinderden anasynyń aralasýy arqyly ańǵardy (Ehnatonnyń anasy jat jerlik edi degen pikir bar. Qazir joqqa shyǵaryldy degenmen biz osy boljamnyń ras­ty­ǵyna qosylamyz) nemese basqa joldar arqyly qa­byldady» (Z.Freıd, «Moıseı ı monoteızm», ınternettik nus­qasy).

Iá, osylaı, Ehnaton baıyrǵy qazaq dalasynan barǵan naǵashylarynyń dinine jıendik jasady. Ony qary qarata damytyp, eń alǵashqy monoteıstik din deńgeıin kóterdi. Biraq óz elinde qoldaý tappady. Ehnatonnyń basynan baq taıǵasyn adal shákirti Musa jáne basqa da izbasarlary bul dinniń evreıler arasynda tarap, monoteızmniń saqtalyp qalýyna eńbek sińirdi.

Monoteızmniń bizge beımálim bolyp kelgen alǵashqy sapary osylaısha qazaq dalasynan bastalyp edi. Kim biledi, bálkim Maǵjan aqynnyń:

Qaıǵylanba, soqyr sorly, shekpe zar,
Men – Kún uly, kózimde Kún nury bar.
Men kelemin, men kelemin, men kelem
Kúnnen týǵan, Gýnnen týǵan paıǵambar, –

dep keletin jyr joldarynda perǵaýyn Ehnaton aqynnyń alys ǵasyrlardan búginge jetken oı-armanynyń jańǵyryǵy jatqan da bolar-aý!

Iá, bir Qudaıǵa senýshilikke bastaıtyn jol eń alǵash Qazaq dalasynan bastaý alǵan.