MÁŃGILIK MAHABBAT JYRY.TYShQAN INI MEN QYRAN BIIGINEN

Iá, «tas túsken jerine aýyr». Al shama­­laýy­­myzda, qarabujyr tas bizdiń – «Jas qa­­zaq­tyń» aý­lasyna laqtyrylǵan. Avtordyń nıeti de solaı bol­ǵandaı. Muny maqalamen tanysyp shyqqan adam birden ańǵara alady. Sosyn «basymyz daýǵa sha­tyl­sa da, jalaly maqalaǵa jaýap bermesek bol­maıdy eken» dep sheshtik.

   Nege jalaly maqala?

Aldymen osy saýalǵa jaýap bereıik. Maqala avtory bizdiń jazǵanymyzǵa oıdyń bıiginen (oı qurǵyry onda bolsa) zer salmaǵan, tyshqan ininiń aýzyndaı ǵana aýqymnan qarap, «sholaq belsendi» pikir bildirgen. Jáne onysy sátsiz de shyqpaǵan deýge bolady. Sebebi bizdiń maqalamyzdyń mazmunymen ta­nysýǵa múmkindigi bolmaǵan oqyrman Kenjebaıdyń ma­qa­lasyn oqı qalsa, «sholaq belsendiniń» shoqyraǵyna qısaıa salýy ábden múmkin. Sosyn bizdeı mundardy din búldirýshi retinde «esekke teris mingizip», qoǵamnan alastaý ǵana qalmaq. Al álginiń dittegeni osydan ózge eshteńe de emes. Onyń maqa­la­­­syn «japtym jala, jaqtym kúıe» deıtinimiz de sondyqtan.

Onda «Qozy Kórpesh – Baıan sulý» jyrynyń qaı dáýirde, qandaı ortada dúnıege kelýi múmkin ekendigi týraly óz jora­­ma­lym jáne býddızmniń negizin qalaǵan Sıddhartha Gaýtamanyń ómiri týraly shaǵyn sholýym usynylǵan. Maqala sońynda mysal retinde býddızm dúnıetanymynyń elementteri kezdesetin búgingi eki qazaq aqynnyń óleńderi de keltirilgen.

Jýrnalıst osy maqalamyzǵa «Jas qazaq» gazetinde «Býdda birde dúnıege kelgende...» degen ne ǵylymı emes, ne dinı, ne boljam deýge kelmeıtin bir maqala shyqty» dep baǵa beredi. Osy baǵasynan-aq ózi jaqsy biletin kópshilikke arnalǵan «ádebı-tanymdyq maqala» degen anyqtamany, amal qansha, bizge qıǵysy kelmegeni ańǵarylyp-aq tur. Sirá ol kisige, tıisýdi maqsat tutqasyn, áıteýir, bir amalyn tabý kerek bolǵan bolýy kerek. Mundaıda basqashalaı oılaý múmkin emes.

Myrzan osy jerde jýrnalıst retinde de kásibı qate jiberedi. Qate deıtinimiz, jýrnalıst Myrzan meniń maqalamnyń «Mozaıka» aıdarymen shyqqanyn da ańǵarmaǵan sekildi. Iakı, ańǵarǵysy kelmegen. Qysqasy, bul Kenjebaıdyń maqalamyzǵa anyqtama taba almaı súrligetindeı jóni joq-ty. Qazaqsha aıtqanda, bosqa aramter bolmaı-aq qoıǵany durys edi.

Kinámshil jýrnalıst budan keıin meniń sóz saptasyma da biraz kóz alartypty. Nesin jasyraıyn, men, ras, stılıst qalamger emespin. Maǵan bir sóılemin jazýǵa eki kúnin arnaǵan, dálirek aıtqanda múmkindigi bolǵan franýz Floberdiń aýyly tym alys. Eń bolmasa, ózimizdiń Ǵabıt Músirepov (ol kisiden de qatelikter taýyp jatyr ǵoı) nemese Táken Álimqulov ta emespin. Sondyqtan da búkil qazaqqa etene jaqyn, Myrzan Kenjebaı ǵana unatpaıtyn «dala tósinde» nemese «ǵasyrlar qoınaýynda» ispetti turaqty sóz tirkesterin paıdalanýdy ózime esh ar sanamaımyn. Qarapaıym qazaqtyń balasy retinde qaıta maqtanysh kóremin. Olaı eken, Myrzannyń maqalamnyń ár-ár jerinen, jekelegen sóz ne sózderdi terip alyp, mátinde turǵandaı emes, basyn aıaǵyna, aıaǵyn basyna shyǵaryp, «mynaý sóz saptaı alatyn, til biletin adamnyń sózi me dep tiksinip qalsaq ta oqyp shyǵýǵa týra keldi» dep maqalamyzdy qaryzǵa oqyǵandaı qyr kórsete sóıleýiniń eshqandaı jóni joq.

Boljam aıtýymyzǵa ne sebep?

2002 jyldyń tamyz aıynda elimizde, Aıagóz aımaǵynda «Qozy Kórpesh – Baıan sulý» jyryna 1500 jyl tolǵany toılandy. Iaǵnı, ǵalymdarymyz jyrdyń alǵashqy nusqasy ıslam ǵana emes, Muhammed paıǵambarymyzdyń ózi áli dúnıege kelmegen kezde (Muhammed ǵ.s.s. bizdiń jyl sanaýymyz boıynsha 570 jyly 29 tamyzda týǵan dep sanalady) paıda bolǵan deıdi. Kópshilik te osy uıǵarymǵa uıýly. Al bizdiń ádebıetshi retinde, bilmekke qumar musylman balasy qatarynda ıslamǵa deıin paıda bolǵan jyrdyń alǵashqy jyrlaýshysy qandaı senimde bolǵany, ıakı dindi ustanǵanyn boljaýǵa, ádebıetshi retinde óz joramalymyzdy usynýǵa ábden qaqymyz bar. Júrek qalaýymyz osyndaı bolyp jatsa, oǵan Myrzan Kenjebaı tyıym salady eken dep, úrkekteıtin jónimiz joq shyǵar. Sosyn mundaı joramaldy oqyrman talqysyna usynǵandardyń aldy biz emes ekenimiz de belgili. Sońǵysy da biz bola qoımaıtynymyz anyq.

Osy oraıda, áńgimemizdi tuzdyqtaı túsý úshin, sondaı joramaldardyń birin tilge tıek etkendi jón kórip otyrmyz. Qazaqqa esimi belgili fılosof ǵalymymyz Ǵarıfolla Esim «Aqıqat» jýrnalynda shyqqan (2004 jyl, № 5, 6 «Dala pıramıdasy». «Qozy Kórpesh – Baıan sulý» jyry týraly tolǵanys») atty maqalasynda Qozynyń ákesi Sarybaı nemese Sary handy ıslam dinin qabyldaǵan taıpa kósemi retinde túsindiredi. Jyr keıipkeriniń esimin kezinde taıpa ataýy retinde belgili bolǵan «oǵyz» nemese «ǵuz» sózinen shyǵarady. Eger jyrdyń shyǵýyna 1500 jyl toldy degendi shartty ýaqyt kórsetkishi dep esepteıtin bolsaq, bulaı bolýy da ábden múmkin. Óz joramalymyzǵa qaıshy keletini bolmasa, jyr negizinde túrkiler dalasyna ıslam endi-endi ene bastaǵan kezde júz bergen oqıǵalardyń sulbasy jatýy yqtımal deıtin bul boljammen de kelisýge bolady.

Ǵarıfolla Esim aǵamyz jyrdaǵy basty tragedııanyń sebebin keıipkerler arasyndaǵy dinaralyq qaıshylyqtan izdepti. Ǵalym «Jyrǵa negizgi áýen bolǵan Qarabaı nemese Qara – hannyń Qozyǵa qyzymdy bermeımin dep Altaıǵa aýa kóshýiniń basty sebebi, dinge qatysty bolýy da yqtımal. Sebebi, Qarabaı naımandardyń bir taıpasynyń rý kósemi ekeni de shyndyqqa jaqyn, al naımandardyń tarıhta, kezinde nestorıandyq (hrıstıanshyldyqtyń qýdalaýǵa ushyraǵan bir tarmaǵy – Á.B.) nanymda bolǵany da anyq. Osylaı deýge joǵaryda keltirilgen jyr nusqasyndaǵy mynadaı eki túsinik negiz bolady. Birinshisi, Qozyeke han dúnıeden qaıtqan soń:

... Aq súıegin Er Aıbas ózi jýyp,
Janazasyn batyrdyń ózi oqyǵan.

Qozy ıslamdy qabyldaǵandyqtan, onyń janazasyn osy dindegi Er Aıbas ózi oqydy. Sebebi, jergilikti Qarabaı basqarǵan jurtqa bul nanym áli sińisti bolmaǵan...

Ekinshiden, Qozynyń dinge qatysty hareketi týraly oqıǵa bylaı bolǵan: Qodar men Qarabaı birlesip Qozyny óltirmek bolady. Qozynyń sońyna túsip ańdyp júrgen Qodar Shoq-Terekte alańsyz jatqan Qozynyń serigi Kósemsaryny óltirip, basyn kesip alyp kelip, Qarabaıǵa jáne Baıanǵa kórsetedi. Ańnan qaıtyp kelse dosyn óltirip, basyn kesip alǵanyn kórgen Qozy ashýǵa minedi. Ol jyrda bylaısha sýrettelgen:

Ashýy er Qozynyń qozyp ketti,
Qul jyǵyldy, jurt qashyp,tozyp ketti.
Aqyryn oǵyn kezep jetip barsa,
Tiri jan shydaı almaı bezip ketti.
Dáýlet qusy basyna qonyp qaldy,
Sol elge jalǵyz ıe bolyp qaldy.
«Quldyq» dep qol qýsyryp kelgen jannyń,
Bárin de qaharlanbaı qabyl aldy.
«Dinsiz kápir, osynsha ne jazdym?» dep,
Keskilep Qarabaıdy ıtke saldy...

Osyndaǵy Qozynyń Qarabaıǵa aıtqan sózine nazar aýdaraıyq. «Dinsiz kápir, osynsha ne jazdym?» dep keskilep Qarabaıdy ıtke salady. Budan Qarabaıdyń ıslam dinine enbegeni ańǵarylady»,– deıdi («Aqıqat», 2004, № 5, 31-32 bet).

Bir ǵajaby, ıslamdy aralastyrmaı, hrıstıan dininiń nestorıan tarmaǵynyń ornyna býddızmdi alyp shyqqanymyz bolmasa bizdiń joramalymyz da ǵalym aıtyp otyrǵan osy boljamnyń aýylynan alys kete qoımaıdy.

Endi ózimizdiń jyrǵa qatysty mundaı joramal jasaýymyzǵa, onyń alǵashqy nusqasyna býddızmdi aralastyrýymyzǵa ne sebep bolǵandyǵyna keleıik. Jańa da, joǵaryda jyrdyń 1500 jyldyǵy toılanǵanyn, ol kezde ıslamnyń áli dúnıege kelmegendigin aıttyq. Bizdiń batyl boljam jasaýymyzǵa osy jaıt ta sebepshi boldy. Sosyn bizdiń qolymyzda qazaq dalasynda býddızmniń bolǵandyǵy týraly naqty derekter bar. Sózimiz dámsiz bolmas úshin osy arada solardyń birin keltire keteıik: «Nırvanasýtra» – 580 jyly túrki tiline Taspar qaǵannyń ótinishimen aýdarylǵan kitap. Shyǵys túrki qaǵanatynyń ámirshisi (572-581 j.j.) Taspar qaǵan býdda ilimine qatysty basty shyǵarmalardy túrki tiline aýdaryp berýdi surady. Qaǵanat ózi qurylǵan alǵashqy kezeńnen bastap osy dinge bet burǵan-dy. Buǵan deıin taqqa otyrǵan Shyǵys túrki qaǵanatynyń alǵashqy ámirshisi (553-572 j.j.) Muqan qaǵan bılikke kelgen alǵashqy jyldarynan bastap-aq din retinde býddızmdi ustanǵan bolatyn. Taspar qaǵannyń ótinishine oraı, «Nırvanasýtra» tez arada tárjimelenip, qaǵannyń ordasyna jetkizildi. Bul Taspar qaǵan ólgennen buryn, qaǵannyń kózi tirisinde, ıaǵnı 580 jyldan keshikpeı bolǵandyqtan, «Nırvanasýtrany» túrki memlekettigi paıda bolǵan kezde túrki tilinde dúnıege kelgen qazirge belgili kitaptardyń eń alǵashqysy deýge bolady.

Bul túrki tiline aýdarylǵan jalǵyz kitap emes. Túrki tiline jazylǵan «Sývarnaprabhasýtra», «Sadd harmapýnda­rı­kasýtra» sekildi ózge kitaptar da bar. Túrki tiline aýdarmalar sanskrıt, tohar, tıbet, qytaı, soǵdy tilderinen jasaldy. Aýdarma jumysy 762 jyly manıheılikti qabyldaǵan Monǵolııadaǵy Uıǵyrstannan biraz uıǵyrlardyń ońtústikke, Túrkistanǵa kóshýi kezinde, olardyń osynda býddızmdi qabyldaýynan keıin tipti jandana tústi...» (Marat Barmanqulov, «Hrýstalnaıa mechta tıýrkov o kvadronaıı», Almaty, 1999 j,353-bet).

Myrzan Kenjebaı «Aıtpaqshy, «Qozy Kórpesh – Baıan sulý» jyry tatarlarda da bar ǵoı. Endeshe...» deıdi.

Myrzan, «Qozy Kórpesh – Baıan sulý» jyry tek qazaq pen tatarda ǵana emes, ózge túrki tektes baýyrlarymyzda da bar. Zákı Ahmetov, Seıit Qasqabasov aǵalarymyz «Qozy Kórpesh – Baıan sulý» men «Qyz Jibektiń» Máskeýden «Eýrazııa halyqtarynyń eposy» serııasymen 2003 jyly bir kitap bolyp aýdarylyp shyqqan jınaǵynda «Altaılyqtar men bashqurt, qazaq, teleýt, uıǵyrlarda kezdesetin jyrdyń alǵashqy nusqasy ÚI-ÚII ǵasyrlarǵa, túrki taıpalary Altaı men Saıan aımaǵynda bir memleket bolyp ómir súrip turǵan túrki qaǵanaty dáýirine baryp tireledi... Onyń alǵashqy nusqasy áfsana-ańyz, keıinirek ertegi sıpatynda aıtylýy múmkin. Ol tek Altyn Orda tusynda ǵana jyrlyq sıpatqa ıe boldy, biraq áli epıkalyq deńgeıge jetpegen-di» dep jazady.

Myrzan-aý, osy arada «Endeshe...» dep demińdi ishke tartpaı, túrki halyqtarynyń qanshasy býddızmniń sońynda ketkenin eske túsirip alýyń kerek. Sosyn olardyń jyrǵa, onyń alǵashqy nusqasyna qanshalyqty qatysy bolǵandyǵyna oı júgirtip alǵan jón. Sonda «Endeshe...» dep eshkimdi kekemeıtin bolasyń.

Iá, bar ǵumyryn túrki tektesterdiń tutastyǵy úshin sarp etken Tonykók sekildi dana abyzdyń qarsy bolǵanyna qaramaı, túrki aǵaıyndardyń birazy býdda ilimine peıil tanytty. Tonykók «Bul ilim adamdardy jaýgershil ári kúshti emes, kerisinshe, álsiz ári adamgershilikti etedi» degen-di (Lev Gýmılev, «Kóne túrikter», Almaty, 1994 jyl, 316-bet). Biraq ýaqyt óz degenin istemeı turmaıdy. Bul jaıynda Lev Gýmılev: «... qytaı syılary túrik batyrlaryn Tonykóktiń sózimen aıtqanda «adamgershilikti ári álsiz» etti, óıtkeni olar býdda men Lao-zy ilimimen áýestene bastady» (Lev Gýmılev, «Kóne túrikter», Almaty, 1994 jyl, 317-bet),– dep jazady.

Biz óz boljamymyzdy aıtqanda, Uly Dalada óz izin qaldyrǵan osyndaı tarıhı oqıǵalarǵa ıek artqan edik. Áıtpese, armanyna jete almaǵan qansha ǵashyq ózine-ózi qol salmaı jatyr deısiz. Biraq olarǵa dala tósinen Qozy men Baıanǵa qoıylǵandaı ǵajaıyp eskertkishti ushyrata almaıtyndyǵymyz jáne anyq. Óıtkeni, taǵy da aıtamyz, ıslam sharıǵaty ózine-ózi qol salǵandardy ulyqtaýǵa, olar qanshalyqty asqaq sezimniń qurbany bolmasyn, úzildi-kesildi tyıym salady. Demek, bizdiń jyr, dálirek aıtqanda onyń alǵashqy nusqasy qazaq dalasyna ıslam kelgennen kóp buryn paıda bolǵan dep joramaldaýymyz shyndyqqa ábden janasymdy, jany bar boljam bolyp shyqpaq.

Endi joǵarydaǵy daýly maqalamyzdyń Kenjebaıdyń kózine albastydaı kórinip turǵan jerinen taǵy da úzindi keltire keteıik: «Eger jyrdy alǵash jyrlaǵan aqyn shynymen býddashyl bolsa, ol jyrdy bylaı túıindegen bolýy múmkin.

Qozy ólgen soń Baıan sulý da onyń artynda jalǵyz qalýdy jón kórmedi. Jaratqan ıeden kelesi ómirlerinde (Býddızmdegi reınkarnaııa uǵymy – Á.B.) ekeýin qaıtadan birge, taǵy da ǵashyqtar retinde dúnıege keltirýin surady da, ózine-ózi qol saldy. Bul jolǵy dúnıege kelýleri qasiretpen aıaqtalǵan eki muńlyq ǵashyqty halyq uzaq joqtap jylaǵan. El aqsaqaldary aqyry ekeýin bir jerge jerleýge uıǵarysty. Endigi ómirlerinde olardyń qosylyp, bar murat-maqsattaryna jetetindigine úmit bildiristi...

Mine, bizdiń shamalaýymyzda ataqty toı ústinde jyrlanatyn mahabbat dastany osylaı túıindelgen. Onyń osy turysynda japon álde qytaı ertegisin eske túsiretini de ras. Jáne bulaı bolýyna ol elderge de jetip, ulttyq dúnıetanymyna aınalyp ketken býddızm men onyń mıfologııasy sebepshi ekendigi de jasyryn emes».

Esi durys adam osyndaı topshylaýdyń óńin teris aınaldyra ma? Mundaǵy áńgime búgingi kún týraly emes, ıslam qazaq dalasynda áli keń qanat jaımaǵan baǵzy kezde bolǵan oqıǵa, onyń aqyn qııalynda kórkem shyǵarma bolyp qaıta kestelenýi týraly bolyp otyr ǵoı. Nege Myrzan «ne kóp, asylyp, atylyp ólgen qazaq kóp. Bizge endi qalǵany solardyń janazasyn shyǵarýǵa qytaıdan, japonnan lama men monah shaqyrttyrý ma edi?» dep baıbalam salady? Álde biz maqalamyzdyńbir tusynda, ózimiz baıqamaı qalyp, «qazaq dalasynda býddızmdi bir kezde qaısybir babalarymyz ustanǵan din retinde qaıtadan qalpyna keltirýimiz kerek» dep kúpirshilik uran tastap qoıdyq pa? Joq, baıbalam salýǵa eshqandaı múmkindik bermegen sekildimiz. Bar bolǵany «Árıne, bizdiki joramal boljam ǵana. Ol joramalǵa sený, senbeý oqyrmannyń óz erkinde. Eń bastysy, Uly Dalanyń elimiz máńgi meken eterosy buryshynda bir kezderi ataqty tórt dinniń biri retinde sanalatyn býddızmniń de bir qonaqtap ketkenin qısaptan shyǵaryp tastamasaq bolǵany» deppiz. Oqyrmandy tarıhymyzdy bile júrýge shaqyrsaq, dalamyzda býddızmniń bolǵanyn «Qozy Kórpesh –Baıan sulý» jyry arqyly uǵynyqty etip túsindirip berýge tyrysyp otyrsaq, osymyzda kúná ma?

Al: «Bizdińshe, álemdegi barlyq din ataýlynyń úndeıtini tek jaqsylyq bolyp tabylady. Olaı bolsa, ádebıetshi­leri­miz­diń anaý teńizinen basqa túgi joq usaq araldarda otyryp-aq myqty atanǵan japon eli men irgedegi adam basy mıl­lıar­dtan assa da birligin shaıqaltpaı uıyp otyrǵan Qytaı memleketiniń qalyptasýyna zor úles qosqan osy býddızmge de bir sát bolsyn zer salyp qoıǵandary durys-aý deımiz»,– degen sózderde ne kinárat bar? Býddızmge bas bur dep emes, ádebıetshi qaýymdy bilmekke, úırenbekke shaqyrsaq, bul keýdesinde ımany bar Muhammed úmmetiniń áreketi emes pe? Kórshińniń dinin bilmeseń, dilin qaıdan bilesiń, tilin bilmeseń, syryn qaıdan bilesiń? Baıbalamshyl jýrnalıstiń osyny da túsinbegeni me?

Abaıdan Esenǵalıǵa deıin

Muhtar Áýezovtiń 1944 jyly jazǵan «Abaı ómiriniń úshinshi nusqasynda» mynandaı joldar bar: «Abaı árbir jaqsy sózdi oqyǵannyń artynan sonyń aǵymyna aqyl-oımen tereń boılaıtyn ádetter tabady. Máselen, Býddanyń jaıyn oqyp shyqqannyń artynan: «Býddanyń sózi qandaı tereń edi, jasymda kez kelmedi-aý!» degeni, ne bolmasa ómir boıy Lermontovty súıip: «Bul – mahabbatqa ýlanǵan shyn aqyn, mahabbatyn ýlaǵan – ashý»,– degen sııaqty sóz­deri, onyń ár alýan keń túsinikterge ıe bola bastaǵanyn kórsetedi» (M.Áýezov, «Abaıdy bilmek paryz oıly jasqa», Almaty, 1997 j, 379-bet).

Myrzan, Abaı atamyzdyń «Býddanyń sózi qandaı tereń edi, jasymda kez kelmedi-aý!» degen ókinishine biz qalmaýymyz kerek, qolymyzdan kelse basqalardy da qaldyrmaýǵa tıistimiz. Muny Muhtar Áýezovtiń ózi de jaqsy túsingen. Áıtpese, Lev Tolstoıdyń «Býdda» atty áńgimesin jıyrmadan asar-aspas jasynda aýdarmas edi ǵoı! Jáne bul aýdarma Áýezovtiń tárjima salasyndaǵy tuńǵysh eńbegi bolyp tabylady (M.Áýezov, «Jıyrma tomdyq shyǵarmalar jınaǵy», HIÚ-tom, Almaty, 1983, 173-177-bb).

Myrzan, maqalańnyń taǵy bir jerinde sen meni «Al Ámirhan Balqybektiń osynyń bárin ádebı shyǵarmadaǵy býddızmge telimek bolyp, qazaqtyń qazirgi eń daryndy aqynynyń biri Esenǵalı Raýshanovtyń «Erkin dúnıe-aı» degen, ózi «Jas peri» dep at qoıǵan Almas Temirbaı degen aqynnyń «Arýaq» degen óleńinen «býddızm elementterin erkin qoldaný» tásilderin izdeýi de oıǵa qona bermeıdi. Tipti kez kelgen aqynnyń «ómirge qaıta kelsem, ne ister edim?» nemese «osy men buryn da ómir súrgen sııaqtymyn» degen qııalynan týǵan joldardy býddızmge telı bersek, bárimiz de ne Býdda, ne Ámirhan bolyp ketýimiz haq» dep keketesiń.

Taǵy aıtamyz, tek Almas Temirbaı emes, Esenǵalı Raýshanov óleńiniń de ón boıynan býddızm elementterin tap basyp tanýǵa bolady. Kóziń jetsin, ol óleńdi taǵy da mysalǵa keltireıin:

– Erkin dúnıe-aı, en dalam, eren dalam,
Myna ǵalam shynymen bólek ǵalam.
Bir ǵumyr az men úshin, ekeýin ber,
Joq, ekeý de az. Máńgi ómir kerek maǵan.

«Dúnıe – jalǵan» deıdi jurt.
O ne degen,
Jerdi óz basym máńgige egelenem.
Sessııaǵa keletin depýtattaı,
Qaıta-qaıta ómirge kele berem.

Buryn da ómir súrgem men.
Bulaq bolǵam.
Bir kórgennen keremet unap qalǵan
Sol qyz qaıtyp soqpady. Eregesip
Qańǵyp óldim, kettim de jyraqqa árman.

Buryn da ómir súrgemin, tóbe bolǵam,
Asqar shyńdar turatyn menen árman.
Men eshqashan taý bola almasymdy
Túsingen soń uzamaı óle qalǵam.

Ań patshasy bolǵanmyn, saýyq eri,
Baqty meni ormannyń qaýym eli.
«Baýyrym, sen «bastyǵym mısyz» deısiń,
Durys. Buryn sebebi ol taýyq edi).

Qartaıdym dep, jastyqtan jyraqpyn dep,
Oı, qaıtesiń bireýdi sybap kúndep...
Ketip bara jatsyń ba, oqasy joq,
Erteń qaıtyp kelesiń.
Biraq kim bop?

Biz tanıtyn Esenǵalı Raýshanov – kóp dúnıeden habary bar, óte bilimdar aqyn. Tyshqannyń ini sekildi tar tanymynyń aýlasynan ǵana tóńirekke kóz salyp otyratyn óziń sekildi qara jaıaý emes, jaqsyny bilmekke qumar Abaı jolymen júrip kele jatqan sanaýly, qadaýly aqyndarymyzdyń biri. Óz paıymdaýymyzda, HH ǵasyrdyń ekinshi jartysynda dúnıege kelgen qazaq poemalarynyń ishindegi eki úzdigi – Oljas Súleımenovtiń «Qysh kitaby» jáne osy Esenǵalı aǵamyzdyń «Ǵaısha bıbisi» bolyp tabylady. Olaı bolsa, Abaı bilgen Býddany Esenǵalı Raýshanovtyń bilmeýi múmkin emes. Eń quryǵanda qalmaq dosy Kırsan Ilıýmjınovpen Býdda týraly san márte áńgime shertisken shyǵar. Sosyn, qalmaq poezııasynyń aqsaqaly Davıd Kýgýltınov dúnıeden ótkende joqtaý aıtqan jalǵyz qazaq aqyny da osy Esenǵalı Raýshanov edi. Sol joqtaýda kóz jasyna shylanǵan qalmaq jyryn qazaqsha tógilte sóıletkeni de esimizde. Al mundaı qalmaqtyń tilin de, dilin de biletin aqyndy «ol halyqtyń dininen habarsyz edi» dep beıshara keıipke túsirý, taǵy da Myrzan Kenjebaıǵa qaratyp aıtamyz, «kórmes túıeni de kórmes» tek sen sekildilerdiń ǵana qolynan keledi.

Iá, sen Esenǵalı Raýshanovty qazaqtyń eń daryndy aqyndarynyń biri deısiń. Bilip aıttyń ba, estip aıttyń ba, áıteýir, munyńa da táýba. Al meniń HIH ǵasyrdyń aıaǵyndaǵy Franııa nemese HH ǵasyrdyń basyndaǵy Reseıdegideı aqyndar patshasyn saılaý úrdisi bizge de keletin bolsa, Esenǵalı Raýshanovtyń jastar arasynda 95 paıyz daýys jınaıtyndyǵyna tıtteı de kúmánim joq. Biraq Esenǵalı Raýshanov bılik quratyn bul patshalyqtan saǵan oryn tıe qoıatynyna kúmándimiz.

Mine, bir joramalymyzdyń qalaı týǵanyn jalǵyz saǵan túsindirip berý úshin óziń aıtqandaı taǵy da kól-kósir maqala jazýǵa týra keldi. Sen túsinbeseń, basqalar túsinedi ǵoı degen nıetpen. Nıet árdaıym aq bolǵaı!

Myrzan Kenjebaı maqalasynyń taǵy bir jerinde: «... jaýyr bolǵan sózderine, aıtyp otyrǵan dálelderiniń qur dolbarlyǵyna qarap, redakııa basshylarynan «Osyny qoıa turshy» deıtin bireýdiń tabylmaǵanyna da renjısiń» deıdi. Muny biz jalǵyz maqalaǵa ǵana emes, tutas gazetke, onyń ustaǵan pozıııasyna kóleńke túsirý áreketi dep qabyldadyq. Biz – aıtys-tartystan qashpaımyz. Biraq ol boıynan oıy aspaıtyn, bákene daý-shar, mysyqkómbe tirlik emes, negizi myǵym, nıeti túzý ıntellektýaldyq pikirtalas bolýy tıis dep sanaımyz.

2006 j.