MÁŃGILIK MAHABBAT JYRY
Arda aǵam Ábishevke arnaımyn.
BÝDDA BIRDE DÚNIEGE KELGENDE
Dastanǵa detektıv kózimen qarasaq
«Qozy Kórpesh – Baıan sulý» jyryn alǵash týdyrǵan aqyn, bizge jetken keıingi nusqalardy jyrlaǵan áriptesterindeı emes, ózi paıdalanyp otyrǵan materıaldy múlde basqasha túsingen. Eki ǵashyqtyń qaıǵy-qasiretke toly muńly hıkaıasy túbi sátti, qýanyshpen aıaqtalatyndyǵyna onyń eshqandaı kúmáni bolmaǵan dese de bolady.
Bizdiń mundaı «búırekten sıraq shyǵarý» ispetti batyl boljam pikirge kelýimizge ne sebep? Mazmuny oǵashtaý osyndaı áńgime aıtýymyzdyń ózimen-aq biz Uly Dala danalyǵy týdyrǵan ǵajaıyp mahabbat dastanynyń qunyn túsirýge tyrysyp otyrǵan joqpyz ba?
Olaı bolsa, munymyz kúpirlik bolady ǵoı.
Joq, bizdińshe, tipten de olaı emes. Oıymyzdy jetkizý úshin boljamymyzǵa tııanaq bolar dálel-dáıekterimizdi retimen ortaǵa salýǵa tyrysyp kóreıik. Joǵarydaǵydaı joramalǵa ıek artýymyzǵa ne sebep bolǵandyǵy da sonda anyqtala túser.
Iá, búgingi toı-domalaq, qýanyshqa bas qosqan otyrys-jıyndarda:
– Seıfil-Málik, Jamaldaı
Beınetińe kónsem-aı.
Qozy Kórpesh, Baıandaı
Bir molada ólsem-aı!
– degen jyr joldaryn (Ásettiń «Injý-marjan» áninen) siz de, biz de jıi-jıi estip júrmiz.
Sońǵy eki jol, tutas alǵandaǵy «Qozy Kórpesh – Baıan sulý» jyry ǵana emes, onyń keıipkerleriniń esimderiniń ózi de asqaq mahabbat seziminiń halyqtyq asyl úlgilerine aınalyp ketkendigin aıǵaqtap tur. Ishteı berik súıispenshiliktiń baılamy, degenine jetpeı toqtamaıtyn ǵashyqtyqtyń asyl serti bolsa osyndaı-aq bolar deısiń. Osyndaı mahabbat dastanyn týdyrǵan halyqtyń kemeńgerligine rıza bolasyń. Ǵasyrlar qoınaýynda kemeline kelip, tolysqan osyndaı dúnıeni ózińniń basqa baǵytta túsindirgiń keletindigińe bir sát júreksinesiń de...
Degenmen sen búgingi urpaqtary estip júrgendeı emes, dastandy Uly Dala tósinde alǵash tyńdaý baqytyna ıe bolǵan ata-babalarynyń jyr mazmunyn bulardan múldem basqa qyrynan tanyǵanyna senimdisiń.
Ras, jyrdyń qaı zamanǵa, qaı ǵasyrdyń enshisine tıesili ekendigi áli kúnge dál anyqtalǵan joq. Jýyq arada anyqtala qoıýy da ekitalaı. Bul máselemen anaý jyldary abyz ǵulamamyz Álkeı Marǵulannyń bas qatyrǵany belgili. Búgingi tarıhymyzdy túgendesek dep mańdaılaryn taýǵa da, tasqa da uryp júrgen Seıit Qasqabasov, Qoıshyǵara Salǵarauly sekildi aǵalarymyzdyń da biraz eńbektengenderi málim.
Eń bastysy, zertteýshilerdiń bári de jyrdyń dala tósine ıslam kelgenge deıinnen kóp buryn paıda bolǵandyǵyna kúdik keltirmeıdi.
Mine, osy arada biz jyr keıipkerleri men olarǵa mahabbat dastany arqyly máńgilik ǵumyr syılaǵan alǵashqy aqynnyń qandaı senimge bas ıgendigin anyqtaý qajettigin alǵa tartamyz. Óıtkeni, din degenimiz – jeke adamnyń, halyqtyń dúnıetanymyn qalyptastyratyn rýhanı kúsh. Olaı bolsa, biz izdep otyrǵan din qandaı din bolýy múmkin? Dala tósindegi dástúrli Táńirshildik pe? Manıheıshildik pe? Bálkim, ózi ýaqyt óte kele Nısheniń keıipkerine aınalǵan ırandyq Zárdáshttiń, ıakı Zaratýstranyń ilimi bolar?
Jyrdyń kiltin tabý úshin alǵashqy aqynnyń ustanǵan senimin bilý qalaıda mańyzdy. Bizdiń paıymdaýymyzsha, bul din adamnyń ózine-ózi qol salýyna asa qyryn qaraı qoımaǵan mamyrajaı minezdin bolǵan syńaıly. Muny qazaqtyń taǵy bir ǵajaıyp mahabbat dastany «Qyz Jibekte» jyr keıipkeri Qyz Jibektiń súıikti jary Tólegen Bekejannyń qolynan mert bolǵannan keıin mahabbatyna adal jan retinde ózine-ózi qol salmaı, Tólegenniń inisi Sansyzbaıǵa ámeńgerlik jolymen tııýge keliskeninen ańǵarýǵa bolady. Sebebi, bul kezde Qyz Jibektiń ózine-ózi qol jumsaýyn dala aqynynyń qııaly kótergenimen, dala tósine emin-erkin enip ornyqqan ıslamnyń sharıǵaty kótermeıtin-di. Bizdińshe, «Qozy Kórpesh – Baıan sulý» sekildi qaıǵyly aıaqtalǵanda «Qyz Jibektiń» halyq arasynda keńinen tarala qoıýy da neǵaıbyl bolatyn.
Al «Qozy Kórpesh – Baıan sulý» jyry Dalaǵa ıslam dini kelgennen kóp buryn paıda bolyp, jergilikti halyq sanasyna tamyryn tereń boılatyp úlgergenimen ǵana ıslamnyń enzýralyq quryǵynan aman qaldy dep dolbarlaýǵa bolady.
Sonymen jyrdyń keıipkerleri men ony alǵash jyrlaǵan aqynnyń ustanǵan senimi qandaı senim bolýy múmkin? Bizdińshe, bul Úndistan topyraǵynda bizdiń dáýirimizge deıingi ÚI-Ú ǵasyrlarda paıda bolǵan býdda ilimi bolýǵa tıis. Tek Býdda iliminiń ǵana ózine-ózi qol kóterýshilerge keshirimmen qaraıtyny málim. Tipti bul ilimniń japondar ustanatyn dzen-býddızm tarmaǵynda qandaı da bir maqsatty oryndaý jolynda ózine-ózi qol kótergenderdi ulyq tutatyn dástúrdiń de bar ekendigi jasyryn emes. Eske japon samýraılarynyń bastaryna syn saǵaty týǵanda harakırı (ózin-ózi jaryp óltirý) jasaıtyndyǵyn túsirsek te jetkilikti.
Qozyǵa degen mahabbaty jolynda ózin-ózi óltirýge bel baılaǵan Baıan sulý kúnásin tek osy din ǵana keshire almaq. Tipti, kerisinshe, jańaǵy japondardaǵy sekildi bas ııýge turarlyq erlik, qaharmandyq is dep dáripteýi de yqtımal. Eger Qozy Kórpesh pen Baıan sulýdyń úlken qurmetpen bir kesenege jerlengenin, ol keseneniń osy kúnge deıin saqtalǵanyn jadymyzǵa túsirsek, kim biledi, bulaı bolýy da ábden múmkin ǵoı.
Mine, dál osy býddızmniń Qytaı aýmaǵy men irili-usaqty Japon araldaryna aıaq basar aldynda bizdiń dalamyzda biraz turaqtaǵanyn búgingi ǵylym joqqa shyǵarmaıdy.
Olaı bolsa, bizdiń jyr keıipkerleri men ony alǵashqy jyrlaǵan aqyn ustanǵan senimderi boıynsha býddashylar bolǵan degen pikirimizdiń de ábden jany bar bolýy múmkin. Al býddashyl aqynnyń jyrdy búgingi bizge málim nusqalaryndaǵydan múldem basqasha sarynmen aıaqtaıtyndyǵy da esh jasyryn emes.
Sanasy nurlanǵan adam týraly ańyz
Bul ańyzdy qazaq oqyrmanyna alǵash uly Muhtar Áýezovtiń tanystyrǵany belgili. Ańyz Soltústik Úndistannyń shaǵyn patshalyqtarynyń birinde bizdiń dáýirimizge deıingi 566-476 nemese 563-473 jyldar aralyǵynda ómir súrgen Sıddhartha Gaýtama degenniń patsha otbasynda dúnıege kelgeninen bastalady. Alańkóńil patsha óz ulynyń dúnıeniń qaıǵy-qasiretinen bólektenip, tek qýanysh pen kúlkini ǵana bilip óskenin qalaǵan. Patshazadanyń biraz ómiri osylaı qaıǵy-muńsyz ótken de bolatyn. Jary Iashodhara da oǵan saraı syrtynda múldem basqa ómirdiń bar ekendigi týraly tis jaryp aıta qoımaǵan edi. Biraq birde saraı mańynan sál jyraqtap shyǵyp ketken ol eti súıegine jabysyp aryǵan qarııany, oıbaılaı yńyranǵan, denesin dert meńdegen syrqatty, jurt azalap jerleýge alyp bara jatqan jansyz múrdeni kórip qalady. Mine, osylardy kórgennen keıin-aq onyń kóńili nildeı buzylǵan. Óıtkeni, júregi oıaý patsha uly óziniń de túbi osylardaı bolatynyn uǵynǵan edi. Ony, eger bar pende tirshiligin osylaı aıaqtaıtyn bolsa, onda ómirdiń máni nede degen saýal mazalaı bastaǵan. Osy saýal ony aqyry patshanyń saltanatty saraıynan da, jarynyń ystyq qushaǵynan da bezdirgen. El kezgen, jer kezgen taqýalardyń qataryna ákelip qosqan.
Biraz jyldardan keıin ol taqýalardyń tirshiligi de qur ózin-ózi aldarqatý ekendigin túsinedi. Olardan jyraq ketip, bodhı aǵashynyń túbinde otyryp alyp uzaq kúnder boıy táńirge jalǵyz syıynady. Mine, osy aǵashtyń túbinde 35 jasynda, ibilistiń arbaýynan aman ótken 49 kúnge sozylǵan qulshylyqtan keıin, Sıddharthanyń sanasy oıanyp, kókten habar túsedi. Ózi «sanasy nurlanǵan adam», ıaǵnı, Býdda degen jańa esim alady. Býddanyń taǵdyryn biletinder ony arnaıy qudaılardyń ótinishimen jer betine túsip, peıili buzyla bastaǵan adamzatty adaldyqtyń jolyna qaıta burýǵa tapsyrma alǵan áýlıe jan eken desedi (Úndi dinı nanymy boıynsha adam bar kúnásinen tazaryp bitkenshe jer betine ártúrli denede, ósimdik bop, jándik bop, adam bolyp úzdiksiz kele beredi. Al Býdda bul qaıta týýlardyń bárinen ótken, tek qudaılardyń ǵana ótinishimen jerge arnaıy túsken jan retinde atalady). Sol Býdda seksen jyl qara jerdi basyp, daýysy jetken jerdiń bárine ilimin taratyp dúnıeden ótedi. Al osy ilimdi keıin shákirtteri Ortalyq Azııaǵa, Aspan astyndaǵy Qytaı men araldardaǵy Japonııaǵa deıin jetkizedi. Búgin bul dinniń tarmaqtaryn Qytaı, Tıbet, Japonııa men Koreıa sekildi baıyrǵy otyryqshy elder ǵana emes, mońǵol, býrıat, qalmaq sekildi taǵdyry ózimizben enshiles bolǵan baıyrǵy kóshpeli halyqtar da ustanýda.
Býddanyń dúnıege ártúrli beınede kelgen týylýlarynan syr shertetin ańyzdar men mysaldar býddızm ádebıetinde jataq dep atalady. Jataqtarda Býdda maımyl, sıyr, maral, qoıan, tasbaqa, pil, áýlıe, taqýa, meıirimdi patsha, danagóı patshazada sıpattarynda kórinis beredi. Olardyń bárinde de ol daýly máselelerden jeńimpaz bolyp shyǵyp otyrady. Maımyldar kósemi retinde sý ıesi albastyny aldap jyqqan da, saıraýyq shymshyqtardyń basshysy retinde ańshynyń aýynan qutylýdyń amalyn tapqan da, kórshilesimen aqsha tigip bás oınaǵan ańǵal ıesine eki myń rýpıı tabys taýyp bergen aqyldy sıyr da, bári-bári osy Býddanyń ózi. Qarap otyrsańyz, qaısy bolmasyn jaqsylyqtyń jeńisimen aıaqtalatyn ertegi-mysaldardyń bárin de «Býdda birde dúnıege kelgende» degen qaıyrma álqıssamen bastaı berýge bolatyn sekildi.
Endi «Qozy Kórpesh – Baıan sulý» jyryna qaıta oralaıyq. Dálirek aıtqanda, jyrdyń alǵashqy túpnusqasynyń sońy qalaı aıaqtalýy múmkin degen máselege. Eger jyrdy alǵash jyrlaǵan aqyn shynymen býddashyl bolǵan bolsa, ol jyrdy bylaı túıindegen bolýy ábden múmkin:
Qozy ólgen soń Baıan sulý da onyń artynda jalǵyz qalýdy jón kórmedi. Jaratqan ıeden kelesi ómirlerinde ekeýin qaıtadan birge, taǵy da ǵashyqtar retinde dúnıege keltirýin surady da ózine-ózi qol saldy.
Bul joly fánı jalǵandaǵy tirshilikteri qasiretpen aıaqtalǵan eki muńlyq ǵashyqty halyq uzaq joqtap jylaǵan. El aqsaqaldary aqyry ekeýin bir jerge jerleýge uıǵarysty. Endigi ómirlerinde olardyń qosylyp, barlyq murat-maqsattaryna jetetindigine úmit bildiristi.
Myna belquda bolyp jatqan eki kisiniń uly men qyzy, bálkim dúnıege qaıta kelgen sol Qozy Kórpesh pen Baıan sulý bolar. Olaı bolsa, olardyń bolashaǵy jarqyn bolýyn tileıik».
Mine, bizdiń shamalaýymyzda shabytty shaqyrar toı ústinde jyrlanatyn máńgilik mahabbat dastany osylaı túıindelgen. Onyń osy turysynda japon álde qytaı ertegisin eske túsiretini de ras. Jáne bulaı bolýyna ol elderge de jetip, ulttyq dúnıetanymyna aınalyp ketken býddızm men onyń mıfologııasy sebepshi ekendigi de jasyryn emes.
Qalaı degenmen de ana dúnıege barǵanda birin-biri tanı almaı qamyǵyp júrgen Lermontovtyń hrıstıan ǵashyqtarynyń hıkaıasynan anaǵurlym optımıstik áýende aıaqtalatyn mundaı týyndyǵa ábden qol soǵýǵa bolatyndaı. Óıtkeni, qoldankelip jatsa, kelesi bir dúnıege kelýlerinde bolsa da, ǵashyqtardyń ózara qosylýyna múmkindik jasap bergennen artyq ne bar deısiń. Muny, bizdińshe, jyrdyń alǵashqy avtory da óte jaqsy bilgen.
Solaı, túpnusqa «Qozy Kórpesh – Baıan sulý» jyry óz keıipkerleri men ony alǵash jyrlaǵan aqynnyń dinı senimderine eshqandaı qaıshy kelmeıtin-di.
Árıne, bizdiki joramal boljam ǵana. Ol joramalǵa sený, senbeý oqyrmannyń óz erkinde. Eń bastysy, Uly Dalanyń elimiz máńgi meken eter osy buryshynda bir kezderi ataqty tórt dinniń biri retinde sanalatyn býddızmniń de bir qonaqtap ketkenin qısaptan shyǵaryp tastamasaq bolǵany.
Býddızm jáne aqyndar
Býddızm, jalpy úndi dinderi týraly alǵash orystyń áıgili bard aqyny Vladımır Vysokııdiń án tabaqshalarynan estigenim áli esimde. Ol án «Ádemi din oılap tapqan úndiler...» dep bastalady. Ázil retinde jazylsa da, osy ánniń kezinde úlken saıası-áleýmettik mánge ıe bolǵandyǵyn sol zamandy kózi kórgenderdiń eshqaısysy joqqa shyǵara almas.
Mundaı býddızmniń elementterin óleńde erkin qoldaný tásilderi búgingi qazaq poezııasynda da ushyrasady. Osy arada solardyń ekeýin oqyrman nazaryna tolyǵymen usyna ketsek esh artyqtyq bola qoımas dep oılaımyz. Olardyń biri talantty aqynymyz Esenǵalı Raýshanovtyń qalamyna tıesili «Erkin dúnıe-aı» dep atalatyn óleń:
– Erkin dúnıe-aı,en dalam, eren dalam,
Myna ǵalam shynymen bólek ǵalam.
Bir ǵumyr az men úshin, ekeýin ber,
Joq, ekeý de az.
Máńgi ómir kerek maǵan.
«Dúnıe – jalǵan» deıdi jurt.
O ne degen,
Jerdi óz basym máńgige egelenem.
Sessııaǵa keletin depýtattaı,
Qaıta-qaıta ómirge kele berem.
Buryn da ómir súrgem men.
Bulaq bolǵam.
Bir kórgennen keremet unap qalǵan
Sol qyz qaıtyp soqpady. Eregesip
Qańǵyp óldim, kettim de
jyraqqa árman.
Buryn da ómir súrgemin, tóbe bolǵam,
Asqar shyńdar turatyn menen árman.
Men eshqashan taý bola almasymdy
Túsingen soń uzamaı óle qalǵam.
Ań patshasy bolǵanmyn,
saýyq eri,
Baqty meni ormannyń qaýym eli.
(Baýyrym, sen «bastyǵym»
mısyz deısiń,
Durys. Buryn sebebi ol
taýyq edi).
Qartaıdym dep, jastyqtan
jyraqpyn dep,
Oı, qaıtesiń bireýdi sybap kúndep...
Ketip bara jatsyń ba, oqasy joq,
Erteń qaıtyp kelesiń. Biraq kim bop?
Osy óleńdi Sıddhartha Gaýtamanyń izbasarlarynyń biri oqı qalsa, Býdda dananyń óz óleńi ǵoı dep qulap túserine ımandaı sene berýińizge bolady.
Al mynaý Almas Temirbaı degen jas periniń «Arýaq» dep atalatyn óleńi:
On ǵasyr buryn dúnıege mynaý
kelgenmin,
Ońtaıyn taýyp,oıran sap
jaýdy jeńgenmin.
Bas ýázir jatqan on alty
qanat ordaǵa
Basymdy ımeı, basa kóktep te
engenmin.
Úsh qyrly oqty zaýlatyp
buhar sadaqtan,
Qylyshtyń júzin qyp-qyzyl
qanǵa jalatqam.
Dónen qymyzdyń qýaty jelik bitirip,
Dushpannyń betin qubyla jaqqa
qaratqam.
Aıǵyrdyń toqpaq jalyndaı
– túkti júregim,
Atannyń shoqpar sanyndaı
– myqty bilegim.
Qyryq jyl qyrǵyn kelse de synbas,
sógilmes
Qazaqtyń qyryq qabyrǵasynyń
biri edim.
Qaryny jýan handardyń ishin
jarǵanmyn,
Ústinde turyp esik pen tórdeı
tarlannyń.
Qańǵyǵan oqtaı qarǵysy tıip bireýdiń,
It-qusqa jem bop,
ıt ólgen jerde qalǵanmyn.
Bárine kýá – myna taý, ózen,
myna ańǵar,
Senbeıtinderiń surańdar,
sodan surańdar.
... Kánızak edi ol kezde anaý sary qyz,
Kózine onyń kórinbeıinshi... Kúnám bar.
Osy óleńderdi oqı otyryp, ótken men búgindi, búgin men erteńdi, qas-qaǵym men máńgilikti, alyp pen usaqty, kók pen jerdi, teńiz ben tamshyny, qysqasy dúnıede bardyń bár-bárin ózara baılanystyra otyryp, zerdelegisi keletin býddızmniń qudiretin tanyǵandaı bolasyń.
Bizdińshe, álemdegi barlyq din ataýlynyń úndeıtini tek jaqsylyq bolyp tabylady. Olaı bolsa, ádebıetshilerimizdiń anaý teńizinen basqa túgi joq usaq araldarda otyryp-aq myqty atanǵan Japon eli men myna irgedegi adam basy mıllıardtan assa da birligin shaıqaltpaı uıyp otyrǵan Qytaı memleketiniń qalyptasýyna zor úles qosqan osy býddızmge de bir sát bolsyn zer salyp qoıǵandary durys-aý deımiz.
Al jyrǵa baılanysty joǵaryda aıtqan boljamymyzdy qabyldaý, qabyldamaý, ol endi taǵy da aıtamyz, ár oqyrmannyń óz jan qalaýy men paıym-túsinigindegi sharýa.
