QAǴAN-NAMA
KISI ESIMINEN BASTALǴAN SOǴYS
Biz – adamzat balasy, ondaǵan, júzdegen jyl buryn bolyp ótken oqıǵalarǵa, olarǵa tikeleı aralasqan tiri pendelerdiń is-qımylyna, sol is-qımyldarǵa sebepshi bolǵan arman-maqsattaryna adamı ádil baǵasyn berýdi úırene aldyq pa?
Tyrysatyn shyǵarmyz, biraq áli úırene almaǵanymyz anyq. Úırenbegenimizge adamzat balasynyń tarıhy ázirge tek aq pen qara tústen ǵana turatyndyǵy dálel. Áıtpese, bir halyqtar úshin ar men namystyń beınesi ispetti bolǵan perzentterdiń kelesi bir halyqtar úshin qylmys pen qarǵystyń ólshemindeı bolyp shyǵa keletindigin qalaı túsindiremiz? Aryǵa barmaı-aq qoıaıyq, Eýropanyń qasapshysy atanǵan Napoleon Franııanyń uly maqtanyshy hám Eýropanyń damýyn sapaly jańa baǵytqa burýshy bolsa, noǵaı halqyn bir túnde qanjosa qylyp qyrǵan Sývorov orys óneriniń dańqty betteriniń bir paraǵy bolyp sanalady. Mundaı daýy bar dańqty tulǵalar Ámir Temir, Babyr, Atılla-Edil, Shyńǵys han bolyp sozylyp kete barady. Siz birin aqtaýǵa tyryssańyz, ekinshi bireýler sol aqtamaq tulǵańyzdy kústanalap qaralaýǵa daıyn. Adamzat balasynyń qolynan ótken tarıhymyzǵa, ony jasaǵan uly tulǵalarǵa ne advokat, ne úkim kesýshi bolý ǵana keletindeı. Keıbirimiz, tipti, jendettiń jekkórinishti rólin oınaýdan da qoryqpaıtyn, qashpaıtyn sekildimiz. Ózge ǵylymdar qansha damysa da, tarıh ǵylymy áli kúnge beınebir ortaǵasyrlyq túnek qushaǵynda qalyp qoıǵandaı. Tarıhı tulǵany onyń jan dúnıesine, adamı beınesine ár túrli qyrynan baǵa berýge múmkindik jasaıtyn bastaýhattar men derekter arqyly tanı otyryp, ol týraly salystyrmaly túrdegi bolsa da aqıqat túsinikke jaqyndaı túsýdiń ornyna, «anaý zalym, mynaý kemeńger» dep topqa bólip, kejegemizdiń keri tarta beretindigi sol qarańǵylyǵymyzdan bolar-aý.
Mysaly, tula boıynan qatygezdik pen qataldyqtyń lebi esetin myna bir úzik mátindi urpaqtaryna kim jazyp qaldyrýy múmkin: «Aýǵandyqtar shaıqasa almaıtyn jaǵdaıda aýzyna shóp qystyryp, «Men – seniń ógizińmin» degendeı, qulshylyq etip, jaýyna bas ıedi. Bul ádetti biz sol jerde baıqadyq. Qarsylyq eter dármeni qalmaǵan aýǵandyqtar tisimen shóp tistep kelip qolǵa tústi. Men tirideı alyp kelgenderdiń de basyn alýǵa buıyrdym, olardyń bas súıeginen kúmbez kóterdik».
Kim mátinniń avtory?
HIH ǵasyrdaǵy aǵylshyn ofıeri me, álde álemdi titiretken Shyńǵys han ba? Bálkim, Ámir Temir bolar? Iakı «Gall soǵysyn» ózi hattap qaldyrǵan áıgili Iýlıı ezar shyǵar? Kim bolsa, ol bolsyn, eger osy mátindi jazyp qaldyrǵan adamnyń artynda onyń basqa da jasaǵan jaqsyly-jamandy is-áreketteri týraly derek qalmasa, mátin avtorynyń adamzat tarıhyna eń qanquıly, eń qatygez jandardyń biri retinde kiretindigine kámil sene berýińizge bolady. Qansha tyryssańyz da aqtap ala almaısyz. Alıbı joq.
«Olardyń bas súıeginen kúmbez turǵyzdyq».
Arǵy-bergi ádebıetten, ónerden habaryńyz bar jan bolsa, kóz aldyńyzǵa ylǵı da soǵys batalııalaryn salatyn Vereagınniń «Soǵystyń shyrqaý shyńy» dep atalatyn bir kartınasy oralmaq. Osy kartınadaǵy bas súıekterden turǵyzylǵan munaranyń qorqynyshty susy júregińizdi taǵy da bir ret dir etkizetini ras.
Sonymen mátin avtory kim bolýy múmkin? Rıtorıkalyq saýalymyzǵa jaýap bermesten buryn, endigi tarıhtyń enshisine aınalǵan taǵy bir úzik mátinge kóz tastaıyq. «Iá, joǵaryda Babyrdyń jaı patsha ǵana emes, sonymen qatar ádebıet, mýzyka, zań salalarynan da mol maǵlumaty bar ǵalym ekenin aıtqanbyz. Mine, osydan 5 ǵasyr buryn Babyr aıtqan ǵıbratty sózder!» (Murtaza Bulutaı, «Zulymdyq formýlasy» Shyńǵys handy aqtap alýǵa asyǵýdyń astarynda ne syr bar? «Egemen Qazaqstan», 2001 j. № 242, 248, 249, 250).
Aldyńǵy mátin avtory basqa emes, Murtaza Bulutaı tamsana dáriptep otyrǵan dál osy óz zamanynyń ozyq azamattarynyń biri Babyr Zahır ad-dın Muhamed bolatyn (Babyr Zahır ad-dın Muhamed. «Babyrnama», «Atatek», 1993 j. 172-bet).
«Olardyń bas súıeginen kúmbez turǵyzdyq» degen joldardy jazǵanda aqyn, mýzykashy, zańger Babyr babamyzdyń sanasynda qandaı oı turdy eken? Kóz aldyna qandaı kórinister elestedi? Jelkeden qıylyp jatqan bas, tuqyl moıynnan atqaqtap jatqan qan boldy ma? Álde sharasyz múminniń aıaýshylyq tilep jalbarynǵan kóz janary ma? Bálkim, kóńilinde jeńimpazdyń saltanatty sazy oınaǵan bolar? Joq, bárin qoıyp, jolyn árdaıym ońǵaryp otyratyn jaratqan Allaǵa shúkirshilik etken shyǵar?
Murtaza Bulutaı osy saýaldarǵa jaýap berýge tyryssa, «Zulymdyq formýlasyn» tabýǵa, onyń formýlasy Shyńǵys hannyń taǵdyry, jasaǵan is-áreketi bolyp shyǵatyndyǵyn dáleldeýge umtylmaǵan bolar edi. Óıtkeni tarıh degenimiz naqpa-naq formýlaǵa salyna salatyn hımııa da, mystan altyn alýǵa bolady dep sendirgisi keletin alhımııa da emes qoı. Árýaqtarǵa siz ben biz naqty baǵasyn bere almaımyz, ondaı qudiret tek Táńirdiń enshisinde ǵana.
Endi oılanyp kóreıikshi, ózi jazyp qaldyrǵan sózine sensek, Bulutaı aspanǵa kótere maqtap otyrǵan aqyn Babyr Shyńǵys hannan da ótken jaýyz bolyp shyqpaı ma? Bir jaýyzdyń artyn ashamyn dep ekinshi bir jaýyzdy jalǵan kótermeleýdiń ne keregi boldy eken? Eger aqyn Babyrdy osylaı maqtaýǵa bolatyn bolsa, onda qaǵan Shyńǵysty da qalaı bolmasyn aqtaýǵa bolatyndyǵy ǵoı.
Murtaza Bulutaı rýshyl, yrymshyl, taıaqty álip dep tanymaıtyn Shyńǵys han óz shapqynshylyǵymen ıslam órkenıetiniń quldyrap keri ketýine sebepshi boldy dep dáleldeýge tyrysypty. Al dáleldeýdiń naqty dáıekti qajet etetindigi anyq. Shyńǵys han qolastyndaǵy túrki-mońǵol sarbazdarynyń alǵash qaqtyǵysqan ıslam memleketi Orta Azııalyq Horezm patshalyǵy bolatyn. Memlekettiń ishki, syrtqy saıasatynyń baıandy, tuǵyrly bolýyna memleket basshysynyń tikeleı jaýap beretindigin eskersek, osy tusta Horezm patshasy týraly óz zamandasynyń pikirine toqtala ketkenimiz de oryndy-aý.
Baǵdattan shyqqan áıgili dáriger Ábd ál-Latıf (1231-32 jyldary qaıtys bolǵan) bul bıleýshi týraly bylaı dep jazady: «Horezm-shah Muhammed ıbn Týkýsh ury jáne zorlyqshy bolatyn, al onyń sarbazdary áýmeserler edi...
Kóbisi túrkiler – putshyldar nemese adamshylyqtan ketken musylmandar... Ol rý-taıpalardyń bir bóligin qyryp, qalǵanyn qyzmetke alýshy edi... Al olardyń kókireginde buǵan degen yza-kek qaınap jatatyn. Óz halqyna kelgende de, jaýlarymen qarym-qatynasta da ol saýatty saq saıasat júrgizbeıtin... Mine, endi oǵan bári bir atanyń balalary, tili bir, júregi bir, kósemi bir mońǵoldar tónip keledi» (G.E.Fon Gıýrnebaým. «Klassıcheskıı ıslam», Moskva, «Naýka», 1988, str 186).
Horezm halqynyń basyna qara bult úıirilgen Shyńǵys hannyń qanqumar bilimsizdigi emes, Orta Azııadaǵy ıslamnyń qorǵan qalqany ispetti sanalatyn osy bıleýshiniń kórsoqyr saıasaty men jeke basynyń aqymaqtyǵy edi.
«Uıǵyr jáne qytaılyqtarmen saýda jasaıtyn Horezm saýdagerlerinen Horezm-shah Shyńǵys hannyń Soltústik Qytaıdy jaýlap alǵanyn bildi (zın ımperııasymen túrki-mońǵoldar ǵana emes, Shyńǵys hannyń da tikeleı óz jeke basynyń óshtigi bar bolatyn. Qytaılar Shyńǵys hannyń atasy Ambaǵaı handy aldap qolǵa túsirip, kergishke qaǵyp óltirgen-di – Á.B.) Mońǵol bıleýshisine quttyqtaý saltymen elshilik jiberýdi durys dep tapty. Shyn maqsaty mońǵoldardyń ál-aýqatyn bilý bolatyn. Elshiler men saýdagerlerdi Shyńǵys han zor qurmetpen kútip aldy jáne jaýap retinde óz ókilderi men saýda kerýenin qosa attandyrdy. Dıplomattar da, kerýen de negizinen Qıyr Shyǵyspen saýda jasaý keńistigin keńeıý úshin Shyńǵys hannyń agentteri bolýǵa kelisken horezmdikter men buharalyqtardan – Muhammed II-niń bodandarynan turatyn. Kerýen Horezmniń shekarasyna jetip, Syrdarııa ózeniniń jaǵasyndaǵy Otyrar qalasyna toqtady. Bul jerden Úrgenishke bet almaq bolatyn. Shah olarmen áńgimelesýge kelisim berdi. Biraq Otyrar gýbernatory (Inalshyq Qaıyrhan – Á.B.) saýdagerlerdi óltirip, dúnıe-múlikterin tartyp alýǵa buıryq jasady (Shahtyń qupııa tapsyrmasymen bolsa kerek). Bul habar mońǵol ımperatoryna jetkende, ol óz ókilin Muhammedke jiberip, odan Otyrar gýbernatoryn ustatyp berýin ótindi. Muhammed bul ótinishti oryndamaq túgili, elshisiniń ózin óltirip tastady. Elshiniń jol silteýshisi saqaly kúzelgennen keıin ǵana qaıtýǵa múmkindik aldy. Bul masqaralaý bolyp tabylatyn. Endigi jerde Shyńǵys hannyń soǵysýdan basqa amaly joq edi. Dereý quryltaı shaqyrtyp, Túrkistan kompanııasynyń (1218) jospary jasaldy» (G.V.Vernadskıı. «Mongoly ı Rýsy», 1997, str 45).
Shyńǵys han ǵumyrynyń osy tusyna qarasańyz, qaı bastaýhattan da joǵarydaǵydaı áńgimeni kóresiz. Budan keıingi oqıǵalar «Qylysh kótergen adam qylyshtan óletindigin» dáleldep berdi. Jekelegen bıleýshilerdiń osyndaı el aldyndaǵy jaýapsyzdyǵy sebep bolmaǵanda, kim biledi, Shyńǵys hannyń uly joryqtary da bolmas pa edi. Óıtkeni bul kezderi uly qaǵannyń jasy 50-den asqan bolatyn (Ekinshi derek boıynsha 64-te, bul jasta alys shapqynshylyq joryqqa shyǵa qoıýy qısynsyzdaý, sondyqtan senimsiz – Á.B.).
Iá, tarıh uly tulǵany zertteýshiden onyń qarsylastary týraly derekterdi de qosa zertteýdi talap etedi. Olaı bolsa Shahanov ta, Murtaza Bulutaı da qyzǵyshtaı qorıtyn, bir sátti álsizdigimen Otyrardyń kúıreýine sebepshi bolǵan Inalshyq Qaıyrhan týraly da áńgimeleı ketkenimiz jón bolar.
Ótken maqalamyzda (Á.Balqybek «Shyńǵys han jaıly shyndyq nege birjaqty beınelenýi tıis?» «Qazaq ádebıeti», 2001, № 21) marqum, tarıhshy Serjan Musataıuly Aqynjanovtyń «Qazaqstannyń ortaǵasyrlyq tarıhyndaǵy qypshaqtar» kitabynan shejireshi Jýjanıden alynǵan myna mysaldy keltirgenbiz: «615 (1216) jyly... Horezm shahy Muhammed Iemekten shyqqan Iakaftannyń uly túrkistandyq Qadyrhannyń taıpasyn oırandaýǵa attandy» (S.M.Ahınjanov, «Kıpchakı v ıstorıı srednevekovogo Kazahstana», Almaty, 1999, str 224).
Otyrarda Shyńǵys hannyń kerýenin túgelimen qyrdyrtqyzyp tastaǵan Inalshyq Qaıyrhan osy Qadyrhan bolatyn. Arada 2 jyl ótkende ol óziniń keshegi qarsylasy Muhammedshahqa nelikten jaǵympazdana qaldy, osy jaǵy túsiniksizdeý. Álde búlik jasaǵan buny bir ret keshirip, qolyna Otyrardyń bıligin ustatqan jıeniniń aldynda bir ret kórinip qalǵysy keldi me eken? (Murtaza Bulutaıdyń maqalasynda naǵashy men jıen máselesi kóp kóteriledi – Á.B.).
Adam janynyń qupııa qaltarystarynan habar beretin osy bir kóleńkeli tusqa Ábilǵazy Bahadúr-hannyń «Túrik shejiresindegi» myna úzik jaryq túsiretindeı: «Otyrardyń bıleýshisi Inalshyq Muhammed sultannyń anasynyń týysqany edi. Qaıyrhan esimin oǵan sultan bergen-di. Saýdagerler oǵan ózderin tanystyryp ótti. Bireýi ony Inalshyq retinde biletin bolǵandyqtan, Qaıyrhan demeı, burynǵy esimimen atady. Bul bolsa, buǵan qatty renjip, saýdagerlerdi qamaýǵa buıryq berdi de, birneshe adamnyń Otyrarǵa tyńshylyq etýge kelgendigi týraly sultan Muhammedke habar jiberdi» (Abýl-Gazı-Bagadýr-han, «Rodoslovnoe drevo tıýrkov. Moskva-Tashkent-Bıshkek, 1996, str 61).
Ne degen shyjbyńdyq! Bir ǵana Qaıyrhan degen esim eshqashan musylmandyqtyń nemese ózgeden bıiktiktiń dáleli bola almasa kerek. Basqa esimder de solaı. Adam esimin saıasatqa dál osylaı masqarashylyqpen aralastyrý buryn-sońdy tarıhta basqashalaı qashan júz bergenin eske túsire almaı dal bolasyń. Shamasy, bul oqıǵa tarıhta tirkelgen jalǵyz derek bolyp qalatyn bolar. Degenmen, Otyrardy Inalshyqtyń jıeni bergen jańa esiminiń qurbany boldy deýge aýyz barmaıdy. Tym qunsyz baǵa. Qaıyrhan
úshin de, Otyrar úshin de.
Murtaza Bulutaı «Onyń qoly ońtústik aımaqtarymyzdaǵy gúldengen 26 qalany jermen jeksen etken. Bul shapqynshylar Majarstannan Koreıaǵa, Soltústik Sibirden Arabstanǵa deıingi aýmaqtaǵy 900 qalany, ıaǵnı 900 órkenıet oshaǵyn qurtqan» dep jazady. Jáne bul pikirin bir emes, eki ret qaıtalaıdy. Shamasy, Murtaza Horezm shahy Muhammed áskerlerimen 1219 jyly bolǵan soǵystyń saldaryn aıtyp otyrǵan bolar. Osy soǵystan keıin tas-talqan bolyp jeńilgen Horezm áskerleriniń qaldyqtaryn túre qýǵan mońǵoldardyń Úndistan, Kavkaz jáne orys dalasynyń ońtústik óńirlerine kókteı ótip ketkendigi anyq. Biraq, bular negizinen ashyq dalada júrgizilgen shaǵyn shaıqastar ǵana bolatyn. Mońǵoldar Shyńǵys hannyń kózi tirisinde Orta Azııada ǵana birshama turaqtap qala aldy. Al Aýǵan, Úndistan, Ázirbaıjan men Grýzııa, kerisinshe túrki-mońǵoldardan emes, ákeden qalǵan bılikti qalpyna keltirgisi kelgen sultan Jáleleddınnen, Horezm shahynyń ulynan kóp teperish kórdi.
Tarıhta Shyńǵys han aıtty dep sanalatyn «Atta otyryp el-jurttardy jaýlap alý ońaı da, attan túsip ony basqarý qıyn» degen sóz bar. Jaýlap alǵan jerdi basqaryp, óz bıliginde bekem ustap turý úshin qatqyl qol, júıeli esep kerek. Endigi jerde osy qatqyl qol men júıeli esep túrki-mońǵoldardy Batys pen Shyǵystyń arasyndaǵy baılanysshy qylyp qoıdy. Iá, qarap otyrsaq, túrki-mońǵoldar úshin jaýlap alynǵan Orta Azııanyń aýqymy da tarlyq etpeıtindeı. Tarlyq etpeıtini ras ta edi. Biraq olar ıslam álemi men hrıstıan áleminiń ortasyna synadaı bolyp qaǵylǵan-dy. «Budan keıingi soǵystarǵa Mońǵolııa óz erkimen emes, dúnıejúzilik tarıh pen saıasat oqıǵalarynyń qysymymen tartyldy. Bul el endi ol soǵystarǵa qatyspaı beıtarap qala almaıtyn edi» (L.Gýmılev. «Qııal patshalyǵyn izdeý». Almaty, 1992, 200 bet).
Murtaza Bulutaı Shyńǵys han babamyzdan qalǵan Jasaǵa, ıakı zańdar jınaǵyna da oń qabaq tanytpapty. Jasanyń M.Bulutaı oılaǵandaı emes, ıslam álemine birshama yqpal jasaǵandyǵyn myna sózder dáleldeı tússe kerek. «Arab jazýshysy Ibn Tahrıberdıdiń jazýy boıynsha Egıpet ámiri Artash Jasany tolyq zerttep oqyǵan. Essıýýtı sultan Beıbarystyń Jasanyń zańdary men qaǵıdalaryn Egıpette qoldanýǵa nıet etkenin málimdeıdi. Rasynda da mámlúkterdiń As-Sııasa dep atalatyn zaıyrlylyq (svetskoe) zańy Shyńǵys han kodeksteriniń negizinde jasalǵan. Árıne, bul erekshe jaǵdaı. Mámlúk bıleýshileriniń shyqqan tegi túrki ekendigi, olardyń birshama ýaqyt Altyn Ordaǵa baǵynyshty (vassal) bolyp turǵany áser etken bolsa kerek» (G.V.Vernadskıı. «Mongoly ı Rýs», 1997, str 115-116). Shyńǵys han Jasasy týraly bilgisi keletinder ol týraly jańaǵy úzindi alynǵan kitap pen Erenjen Hara-Davannyń «Chıngıs-han kak polkovode ı ego nasledıe» kitabynan tolyǵyraq oqyp tanysa alady. Jáne Murtaza Bulutaı tujyrymynan basqa tujyrymǵa keletindigine de senimdimiz.
Abylaıdyń aq býrasyn, Jambyldyń qyzyl jolbarysyn bilmeıtindeı, (olardyń musylman ekendigine kim kúdiktene alady – Á.B.). Murtaza Bulutaıdyń túrki-mońǵoldarǵa yrymshyl, putshyl dep bet aldy tıise berýiniń de jóni joq. Murtaza aıtty eken dep qazaq halqy búkil halyq aýyz ádebıetin joqqa shyǵaryp tastaı almasa kerek. Tarıhyn da kereksiz qylyp tastamasy anyq. Al sol Shyńǵys hannyń ımperııasyn qurǵandar negizinen qazaq rý-taıpalary bolatyn. Shyńǵys hannyń óziniń de túbi túrki ekendigin Lev Gýmılevtiń «Kóne túrikteriniń» birinshi bólimi «Uly túrki qaǵanatyn» zerdeleı oqyǵan jaı aıqyn ańǵarmaq. Bul baǵytta tereńirek bilgisi keletin jandarǵa Ómirbek Panzarbekov pen Bolattemir Altaevtardyń «TÝ-GIý-Túrkúl» atty eńbegin oqýǵa keńes etemiz.
Iá, Shyńǵys hannyń psıhıkalyq aýrý emes, kerisinshe syndarly, sabyrly, dosyna adal, jaýyna márt kisi bolǵandyǵyn ol júrip ótken jol, ol keshken ǵumyr aıqyn ańǵartyp jatyr. Basyp ótken joryq jolynda ózine degen qurmetke ol iltıpatpen jaýap bergen qalalar sırek bolmaǵan. Shyńǵys han jaıly kitaptardy zerdeleı oqysaq, mundaı derekterdiń az emes ekendigine san ret kóz jetkizemiz. Uly adamnyń suńǵyla kemeńgerligine tánti bolamyz. Sóz sońynda bir maqalada Uly Adam – kemeńger babamyzdyń ǵumyryna jaryq túsiretin derekterdi jan-jaqty baıandap berý múmkin emes ekendigin aıta otyryp, ol týraly kemel týyndy endi dúnıege keletindigine senetindigimizdi aıtqymyz keledi.
2001 jyl.
