QAǴAN-NAMA
NAǴAShYŃ EVREI BOLSA...
Meni «Shyńǵys han biz sekildi HH ǵasyrda dúnıege kelse nemese búgingi HHI ǵasyrdyń týmasy bolsa, tólqujatyna ultyn kim dep jazdyratyn edi?» degen saýaldyń jaýaby qyzyqtyrady. Árıne, kóptegen zamandastarymnyń saýaldyń bulaı qoıylýy durys emes deıtinin jaqsy bilemin. Meıli, dese deı bersin. Men óz qııalymda týǵan saýaldyń jaýabyn tapsam degen talpynysta qala beremin.
Tómendegi áńgime de, bar bolǵany, sol saýalǵa jaýap izdemek kóp talpynystarymnyń biri ǵana. Jáne bul áńgime, qyzyq bolǵanda, jazýshy Borhesten bastalmaq.
Iá, osy Borhesti búgingi ádebıetshi qaýymnyń bilmeıtini joq. Eń kemi, onyń argentın jazýshysy ekenin estigen. Qaısybireýleri onyń ataqty zaǵıp kitaphanashy bolǵanyn da aıtyp bere alýy múmkin. Tipti, jazýshy týrasynda odan da mańyzdyraq, odan da mándirek jaıttardy tilge tıek etetinder aramyzdan tabylyp qalar. Bizdiń de búgin osyndaı qalamger jaıly mańyzy bar-aý degen derekti oqyrmanǵa jetkizsek degen nıetimiz bolyp otyr.
Qalaı oılaısyz, «Gomer» Borhestiń (zaǵıptyǵyn meńzep otyrmyz – Á.B.) ulty kim bolýy múmkin?
Ispan deısiz be? Múmkin, ábden múmkin.
Óıtkeni, onyń ıspan tildi ádebıettiń beldi ókilderiniń biri ekenin eshkim joqqa shyǵara almaıdy. Aramyzda ony tipti Nobel syılyǵyna ıe bolǵan áıgili «Júz jyldyq jalǵyzdyqtyń» avtory, Latyn Amerıkasy ádebıetiniń beıresmı tý ustaýshysy Gabrıel Garsıa Markesten myqty deıtinder de bar. Uzyn sózdiń qysqasy, Borhes oıy da, boıy da alyp Servantes, qaǵylez de sezimtal aqyn Lorkalardyń tilinde qalam terbegen jan. Iaǵnı, Borhesti aıtyp maqtansa, ıspan tildi jurtshylyq maqtanýǵa tıis. Jáne maqtanýǵa tolyq quqyqtary da bar. Biraq biz aıtpaq áńgime bul emes. Biz aıtpaq áńgime Borhestiń ózin ıspandyq sanamaıtyny týraly. Bul jaıynda jazýshynyń ózi bylaı deıdi:
«Kim ómiriniń qaısybir sátterinde babalaryn izdeýmen áýestenbedi deısiz? Týystary men jaqyndarynyń baǵzy tarıhyn qııalynda tanyp bilýge talpynbaǵan jan áste joq shyǵar. Men mundaı izdenistermen birqansha ret áýeıilendim jáne ózimdi evreı sezinýden árqashan lázzat tabatynmyn. Áńgime, bar bolǵany, betegeden bıik, jýsannan alasa, ońashada otyryp alyp qur qııalǵa batatyn jannyń oıdan shyǵarǵan shytyrman shyrǵalańdary týraly ǵana. Munyń Izraıldiń bedeline eshqandaı nuqsan keltirmesi anyq. Óıtkeni, meniń ıýdeıligim Mendelsonnyń áýenderindeı, sózi joq mýzyka ispetti bolymsyz, beıkúná ǵana nárse ǵoı. Áıtse de «Tıgel» jýrnaly meniń osy ýaqytqa deıin kópshilikten «óte zymııan, surqııa» túrde jasyryp kelgen evreılik tegim týraly álemge jar salý arqyly, sońǵy ýaqytqa deıin ótkennen tyrbanyp izdegen úmitimniń senimmen qaýyshyp, nyq negizin tabýyna septigin tıgizdi.
Meniń tolyq esimim – Borhes Asevedo bolady. «Rosas jáne onyń dáýiri» atty kitabynyń on besinshi taraýyna jasaǵan túsindirmeleriniń birinde Ramos Mehııa sol kezdegi Býenos-Aıres otbasylarynyń bárin sanap shyǵady jáne olardyń bári «óz túp-tamyryn portýgal evreılerinen alatynyn» dáleldeıdi. Tizimde Asevedo atty famılııa da bar: meniń semıt tektesterge qandaı da bolmasyn qatysym bar ekenin dáleldeıtin jalǵyz derek osy ǵana...» (Horhe Lýıs Borhes, «Men evreımin», shyǵarmalarynyń 4 tomdyq jınaǵy, «Amfora» baspasy, Sankt-Peterbýrg, 2005 jyl, 493-bet).
Iá, budan keıin, nesi ekenin, qııalyńda árdaıym evreı bolýdy armandap kelgen Borhestiń evreılikten at-tonyn ala qashatyny bar. Shamasy, bul onyń Karl Marks, Zıgmýnd Freıd, Osvald Shpenglerlermen týysqysy kelmeıtininen bolar. Álde basqa sebep bar ma?
Bul saýaldyń jaýaby «Men evreımin» dep atalatyn osy maqalanyń sońynda jatqan sekildi:
«Bizdiń kústanaýshylarmyz jat tamyrlardy tek evreılerdiń arasynan ǵana tabandy túrde izdeýge beıim. Olar ony fınıkıılerdiń, nýmıdıılerdiń, saqtardyń, babyldyqtardyń, parsylardyń, mysyrlyqtardyń, ǵundardyń, vandaldardyń, ostrogottardyń, efıoptardyń, ıllırıılyqtardyń, paflagondardyń, sarmattardyń, mıdııalyqtardyń, ottomandardyń, berberlerdiń, brıtandardyń, lıvııalyqtardyń, ıkloptar men lapıfterdiń arasynan tipti de izdep áýre bolmaıdy. Sebebi, Aleksandrııa, Babyl, Karfagen men Memfıstiń aıly túnderi sizge eshqashan aıtýly babalaryńyzdy tartý etpek emes: mundaı múmkindik shaıyrdyń ıisi tanaýyńyzdy qytyqtar Óli teńizdiń tóńiregin mekendegen taıpalardyń ǵana enshisine jazylǵan».
Bul úzindiden Borhestiń qandaı da bir tolyqqandy tarıh tek evreılerge ǵana tán dep esepteıtinin ańǵarýǵa bolady. Intellektýal Borhestiń ózge halyqtarmen birge saqtar men ǵundardyń urpaqtaryn da (demek, bizdi de – Á.B.) kelemejdep otyrǵanyn túısinesiz. Borhestiń qııalynda ózin nege evreı retinde kórgisi kele beretindiginiń de sebebi osy bir sana túkpirindegi buǵynyńqy, beıbit keıiptegi maqtanyshta jatqany baıqalady.
Iá, Borhes – evreı. Áıtpese maqalasynyń taqyrybyn «Men evreımin» dep aıqaılatyp qoımas edi ǵoı. Bálkim bul onyń «Búkil álemniń evreıleri, birigińder!» degen jasyryn úndeýge qatqan qupııa emeýrin – jaýaby bolar. «Izraıl! Men de óz balańmyn!» degeni shyǵar. Áıtpese, óziniń evreı ekenin búkilálem biletin Borhes túgili, bizdiń kim ekenin keshege deıin bilmeı kelgen Mashkevıchimiz de jasyrmaı jaıyp salǵan joq pa! Mashkevıch tipti Izraılge qarjylaı kómektesetinin de ashyq aıtty. Árıne Qazaqstanda júrip taýyp jatqan dúnıesiniń esebinen. Sosyn mıllıarder Mashkevıch qana emes,bilimpaz Borhes te evreı bolyp jatsa nesi aıyp!
Endi evreıdi qoıyp ózimizge bir sát oralaıyq. Shynymdy aıtaıyn, tek Borhes emes, meniń de evreı bolǵym kelgen. Qııalymda Óli teńizdiń jaǵalaýyna qansha ret bardym eken, endigi oǵan esep te joq bolar. Musa ǵalaıs-salamnyń evreı jurtyn Mysyr quldyǵynan alyp shyqqan ýaqyty, Súleımen paıǵambardyń erotıkalyq aıshyqtarǵa toly mahabbat jyrlary, paıǵambar ispettes ızraıl qoıshy aqyndarynyń úreı men senim, qorqynysh pen kóripkeldik qatar uıysqan júrek jardy syrlary, bulardyń bári tek meni emes, talaıdy tánti etken tarıh betteri, sóz óneriniń úzdik paraqtary. Eýropa, qos Amerıka men Avstralııany, bálkim basqa qurlyqtardy da ustap turǵan mádenı-rýhanı tin, ıakı tamyr. Áıteýir, adamzat tarıhynyń ón boıynda tereńge tartqan eki tamyr bolsa, sonyń biri ekeni anyq. Iaǵnı, oǵan qyzyǵa qaramaý esh múmkin emes. Iá, bala kezińizden qyzyǵa oqyp ósken «Júsip-Zylıha» qıssa dastanyńyzdyń ózi eń aldymen osy evreıdiń topyraǵyna dán bolyp túsip, kóktep óngen hıkaıa bolsa, qyzyqpasqa, tamsana qaramasqa ne shara!
Biraq, amal qansha, qyzyǵa qaraǵannan, qumarta ińkárlanǵannan evreı bolyp ketken biz joq. Ondaǵy kózi tanadaı arý Sýlamıfter munda da bir qazaq balasynyń Súleımen bolǵysy kelip júrgeninen múldem beıhabar ekeni, bul da endi eshkimnen qymtanyp, qalqalap jasyra almaıtyn shyndyǵymyz.
Degenmen meniń báribir evreı bolǵym keledi. Nege?
Jaýap bereıik. Sońǵy kezderi qazaq baspasózinde Shyńǵys hannyń ulty kim bolǵany týraly áńgime qaıta órship tur. Keıde daý-damaıly bul áńgimeniń jolyndaǵysynyń bárin qopara, qotara kóshirip kele jatqan daladaǵy jyn sekildi alyp dar moıyn quıynǵa uqsap ketetini de bar. Áıteýir qorqynyshty. Ishteı uly arýaqty mazalap jatqanymyzdyń túbi jaqsylyqpen tezirek bitse edi dep tileısiń. Amal qansha, daýdyń ushyǵyna shyǵar emespiz.
Mine osy Shyńǵys han jaıly daýdyń oıanýyna evreı baýyr, eger Shyńǵys hannyń sheshesi evreı bolsa, bir mysqal da múmkindik bermes-ti. Birden sheshesi evreı, demek ózi de evreı der edi. Iemdenip alyp, búkil álemge ulyqtar edi.
Al bizde she?
Baıǵus basymyz Shyńǵys handy sheshesi qazaq qońyrattyń qyzy bolǵanyna qaramaı, qanshadan beri keýdesinen keri ıterip kelemiz. Qaısybir bilgishterdiń tipti Shyńǵys hannyń bizge eshqandaı qatysy joq dep kesip aıtqysy da keledi. Al Shyńǵys handy ákesi jaǵynan qazaqqa, túrkige tartqysy keletin talpynystarǵa eshqandaı nazar aýdarǵylary kelmeıtin qyńyrlyqtary jáne bar. «Iapyr-aý,– deısiń ishteı, eger qazaq evreıdiń jolyn ustanǵanda (evreıde evreı anasynyń balasy evreı bolyp sanalady, al ákesi evreı bolǵanymen sheshesi evreı bolmasa, ondaı ul-qyzdyń ızraıl urpaǵy bolyp sanalýǵa qaqysy joq – Á.B.) Shyńǵys hannyń qazaq ekenine tıtteı de kúmán-kúdik bolmas edi ǵoı, al biz evreı emes, qazaqpyz dep osynsha bulqan-talqan bolýdyń jóni bar ma? Álde qońyrat qazaqtyń taıpasy emes pe? Eger ǵaıyptan taıyp osylaı bola qalsa, onda kereı, naıman, jalaıyrlardyń da qazaq bolmaǵany da. Sonda qazaq bop Shyńǵys handy jatsynyp jatqan qazaqtaryń kimder?
Iá, aıttym ǵoı, meniń evreı bolǵym keledi. Óıtkeni, Shyńǵys han týraly daýdan tek evreı bolyp qana qutyla alatynymyzdy jaqsy bilemin.
Borhes durys baıqaǵan. Ol «Aleksandrııa, Babyl, Karfagen men Memfıstiń aıly túnderi sizge eshqashan aıtýly babalaryńyzdy tartý etpek emes: mundaı múmkindik shaıyrdyń ıisi tanaýyńdy qytyqtar Óli teńizdiń tóńiregin mekendegen taıpalardyń ǵana enshisine jazylǵan» deıdi. Al meniń uly babalaryńnan jurdaı qylatyn halyqtar men tarıhı óńirlerdiń tizimine Borhestiń sońyn ala ózimizdiń Uly Dalany da qosqym bar. Óıtkeni, uly babalarymen maqtana bilý parasaty, balasynyń beli ǵana emes, qyzynyń da qursaǵynan shyqqan árbir ulyn qadirleı bilý danalyǵy tek evreı baýyrdyń ǵana talaıyna jazylǵan nesibe. Olardyń uly halyq bolatyny da sondyqtan.
Álem biletin Borhes «Men evreımin» deıdi.
2006 jyl.
