Shyǵys Qazaqstan oblysy mádenıet, arhıvter jáne qujattama basqarmasy Semeıdiń «Darıǵa-aı» jastar teatrynda Dına Qunanbaıdyń rejıssýrasymen Ý.Shekspırdiń «Rıchard III» (aýdarǵan H.Erǵalıev) tragedııasynyń premerasy (2017 jyldyń 4-5 aqpan kúnderi) boldy.
Bul óner ordasy QR eńbek sińirgen qaıratkeri, professor Darıǵa Turanqulqyzy jáne QR eńbek sińirgen qaıratkeri Tóken Ibragımovtyń bastamasymen 1999 jyldyń 14 qarashasynda shańyraq kótergen edi. Teatrdyń irge tasyn qalaýǵa professor Maıra Omarbaeva, aǵa oqytýshy Meıramgúl Aleparova, teatrdyń rejısseri jáne kórkemdik jetekshisi bolǵan Akbaráli Aıtybaev syndy azamattar aıryqsha úles qosqanyn jaqsy bilemiz.
Teatr qurylǵannan bastap onyń kásibı ósýine bar bilimi men biliktiligin jumsaǵan A.Aıtybaev teatrdyń ózine tán kelbetin qalyptastyrýǵa mol ter tókti. Onyń rejıssýrasymen qoıylǵan J.B.Molerdiń «Sarań», G.Gorın «UmytyńdarGerostratty», D.Isabekov «Ápke», M.Hasenov «Paı-paı, jas jubaılar-aı!», «Yzǵarly jeltoqsan» (rekvıem), M.Shahanov «Tanakóz», M.Maqataev «Darıǵa júrek» spektaklderi akterlerdiń sheberligin shyńdaýǵa aıryqsha áserin tıgizdi. Búgingi kúnge deıingi ujym shyǵarmashylyǵynyń jetken jetistigine A.Aıtybaevtyń qoltańbasy baıqalatynyn atap aıtý oryndy bolmaq. Akbaráli Turanqululy negizin qalaǵan sóz qudiretin qasterleý dástúri teatrdyń budan keıingi spektaklderinde aldyńǵy kezekte tura bereri daýsyz. Akterlerdiń boıyna ónerge degen qushtarlyq pen jaýapkershilik dánin ege otyryp, olardyń árqaısysynyń daralyqtaryn asha bilgen rejısser óziniń sońǵy demi taýsylǵansha jas óner ordasynyń jumysyn alǵa jyljytýmen boldy.Teatrdyń erteńine zor úmitpen, batyl senimmen qaraǵan ustazdarynyń júzege asyra almaı ketken asyl armandaryn búginde shákirtteri odan ári jalǵastyryp jatyr.
Qazirgi kúnde teatrdyń dırektory Amangeldi Talǵatbekuly Bahtınov pen kórkemdik jetekshisi Dáýren Sháripuly Tóleýbaev bastaǵan teatr ujymy jańa belesterden kórinýge aıanbaı eńbek etip keledi.
Atalmysh teatrdyńqurylǵanyna jıyrma jyl tolyp úlgirmese deulttyq teatr ónerin damytýda eleýli qadamdar jasap, tilimizdi, dinimizdi, salt-dástúrimizdi dáripteı otyryp, elimizdiń órkenıetine, mádenı damýyna, bolashaq urpaqtyń estetıkalyq kózqarasynyń qalyptasýyna súbeli úlesin qosyp keledi. Osy merzim ishinde jastardy izgilikke, adamgershilik qasıetterge tárbıeleýde ózindik orny men bet-beınesi aıqyn birden-bir óner ordasyna aınaldy. Teatr trýppasyn Semeı qalasynyń M.Tólebaev atyndaǵy «Saz» kolledjiniń akterlik bólimin bitirgen jastar quraıdy. Saıdyń tasyndaı sátti iriktelgen akterler quramy shyǵarmashylyq izdenis ıirimderine boılaǵan saıyn qanattary qataıyp, psıhologııaǵa, oıǵa, tolǵanysqa qurylǵan dramatýrgııalyq týyndylardy erkin ıgerýge kóshti.
Teatrdyń repertýaryna kóz jibersek shetel dramatýrgııasynan Ý.Shekspırdiń «Romeo men Djýletta», Sh.Aıtmatovtyń «Aq keme», V.Delmardyń «Ókinishti ómir», G.Hýgaevtyń «Ittiń balasy nemese adamnyń alasy», ulttyq dramatýrgııadan D.Isabekovtyń «Ápke», «Esepshot, domıno jáne kúrketaýyq», M.Hasenovtyń «Paı, paı, jas jubaılar-aı!», K.Toqaevtyń «Soldat ketti soǵysqa», M.Rahımjanovtyń «Ámire-aıaqtalmaǵan án», Á.Taýasarovtyń «Mahabbat araly» t.b. osy zamannyń ózekti taqyryptaryna arnalǵan shyǵarmalar oryn alǵan. Sonymen qosa balalarǵa arnalǵan R.Ibraevanyń «Báıterek», N.Mendebaıyrovtyń «Júrek izdegen qýyrshaq», S.Marshaktyń «On eki aı», R.Kıplıngtiń «Maýglı», A.Bogachevanyń «Ǵajaıyp tún» dep atalatyn ertegileri júrip jatyr.
Teatr qorjyny jyl saıyn jańa qoıylymdarmen tolyǵyp keledi. Bul ujym halyqaralyq, respýblıkalyq deńgeıdegi teatr festıvalderine qatysyp, óz ónerlerinen syn tezinen ótkizip, alǵa jyljyp keledi. Atap aıtqanda, I-shi Respýblıkalyq ázil-syqaq baıqaýynyń laýreaty, halyqaralyq Dýlat Isabekov shyǵarmalaryna arnalǵan teatr festıvaliniń dıplomanty, Oralhan Bókeı atyndaǵy Respýblıkalyq kórkemsóz sheberleriniń laýreaty, Uly Jeńistiń 65 jyldyǵyna jáne B.Momyshulynyń 100 jyldyq mereıtoıyna arnalǵan Qazaqstan teatrlarynyń XVIII Respýblıkalyq festıvaliniń «Ekinshi plandaǵy eń úzdik áıel» beınesin somdaǵany úshin nomınaııasyn jáne laýreat ataǵyn, sonymen qatar Kazaqstan drama teatrlarynyń HHIII respýblıkalyq festıvalinde Abaı atyndaǵy mýzyka jáne drama teatrymen birlese jumys istep Bas júlde ıegeri atandy.
Búgingi tańda teatr ujymynyń shyǵarmashylyq izdenis jolynda ekenin jaqynda ǵana sahnaǵa shyqqan jańa premerasy dáleldep ótti. Teatr dırektory A.Bahtınovtyń arnaıy shaqyrtýymen kelgen jas rejısser D.Qunanbaı teatr trýppasymen ortaq til tabysyp, ekiniń biri bara bermeıtin Shekspır tragedııasyn sátti qoıǵandyǵynyń kýási bolyp qaıttyq.
Shekspır shyǵarmashylyǵynyń alǵashqy jyldarynda jazylǵan shejireler tórt pesadan eki kezeńdi quraıdy. Birinshisi: «GenrıhVI» jáne «Rıchard III». Ekinshisi: «Rıchard II», «Genrıh IV». Dramatýrgtiń saıası kózqarasy osy pesa-shejirelerinde aıqyn kórinedi. Onyń bul pesalarynda alǵash ret dúnıejúzi dramatýrgııasynda saıası kúres mıftik emes, realıstik ádispen beınelendi. Shekspır shejireleri (hronıkalary) kóp aktili dramalardan turady. Olardaǵy negizgi tartys koroldik ústemdik pen feodaldar arasyna qurylǵan. Avtordyń saıası ıdealy – memleket tutastyǵy, halyqty súıetin aqyldy koroldiń bolýyna saıdy.
Eger sońǵy jyldardaǵy álem teatrlarynyń repertýaryn qaraıtyn bolsaq, onda Shekspır shyǵarmalarynyń arasynan eń kóp qoıylǵany «Gamlet», «Korol Lır» jáne «Rıchard III» eken.
«Rıchard III-ti» Londondaǵy «Almeıda» teatrynda áıgili rejısser Rýpert Gýldtiń sahnalaýy, ondaǵy Rıchard rólin ataqty akter Reıf Faınstyń oınaýy eleýli oqıǵaǵa aınalǵany barshaǵa málim. Sol sııaqty Satırıkon teatrynda jaryq kórgen Iýrıı Býtýsovtyń (Rıchard – Konstantın Raıkın) spektakli de úzdik rejısserlik sheshimimen eleń etkizgen bolatyn.
Qazaq teatrlary da táýelsizdikten keıingi jyldary Shekspır shyǵarmashylyǵyna degen qyzyǵýshylyqtaryn toqtatqan emes. Atap aıtsaq, onyń «Otello», «Korol Lır», «Makbet», «Romeo men Djýletta», «Asaýǵa tusaý» t.b. pesalary qoıyldy. Al, «Rıchard III» shejiresiniń «Darıǵa-aı» jastar teatrynyń sahnasynan jaryq kórýin mádenı jańalyqqa balaımyz.
Spektakl oqıǵasy teatr sahnasyna jaıǵasqan kórermenderdiń kóz aldynda ótedi. Bul kameralyq teatr oıynyn tamashalaǵysy kelgen jurtshylyqqa óte qolaıly boldy. Rejısser tragedııany basynan aıaǵyna deıin bir sózin qaldyrmaı qoıýdy maqsat etpegen. Ol avtor ıdeıasyn túp qazyq etip alypRıchard bolmysyn ashatyndaı oqıǵalardy iriktep bir jarym saǵattyq spektakl jasap shyqqan. Atalmysh qoıylym óziniń plastıkalyq oralymymen, tereń ıirimdi, qyrtysty mazmunymen, oryndaýshylardyń shynaıy oıynymen erkin qabysyp kóńil tolqytty.
Spektakldiń kórkemdik úlgisi, janr tabıǵatyna saı kúńgirt túspen bezendirilip kórermenderdi tereń oıǵa jeteleıdi. Alakóbe jaryq aıasynda dop qýyp júrgen jastar beli búkir, aıaǵy qısyq, usqynsyz adamdy syrtqa qaqpaılap, ózderiniń arasyna kirgizbeı yǵystyra beredi. Olar qýǵan saıyn, sol topqa bar kúshimen umtylǵan Rıchard – E.Nuǵmanov ashýdan býlyǵyp ketken. Osy kórinis arqyly rejısser adamdardyń meıirimine zárý bolǵan kemtar jannyń eshnárseden aıanbaıtyn jaýyz adamǵa aınalatynyn sezdirip ótedi.
Kelesi kóriniste, zymııan kúlkimen ortaǵa shyqqan Gloster Rıchard búkil oqıǵany óz ýysyna alyp, qandy josparlaryn júzege asyrýǵa bel sheship kirisedi. Bul rólde oınaǵan Erkebulan Nuǵmanov bir boıynda danyshpandyq pen zulymdyq qatar ómir súrip jatqan adamnyń júz qubylatyn ekijúzdiligin, satqyndyǵyn nanymdy boıaýlarmen asha bildi. Akterdiń mánerli de, ıkemdi plastıkasy, aıshyqty dıkııasy taqqa qol jetkizý úshin týǵan aǵasy men inisin, ózine baǵynǵysy kelmegen basqa da gerogtardyń qanyn sýdaı aǵyzǵan jaýyz adamnyń qorqynyshty kelbetin aıqyn kórsetýge zor septigin tıgizdi.
Tragedııada Rıchardtyń Ledı Annany aldap-arbap qolǵa túsiretin sahnasy dramatýrg sheberliginiń bıik núktesine aınalǵan. Bul sahnany oınaý akterden ishki serpindi, qyzý temperamentti qajet etedi. Kúıeýiniń qabiri basynda jylap otyrǵan Annany ábjylandaı arbap, tilinen bal tamyzǵan Rıchardtyń-E.Nuǵmanov dem alysy jıilep, betin ay ter jýady. Ózine jaqyndatpaı kirpideı jıyrylǵan sulý áıeldiń osal tusyn dóp basyp, qas pen kózdiń arasynda qolyna túsiredi. Ledı Anna kete salysymen jeńisine masattanǵan Rıchardeki sanyn shapalaqtap, qoldaryn ýqalap, óziniń zymııandyǵyna ózi razy bolyp masaırap kúledi. Birer mınýt buryn óz alqymyna qanjar taqap Annaǵa degen mahabbat jolynda ózin qurbandyqqa shalýǵa daıyn bolǵandyǵyna áıeldi ǵana emes, búkil kórermenderdi sendirgen Rıchard – E.Nuǵmanov kelesi qandy josparyna kirisip ketedi.
Akter oıynynda shynaıy shyqqan taǵy bir sahna ózi óltirgen adamdardyń elesi kelip Rıchardty mazalaıtyn tusy. Bul sátti akterdiń nanymdy oınaǵany sonshalyq tipti onyń keıipkerine aıaýshylyq sezim týyndaıdy. Munda Rıchard birinshi ret óziniń ishki jan dúnıesine úńilip, ar otyna órtenedi. Basqalar bylaı tursyn, ózin-ózi sonshalyqty jek kóretinindigin, basyna topyraq seýip, ústindegi kıimderin sheship laqtyryp, búkir arqasymen jerge aýnap janynyń yshqynǵanyn, sol arqyly ózegin órtegen ókinishin jaıyp salady. Bir sózben aıtqanda E.Nuǵmanov Rıchardtyń psıhologııalyq tolǵanystaryn, bir kúıden ekinshi kúıge alma kezek aýysar sátterin alǵyrlyqpen bere bildi.
Árıne, dúnıejúziniń aty shýly akterleriniń ózi oınaýǵa dáti bara bermeıtin bul róldi somdaý akterge ońaı túspegeni de baıqalyp turdy. Rejısser D.Qunanbaı tarapynan Rıchard beınesin áli de ótkirleı túsetin tustar barshylyq. Dálirek aıtsaq, onyń danyshpandyǵy jaýyzdyǵynyń astynda kórinbeı qaldy. Akterdiń ıntonaııasy men bet-júzin qubyltý arqyly áli de bolsa keıipker áreketterin ótkirleı túsýge bolýshy edi. Rıchard bıliginiń qupııasy onyń aqyldy da, qý saıasatkerliginde ǵana emes, sonymen qatar ol – danyshpan akter de, oǵan maskalaryn aýystyrý, ózi bastap otyrǵan oıynynyń maqsaty – bılik sekildi jan rahatyn beretini spektaklde aıqyn emes.
Rıchard IIIbolattaı qaırat-jiger men úlken aqyldyń ıesi bolǵanymen, aqsaq, búkir, kemtar. Óziniń kemtarlyǵynyń kegin taqqa otyryp, tulǵa retinde tanylyp qaıtarýdy qalaıdy. Qandy belsheden keship armany oryndalǵan kezde gerog Bekıngem bastaǵan jaqtastary onyń taqqa otyrýyn ótinip suraıdy. Munyń bári Rıchardtyń aldyn-ala qurǵan josparymen jasalady. Spektakldegi osy sahna aıqyndaýdy qajet etedi. Onyń taqqa qol jetkizýi qoıylymda úlken oqıǵaǵa aınalmaı qalǵan.
Spektakl basynan sońyna deıin kúńgirt sahnada oınalady. Rejısserdiń bul sheshimi tragedııa mazmunyna saı, ózindik atmosfera týdyrǵan. Biraq akterlerdiń betterine jaryq durys túsirilmegendikten olardyń júzderindegiqubylystar anyq kórinbedi. Bizdiń pikirimizshe, jaryqpen jumys jasaýǵa arnaıy mamandar qajet. Sebebi, spektakldiń kórkemdik sapasynyń artýyna jaryqtyń tıgizer áseri zor.
Ledı Anna rólin oınaǵan jas aktrısa Symbat Ahmetovanyń syrtqy kelbeti tartymdy bolǵanymen de, óz keıipkeriniń hal-kúıine jete boılaı almaǵan. Ásirese, Rıchardtyń qarmaǵyna iligetin sáttegi Annanyń jan dúnıesinde bolyp ótken qubylystardy daýys yrǵaǵymen, ún qubylýlarymen kórsetýge sheberligi jetpeı qaldy. Rıchardtyń dilmarlyǵynan, onyń mahabbat sózderinen jeńilgen ledı Anna súıkimsiz adamnyń qolynan saqınasyn alady. Al, odan keıin aıaýly jaryn óltirgen adamǵa turmysqa shyǵady. Annanyń osyndaı kúrdeli qadam jasaýǵa ne ıtermelegenin aktrısa áli de bolsa zerttep, izdene túskeni jón.
Sahnaǵa bir ret qana shyǵatynEdýardty somdaǵan Ǵalym Tasbolatovkoroldiń sezim-tolǵanystaryn ılanymdy jetkizdi. Ol dert meńdegen adamnyń syrtqy túrimen birge, tynysy tarylyp, aýyr dem alyp otyrǵan Edýardtyń jan dúnıesi názik, týystaryna meıirimdi ekendigin jaqyndaryna meıirlene qaraǵan kózqarasymen tanytady. Mınýt saıyn ajal kútip otyrǵan koroldiń kenetten inisiniń qazasyn estı salysymen úzilip ketýi senimdi shyqty.
Margarıta rólindegi Qarlyǵa Sybanova sezimmen, jan-júregimen oınaýǵa beıimi bar aktrısa ekenin tanytyp ótti. Negizinen, Shekspır shyǵarmalaryndaoınaý qaıoryndaýshydan bolmasyn shamyrqanǵan shabyt pen asaý sezimdi talap etedi. Akterdiń ishki jan-dúnıesi qazandaı qaınap turmasa, shynaıy oıyn týdyrý qıynǵa túsedi. Jas aktrısa óz keıipkeriniń úmit pen kúdikke toly kóńil-kúıin, balalaryna alańdaǵan ananyń ishki qorqynyshyn nanymdy shyǵardy. Oryndaýshynyń óz rólin zor qulshynyspen, utqyr umtylyspen alyp shyǵýǵa talpynýy sahnadaǵy seriktesterine áserin tıgizip, olardyń shıraq qımyldaýlaryna muryndyq boldy.
Spektaklde oınaǵan Klarens – Ádiljan Serikqalıev, Koroleva Elızaveta – Aınur Jadranova, Gerogınıa Iorskaıa – Meıramgúl Aleparova, Bekıngem – Eldos Qasymbekov, Lord Hestıngs – Estaı Sháripuly, graf Rıvers – Daýren Tóleýbaev, lord Greı – Islam Azızov t.b. akterler óz keıipkerlerine tán minez erekshelikterin qarastyryp, shamalary kelgenshe rejısser baǵyttaǵan silemnen shyqpaýǵa talpynystaryn tanytty. Alaıda, kóptegen akterlerdiń oıynynda oı men sezim birligi tutastyq tappaı shashyrap ketken. Ásirese, kópshilik sahnalardaǵy akterlerdiń qımyl-qozǵalystaryn áli de bolsa shıratý qajettigi seziledi.
Qoıylym bastalǵannan sońyna deıin topyraǵy burqyraǵan sahna ústinde ótedi. Túrmege túsken Klarnes pen gerogtardyń óltirilýi t.b. jan túrshiktirer jazalar jendetterdiń qolymen jasalyp, spektakl atmosferasyn odan saıyn aýyrlatady. Qan tolǵan shelekterge jazalanýshylardyń bastaryn tyǵyp qorlaıtyn kórinister Rıchard ustanǵan saıasattyń astaryn ashýǵa járdemin tıgizgen. Rejısser ár qabirge shanshylǵan qylyshtar arqyly sımvoldyq turǵyda Rıchard qolynan qaza bolǵan adam sanynyń kóptigin ańǵartqan.
Jalpy spektakldiń bir demmen oınalatyndyǵy, onyń plastıkalyq yńǵaıdaǵy tolassyz qımyl-qozǵalys pen damylsyz is-áreketke qurylýy, bederli mızansenalar kórermenderdiń jalyǵýyna mursha bermeıdi. Kóz aldarynda taq jolynda kisilik qaǵıdalardy tárk etip, adamdardyń taǵdyrymen oınaǵan Rıchardtyń Rıchmon qolynan mert bolýy búgingi qoǵamda bolyp jatqan talaı shyndyqpen úndesedi. Spektakldiń basty ıdeıasy memleket basqarýshy el basqarý isinde kisilik pen kishilikti, parasat pen meıirimdi qatar ustanbaǵan jaǵdaıda jer betinde qan tógistiń máńgilikke bitpeıtinin eske salý.
Spektakl mýzykasy shyǵarma tabıǵatymen úndesip, keıipker minezderiniń ashyla túsýine mol septigin tıgizgen. Sýretshi Natalııa Erchıhınanyń jumysy da atap ótýge turady.
Sonymen «Darıǵa-aı» jastar teatrynyń bul spektakli kórermenderdi úlken oıdyń jetegine bastaıtyn qoıylymdar qatarynan oryn aldy. Osyndaı kúrdeli shyǵarmaǵa batyldyqpen barǵan teatr ujymynyń aldaǵy jumystaryna tek qana sáttilikter tileımiz.
