Qoǵamdyq travma jáne únsizdik

Mańyzdy psıhıatrııalyq qaýymdastyqtardyń biri bolyp sanalatyn Amerıkalyq psıhıatrııalyq qaýymdastyǵynyń anyqtamasy[1] boıynsha travma degenimiz – ındıvıdtiń fızıologııalyq jáne rýhanı bútindigine tereńinen qaýip tóndiretin jaǵdaı bolyp esepteledi. Travmamyzdy tanyp-uǵynýymyz jáne onymen kúresýimiz óte qıyn. Tirshilik ıesi organızmge uqsaıtyn qoǵam da qoǵamdyq travmaǵa ushyraıdy. Tabıǵı apattar, soǵys, saıası, etnıkalyq, dinı nemese jynystyq negizge súıenetin zulymdyq pen zorlyq-zombylyqqa toly oqıǵalar qoǵamdyq travmalardyń týýyna sebep bolady. Qoǵamnyń óz travmasyn uǵynýy, túsinýi qıynǵa soǵady nemese sheshimi qıyn túıinge aınalýy múmkin. Qoǵamdyq travmalar travmaǵa jeke kýá bolǵan adamdarǵa ǵana emes, bul jaǵdaıǵa tikeleı nemese janama túrde kýá bolǵan qoǵamnyń barlyq múshelerine áser etedi. Tipti qoǵamdyq travma qoǵamnyń jadynda saqtalyp, urpaqtan urpaqqa aqtarylý arqyly keń kólemdegi urpaqtyq (generaııalyq) qoǵamdyq travmaǵa da aınalady.

Travmalyq jaǵdaıdyń saldarynan ındıvıd / qoǵam rýhanı bútindigin joǵaltyp alady. Muny qaıta qalyptastyrý úshin bolǵan jáıtke maǵyna berý, túsiný, uǵyný, ony ómirlik hıkaıatynyń ishine ornalastyrý mańyzdy ról atqarady. Travmany eske túsiretin nárselerden qashý sol sát úshin jaqsy sezindirse de uzaq merzimdik turǵyda óte kóp jaǵymsyz áseri bar. Sondyqtan da travmamen betpe-bet kelýden, júzdesýden qashpaý kerek. Bul júzdesý ásirese uzaq merzimdik turǵydan jaǵymdy áser qaldyrýmen birge, máseleniń negizin kórýimizge septigin tıgizer fýndamentti turǵyzyp beredi.

Desek te, barlyq qoǵamdyq travmalarymyzben birden júzdese almaımyz. Qoǵamdyq travmalarymyzben júzdesýimizge bóget bolatyn nárse, ol – belgili bir kezeńdegi belgili bir saıası konıýnktýra. Basqasha aıtar bolsaq belgili bir saıası bıliktiń saldarynan paıda bolǵan qoǵamdyq oqıǵany aýyzǵa alý, aıtý, pikirtalasý sol saıası bıliktiń bógetine jolyǵady. Osylaısha júzdesý úrdisi iske aspaıdy. Nátıjede paıda bolatyn nárse: Únsizdik. Eshkim ol jaıynda tis jaryp aıtpaıdy. Ustazym, Ankara ýnıversıtetiniń qaýymdastyrylǵan professory Sevılaı Chelenk qoǵamdyq travma men únsizdik jaıynda bylaı deıdi:

«Uzaq ýaqytqa sozylǵan únsizdikterde aldymen sóz baılyǵy azaıady. Aıtylýy tıis bolǵan oqıǵaǵa baılanysty sáıkes keletin sózderdi tańdaý qabileti zaqym kóredi. Osynyń saldarynan hıkaıattar óte radıkaldyq baǵytta órbıdi, ıa bolmasa jarymjan bir nárse bolyp týady. Únsizdik, kúnderdiń bir kúninde daýysqa aınalýǵa ruqsat alǵan kezinde nelikten osynshama jyl boıy únsiz qalýǵa májbúr bolǵanyn másele qyp kótermeıdi; daýysqa aınalýyna ruqsat etken kúshke rahmetin aıtar sezimmen aldymen jótkirinip, tamaǵyn keneıdi de tynysyn keńeıtedi; biliksiz kúıde joǵaltyp alǵan sózderin taýyp, aıtýǵa tyrysady. Aıtý úshin kerekti jaǵdaılar men sharttar qalyptasqan bolsa da birden aýzyn ashyp shynaıy túrde saıraý múmkin emes. Únsizdiktiń artynsha kelgen jylymyq mezgilmen birge oıanyp, sonaý uzaq ýaqytqa sozylǵan tilsiz kezeń jaıynda aıtýǵa bel býyp, ójettik kórsetip; sezimtal bir sóz aıtqandyǵy nemese kórkem áńgime qurǵany úshin qoshemet kórgender, dál osy jalpy múgedektenýdiń arqasynda jaryq juldyzdarǵa uqsaıdy».[2]

Chelenk, osynaý múgedek háldiń jamandyǵy sonshalyqty, bireý bul qoǵamdyq travmamyz jaıynda aıtqan sııaqty aýzyn jybyrlatqan kezinde nemese kúbirlegeninde óz tarıhymyz ben bizdiń aramyzǵa óriletin perdeni baıqamaı qalatynymyzdy da alǵa tartady. Onyń pikirinshe óte uly, asqan kórkem sózdermen órilgen hıkaıattardy úp-úlken bir joqtyq retinde tarıhtyń tereńine laqtyrylǵan, jadymyzdan sypyrylǵan, júrekterimizden shyǵarylyp tastalynǵan «óz áńgimemiz», «óz tarıhymyz» dep oılap qalamyz. «Qysym kórgen, eskerýsiz qalǵan ómirler men aqıqattar tilge kelý múmkinshiligine ıe bolǵan kezde, árbir sózdiń zil batpan apologııamen aralasyp, bylamyqqa aınalýynyń sebebi osy» - deıdi, Chelenk.[3]

Ashý men qaıǵynyń ishinde bir nárselermen bettesip jatqan syńaı tanytatyn bul bylamyqtardyń shyǵara alatyn bar daýsy «meni túsingenińde ǵoı, meni kórgenińde ǵoı, meni tyńdaǵanyńda ǵoı» degen melodramalyq zarlaýdan árige bara almaıdy. Mundaı týyndylardyń minezi «bárin jyldamdatyp aıtaıyn da qutylaıyn» degen sabyrsyzdyq pen asyǵystyqqa toly. Bul sabyrsyzdyqtyń nátıjesinde bılep tósteý, qysym jasaý men joıý syndy qorqynyshty qylmystardy tergeý týmaıdy; kerisinshe barlyq máseleniń ústin jyly jabý men mundalaıdy. Nıet osy bolsa da, bolmasa da...[4]

Alaıda ashý men qasirettiń ústin búrkemeleý arqyly olardy tynyshtandyrý múmkin emes; dál sol sııaqty sonshalyqty sabyrsyz, sonshalyqty asyǵys kúıde ashý men qasirettiń túptamyryna úńilý jáne ony jeńý, jarany tańý da múmkin emes. Árbirimiz bala kezimizde, ıa bolmasa, shala kezimizde osyndaı biliksiz eseptesýlerge barǵan bolarmyz, nátıjesinde de enshimizge kóńil qalýshylyqtan basqa eshnárse tımegenin de kórgen bolarmyz. Alaıda osynaý kóńil qalýshylyq – sezimdik damýymyzdyń jolynda ilgerileýimiz úshin kóptegen baspaldaqtyń bir basqyshy. Sondyqtan da bos áýre emes. Ómirdegi osyǵan uqsas qajetti tájirıbeler sabaq bolar erekshelikke ıe. Alaıda óner turǵysynan qaraıtyn bolsaq bul degenimiz shalalyq, álsizdik. Árıne, ónerlik óndiristiń de ınfantıldikten jetilgen kúıge qaraı órbıtin serýeni bar. Alaıda qoǵamdyq travmany nemese jarany taqyryp etip alǵan, únsizdikke ún bolýǵa umtylǵan kez kelgen bir hıkaıattyń, romannyń nemese fılmniń osynaý sabyrsyzdyq pen asyǵystyqqa toly álsizdigi, bizdi óz aqıqatymyzdan alystatýy bylaı tursyn, týyndy óz ózin únsizdiktiń jaqtasyna aınaldyrady. Sondyqtan da «únsizdikti buzdym» degen mádenı ónimderge, ásirese tanymal bolyp ketkenderine úlken baılyqqa kenelgen adamnyń qýanyshyndaı qýana bermeı, syn kózben qaraý, qaraı alý óte mańyzdy.

Osy perspektıvadan elimizde jaqyn aılarda kórsetilimge kirgen rejısser Aqan Sataevtiń «Anaǵa aparar jol» atty fılmin qaı únsizdigimizge ún bolǵany, qaı qoǵamdyq travmamyzben qalaı betpe-bet kelgeni turǵysynan pikirtalas ashýdy jón kórip otyrmyn. Bul travmalar – kınematografııanyń baıandaý múmkinshilikteri men kúshin, qoǵamnyń kóptegen múshelerine ulasý qabiletin barynsha paıdalana almaı júrgen, aıtylý, sóz bolý, sóıleý oraıyna ázirge dál maǵynasynda qaýyshpaǵan travmalar. Goloshekınniń kollektıvtendirý saıasaty men kishi qazan «tóńkerisiniń» artynsha qazaq qoǵamynda ornaǵan ashtyq pen qazaq halqynyń qyrylýy, Qytaı asyp jan saýǵalaýy, Stalındik qysymnyń saldarynan qazaq halqy men zııalylarynyń qýǵyn súrginge ushyraǵan aýyr taǵdyry, Ekinshi dúnıejúzilik soǵys jyldary men soǵystan keıingi jyldar buǵan deıin de birneshe fılmniń taqyryby boldy: «Qyzjylaǵan», «Stalınge syılyq», «Jat» jáne taǵy basqa. «Anaǵa aparar jol» da osynaý kezeńdik fılmderdiń jalǵasy ispetti. Bul kezeńdik fılmderdiń eshbiri bul qoǵamdyq travmalardy tereńinen tergeı almady. Munyń sebepterin bul tarıhı dramalyq fılmderdiń jalǵastyrýshysy bolyp tabylatyn «Anaǵa aparar joldy» qolǵa ala otyryp aıtýǵa tyrysamyn.

Óner men sabyrsyzdyq

Jalpy aıtar bolsaq «Anaǵa aparar jol» teledıdar kanaldarymyzda ústem bolǵan «úlken otbasyndaǵy drama» janryn kınematografııamen qaýyshtyrǵan fılm desek te bolady. Fılmniń baıandaý rıtminiń eń nazar aýdararlyq jeri sabyrsyzdyǵy/asyǵystyǵy. Bul jerde eki túrdegi sabyrsyzdyqty alǵa tartýǵa bolady: Rejısserdiń sabyrsyzdyǵy jáne fılmniń áńgime jelisiniń sabyrsyzdyǵy. Aqan Sataev – «Aǵaıyndylar», «Aınalaıyn», «Qurbylar», «Bolashaq», «Baýyrjan Momyshuly» jáne taǵy basqa serıaldar arqyly bir aıaǵy teledıdarǵa tereńinen taban tiregen rejısser / prodıýser / senarıst. Sataevtyń «Reketıri» 2007-jyly kórsetilimge kirse, 2009-jyly «Adasqandary», dál sol jyly «Aǵaıyndylary», 2011-jyly «Lıkvıdator» men «Aınalaıyn» jáne «Bolashaq» (prodıýser), 2012-de «Qurbylar», «Tikeleı efır» (prodıýser) men «Jaý júrek myń bala» fılmi, 2013-jyly «Baýyrjan Momyshuly», 2015-te «Reketır-2» jáne «Paryz» teleserıaly (prodıýser), al ótken 2016-jyly «Raıony», «Haker» jáne «Anaǵa aparar jol» fılmderiniń rejısseri, prodıýseri, senarıı avtory boldy. Osynshama eńbekti aınaldyrǵan 10 jylǵa syıdyrǵanyn oılar bolsaq, qomaqty oıy bar bir hıkaıatqa barynsha kóńil bólgenin aıtý qıynǵa soǵary anyq. «Anaǵa aparar jolǵa» tyǵyzdala salynǵan sonshalyqty kóp hıkaıat bul sabyrsyzdyq pen asyǵystyqtyń dáleli retinde kóz aldymyzda tur. Onyń myń toǵyz júz jıyrmasynshy, otyzynshy, qyrqynshy jáne elýinshi jyldardaǵy qoǵamymyzǵa soqqy bop tıip, tereń travma alýyna sebep bolǵan oqıǵalardy bar pármenimen áńgimeleýine jol kórsetetin saıası koneptýaldyq dúnıe tanymyna qanshalyqty ıe bolǵandyǵy bylaı tursyn; onyń sabyrsyzdyǵy / asyǵystyǵy kezeńdik tarıhı drama bolyp tabylatyn «Anaǵa aparar joldy» tereń jaraqattaǵan. Jalpy qarar bolsaq fılmniń kassalyq kınematografııa manevrlerine súıenýine týra kelgen.

Dál osy jerde bir sát tynyshtalyp, ataqty ónertanýshy, ótken aptalarda ǵana ómirden ozǵan Djon Bergerdiń músinshi Ernst Neızvestnyıdy «aıtqan áńgimesine laıyq týyndyny týdyra almady» dep kinálap synaǵan sózderin eske alaıyq:

«...Týyndy tanymal shablondarǵa súıene otyryp jasalynǵan, óıtkeni músinshi – sabyrsyz; jobanyń qabyldanyp iske asýy úshin, músininiń qalaǵan kólemde qalanyń dál ortasyna tigilgenin kórý úshin jáne buqara halyqpen baılanys qurý úshin sabyrsyzdanǵan. Bul jaǵdaıda bul eki túrli sabyrsyzdyqtyń ekeýiniń de máni bar. Bular, óner adamynyń bir buryshta jalǵyz qalyp qoıýynyń, elenbeýiniń saldary... Mundaı sabyrsyzdyq qanshalyqty túsinýge turarlyq bolsa da óner adamy osynaý jaǵymsyz minezin jeńýi kerek».[5]

Bizdiń mysalymyzdaǵy Sataevtyń elenbeý, bir buryshta jalǵyz qalyp qoıý syndy máselesi joq. Ol Neızvestnyı syndy rejımge, saıası bılikke qarsy kelgen adam emes. Bul turǵydan qarar bolsaq Sataevtyń sabyrsyzdyǵyn/asyǵystyǵyn halyqqa, kópshilikke  unaý arqyly keleshegin kepildendirýmen túsindirýge bolady. Alaıda bul jaǵdaı elimizdiń qoǵamdyq jáne saıası máselesiniń kórermenge barar jolda eksplýataııaǵa jáne qanaýshylyqqa ushyraýymen nátıjelenedi. Sonymen qatar bul asyǵys «bettesken» fılmderge degen unatýshylyq ta sonshalyqty asyǵys túrde iske asatyndyqtan «eksplýataııa men qanaýshylyq» kóleńkede kórinbeı qalyp qoıady.

Mysaly «Anaǵa aparar jol» kórermendi qatty jylatatyndyǵy sonshalyqty, bul jylaýyq háldiń unatýshylyqqa ulasýyn da qamtamasyz etedi. Osyndaı qoǵamdyq travmamen sabyrsyz / asyǵys bettesý post-travmalyq stress buzylýynyń aınala tóńireginde 1920-jyldardaǵy kollektıvtendirý máseleleri, 1930-jyldardaǵy ashtyq pen saıası qýdalaýshylyq máseleleri, qazaq halqynyń shekara asyp údere kóshýi máseleleri, Ekinshi dúnıejúzilik soǵys kezeńi, zııalylardyń Sibirge aıdalý máseleleri, soǵystan keıingi jyldar syndy kóptegen travmalyq máselelerdi bir fılmge syıdyrǵan «Anaǵa aparar jol», «aıtylmaǵan jáıtterdi qozǵaǵany úshin» maqtaý men madaqtyń astynda qaldy/qalýda.

Osynyń saldarynan fılmniń qoǵamdyq travmamyzdy týdyrǵan máselelermen baılanysqa túsken túspegendigi de tergelmeýde. Kórermenniń kóz jasy ortada men mundalap turǵan baılanyssyzdyqty jýyp shaıyp, baıqalmaı qalýyna óz áserin tıgizýde. Fılm, joǵaryda aıtylǵan árbir kezeńniń eshbirimen baısaldy baılanys jasamaıdy. Jasaı almaýy da zańdylyq. Óıtkeni osynaý úp-úlken kezeńderdi jáne osynaý qoǵamdyq travmalardy eki saǵattyq bir fılmge syıdyrý óte qıyn, tipti múmkin emes. Múmkin bolsa da osyndaı kemtar kúbirden basqa bir nárse shyǵa almaıdy...

Tanymal (popýlıar) mádenıet jáne kınematografııa

«Anaǵa aparar joldyń» eń kemshin tustarynyń biri, fılmde tanymal mádenıettiń kóptegen elementteriniń kórinis tabýy. Tarıhtyń bir fılmniń negizgi taqyrybyna aınalýy árıne sol tarıhı oqıǵaǵa baılanysty barlyq jáıtterdi qolǵa alý degen maǵynaǵa kelmeıdi. Óıtkeni fılm bar bolǵany – fılm, ol tarıh kitaby, zertteýi nemese bir ýnıversıtettiń tarıh fakýlteti emes. Desek te tarıhty qolǵa alǵan fılm, kórermendi tarıhshynyń kabınetine kirgize alady. Sol sátten bastap kórermen budan ári izdengisi keler bolsa, óz betinshe zerttep tolyqtyrýǵa kirisip keter. Bul, ataqty kıno rejısser, dramatýrg Konstantın Kosta-Gavrastyń sózi. Alaıda kórermendi tarıhshynyń kabınetine kirgizip jiberetin fılmder tarıhty baısaldylyqpen qolǵa alǵan fılmder bolar. Ókinishke oraı tarıhty qolǵa alatyn rejısserler kóbine kópshilikke tanymal kodtardy, mádenıetti esh tergemesten fılmderiniń eń jan alatyn tusyna ornalastyra salady. Tipti muny ádeıi jasaǵan bolýy da ábden múmkin. Óıtkeni tanymal shablondar fılmniń naryqta jaqsy tabys kóretininiń kepili.

«Anaǵa aparar jol» da qoǵamymyzǵa tanymal bir shablonmen bastaý alady. «Jalǵyz bala, durysy jalǵyz ul» shablony. Fılmniń negizgi keıipkerleriniń biri – Ilııas, Marııam men Muqannyń jalǵyz uly. Buǵan deıin tórt balasy bolǵan, alaıda bári de týyla salysymen shetinep kete bergen. Bul shablon kóptegen ertegilerimizde kezdesetin dramalyq element. Osylaısha fılm, qoǵamymyzdaǵy balaǵa degen jańsaq pikirdi esh tergemesten, qaıta óndirip, tanymal mádenıettiń jetegimen dramalyq jelisti qalyptastyrýda.

Qoǵamymyzdaǵy jalǵyz balaǵa degen fetıshıstik ustanym, qoǵamymyzdaǵy bala súıý, adamdy qadirleý syndy ózge de qasıetti qundylyǵyn astan-kesteń etedi. Kóp balaly bolǵan kezimizde bir balamyzdan aıyrylyp qalsaq onyń qaıǵysy jalǵyz baladan aıyrylý qaıǵysynan áldeqaıda jeńil bolatyndaı qaraımyz. Bul pikir, bul kózqaras adamılyqqa da, tabıǵılyqqa da, ámbebap jalpyǵa ortaq mádenıetke de qarama qaıshy. Olaı bolsa bul túsinikti qaıta óndirýdiń ornyna tergeı otyryp qarastyrǵan jón bolar edi. Ilııas pen Marııamnyń basqa balalary da tiri bolǵanda dramanyń áseri azaımas edi.

Ekinshi bir jaǵdaı mundaı keıipkerlerdiń mindetti túrde er bala bolýlary. Bul da tanymal shablon. Álemdik mádenıet ónimderinen de, óz qoǵamymyzdyń mádenıet ónimderinen de kóptep kezdestirýge bolady. Osylaısha qyz balasyna dep bólgen ekinshi kezektik ornymyz bilinip qalady. «Er aınalyp elin tabady» degen maqaldaǵy er tek qana erkekke baılanysty dep oılaıtyn sekildimiz. Sataev, osylaısha fılminiń eń negizgi dramasyn óte qarabaıyr túsinigimizdi qaıta óndirý arqyly qalyptastyrýda: Jalǵyz ul. Basqasha aıtar bolsaq jalǵyz uldyń dúnıege kelýi epızody bolmastan-aq fılmge kirisip ketse bolar edi, alaıda onyń jalǵyz ekenin aıtý, baýyrlarynyń shetinep ketkenin bildirý jáne onysyz da tabıǵaty qatal bolyp keletin Semeı men aımaǵynyń borandy keshin mıstıkalyq atmosfera arqyly berý joǵaryda aıtylyp ótken tanymal shablon men mádenıetti qaıta óndirý; osyndaı qoıý agıtaııanyń arqasynda birazdan keıin sel bop aǵar kórermenniń kóz jasy arqyly fılmniń qulaqtan qulaqqa estilip, gazetten gazetke shyǵyp, keremet ekeni alǵa tartylyp, kommerııalyq tabysyn kepildeý úshin kerek. Osylaısha tarıh, eksplýataııanyń qurbanyna aınalady.

Bul fılm, tek qana qoǵamdyq travmalardy «jorýǵa» (ınterpretaııalaýǵa) umtylmaıdy, sonymen qatar bul travma tarapynan ártúrli joldarmen zaqymǵa ushyraǵan erkektiń úıge (otanǵa) oralý oqıǵasyn da baıandaıdy. Kópshilikke keń jaıylǵan hıkaıattar men áńgimeleý túrleri erkektigin dáleldeý úshin úıden aıyrylǵan erkektermen birge erkektigi zaqym kórgen adamdardy da kóptep qolǵa alady. Úıge oralǵan erkek, Gollıvýd kınosynyń Vetnam soǵysynan keıin zorlyq zombylyq kórsetýdi aqtaıtyn konservatıvti fılmderiniń jáne bul soǵystyń travmalyq sındromdaryn kóleńkeleý men sińdirýdi nemese bul travmalarmen emoııalyq turǵyda kúresýdi uıǵarǵan Amerıkan ıdeologııasymen úndesetin kóptegen fılmniń negizgi taqyrybyn quraıdy. Bul fılmderde soǵys kezeńinde Amerıkan ultynyń erkil (maskýlen / qoǵamdyq qate sanada erkekke tán dep tabylǵan nárseler jıyntyǵy) er namysyn reprezentaııalaıtyn áskerlerdiń shydamdylyq pen ójettigi synaqtan ótip, dáleldenedi. «Anaǵa aparar jol» fılminde qoǵamdyq travma men jeke travmanyń arasynda tikeleı baılanys kórsetiledi: Ákeden ólideı, anadan tirideı aıyrylǵan jáne eshqashan bir «joǵalǵanǵa» aınalǵysy kelmeıtin erkek – Ilııas. Osynaý «úıge oralý» hıkaıatynda kóptegen synaqtarǵa tótep bergen naǵyz er. Ilııastyń bala kezdegi mahabbaty Úmit bolsa, erkekterge tán synaqtarǵa jolyqpaıdy, ol tek «qalyptasqan ádet» boıynsha urǵashyl (femınen / qoǵamdyq qate sanada áıelge tán dep tabylǵan nárseler jıyntyǵy), «áıelderge tán» synaqtarmen kúresedi: Ǵashyǵy Ilııas kelgenge deıin ar tazalyǵyn saqtaý, Joldastyń shabýyldaryna tótep berý jáne qandaı da bir erkekpen kóńil qospaý; tipti ǵashyǵy Ilııastyń tiri nemese óli ekendigi belgisiz bolsa da. Osylaısha fılmdegi erkek pen áıel mahabbatyna ókildik etetin keıipkerler qoǵamdyq qııaldyń reprezentatorlaryna aınalady. Qoǵamdyq qııal adamnyń ózine jáne ózgelerge jattanýyn qýana qabyldaýdy talap etedi emes pe?! Tanymal mádenıettiń shablony bul jerde de kórinis tabady.

Fılmdegi ana (Márııam) beınesi de qoǵamdaǵy «ana» stereotıpin qaıta óndirýde. Qoǵamdyq jattandy ári qalyptasyp qalǵan túsinik boıynsha ana bolý degenimiz tabıǵı ınstınktten týyndaıtyn erekshelik. Sondyqtan da áıel dúnıege ana bolý úshin keledi; kez kelgen áıel ana bolýdy armandaıdy. Osy bir jattandy túsinik «Anaǵa aparar jol» fılminde qaıtadan aldymyzǵa shyǵady. Fılmdegi Márııam, tek qana ana bolý erekshelikterine ıe adam. Balasynan aıyrylǵan Márııamǵa, fılmniń dramatýrgtary Úmittiń anasyn óltirip, Úmitti Márııamǵa qyz ǵyp beredi. Osylaısha fılmniń ilgerilegen sátteri boıynsha Marııam men Úmittiń qarym-qatynastary «taǵdyrlas» adamdardyń qarym-qatynasyna aınalyp, dramalyq qoıýlyqty arttyrýdyń ınstrýmenti retinde qoldanysqa túsedi.

Bulardyń bári de dástúrli, tanymal shablondar. Áıtpese Ilııastyń ózge
baýyrlary tiri bolǵanda da, Ilııas erkek emes qyz balasy bolǵanda da, Úmittiń
anasy ólmegende de qoǵamymyzdyń basynan ótken osynaý tragedııa – tragedııa bolyp
qalar edi. Alaıda joǵaryda aıtylǵan shablondar tragedııanyń dramalyq ereksheliginiń
údeı túsýine, osylaısha aǵatyn jastyń kóbeıýin qamtamasyz etýge jaraıdy. Biraq
osy jerde mynadaı suraq týyndaıdy: Tarıhty baısaldy túrde zertteý jáne qoǵamdyq
travmamyzben baısaldy túrde júzdesý qaıda qalady?

Tarıhı fılmderimiz jáne salǵyrttyq

Kınematografııamyzdaǵy tarıhty qolǵa alǵan fılmderdegi eń basty kemshin tustary – salǵyrttyq. Joǵaryda aıtylǵan máselelerge de negizinen rejıssýralyq jáne dramatýrgııalyq salǵyrttyq dep qarastyrýǵa bolady. Biraq mundaǵy aıtpaǵym tehnıkalyq salǵyrttyq.

Mysalymyz «Anaǵa aparar jol» fılmi turǵysynan qarar bolsaq fılmniń basynda Muqan aǵasy Luqpanmen bolǵan pikirtalasynda ózderiniń kedeı ekendikterin alǵa tartady. Alaıda dál osy bir sahnada «kedeı bolý» men artqy kórinis arasyndaǵy qarama qaıshylyq kózge batady. Muqannyń kıiz úıi kedeıdiń emes orta synyp, tipti baıdyń úıindeı – keıipkerlerdiń kıimderi, úıdiń ishindegi buıymdar arqyly – kórkem bezendirilgen.

Salǵyrttyq grımde de boı kórsetýde. Ásirese asharshylyq jyldaryn kórsetip, ashtyqpen ólimniń esiginiń aýzynda turǵan adamdardyń baqýatty keıpi, fılmniń sendire alýshy, ılandyrýshy kúshine zor soqqy berýde. Ásirese Márııamnyń qartaıǵan kezindegi grımi Márııamdy karıkatýralyq beınege aınaldyrýda. Betindegi «qarttyq belgileri» tabıǵı emes, boıaý ekendigi kózge urady. Qazirgi tańdaǵy sandyq tehnologııanyń erekshelikterin jaqsy biletin grım sheberleri rasynda da óte tapshy bolǵany ma?

Fılmniń negizgi keıipkeri Ilııas 1930-jyldardyń basynda ákesiniń aǵasy Luqpannyń zorlyǵymen Qytaı asýyna týra keledi. Qytaı asqan olar alty aıdyń ishinde Luqpannyń januıasymen birge Túrkııaǵa barady. Birinshiden Qytaı asqan qazaqtar Túrkııaǵa qonys aýdarýlary 1930-jyldar emes, 1950-jyldardyń basy[6] jáne Qytaı men Túrkııanyń arasy sol jyldardyń transporttyq jaǵdaıymen qarar bolsaq alty aıda ulasatyndaı jaqyn emes. Rejısser qanshalyqty óz fılmine «bul jáı ǵana kórkem týyndy ǵoı» dep qaraǵan bolsa da osynaý salǵyrttyq kórermenniń óz tarıhy men qoǵamdyq travmasy jaıynda qate pikirge barýyna sebep bolatyndyǵyn jiti nazarda ustaǵany jón. Sonymen qatar 1930-jyldar Túrkııa respýblıkaǵa aınalyp, zaıyrly ómirdi radıkaldy túrde bastan ótkerip otyrǵan bolatyndy. Modern memleketke aınalý úrdisinde Túrkııada kóptegen zańdar men erejeler paıda bolyp, tóńkeristik dárejede iske asty. Solardyń biri shapka tóńkerisi (şapka devrimi) dep atalatyn qubylys. Sonaý 1925-jyly qabyldanǵan bas kıim kııý zańy boıynsha eldiń azamattaryna dinı sımvolǵa aınalǵan taqııa, sálde syndy bas kıim úlgilerin kııýlerine tıym salynǵan bolatyndy. Tipti buǵan qarsy shyqqan júzdegen adam sottalyp, ólim jazasyna tartyldy. Bul zań, qatelespesem 1950-jyldarda Túrkııanyń tek partııalyq kezeńnen eki partııalyq kezeńge ótýine deıin óz kúshinde boldy. Alaıda fılmde Túrkııalyqtar sálde oranyp, taqııa kıgen retinde beınelenýde. Myna bir fotosýret pen habar Túrkııanyń ánuranynyń sózin jazǵan ári dindarlyǵymen aty shyqqan jáne 1936-jyly dúnıeden ozǵan aqyn Mehmet Akıf Ersoıdyń janazasyn jaıynda.[7] Fotosýretten taqııa nemese sálde syndy dinı sımvoldardy kóre almaısyz. Óıtkeni joǵaryda da aıtyp ótkenimdeı sol jyldary tıym salynǵan bolatyndy. Alaıda «Anaǵa aparar jol» fılminiń rejısseri Túrkııaǵa 1930-jyldarmen emes, qazirgi tańdaǵy Túrkııanyń ereksheligimen qaraýda.

Sóz sońy

Qoǵamdyq travmalarǵa baılanysty aıtary barlardyń bul travmalardy, ómirlerdi, hıkaıattar men kezeńderdi baısaldylyqpen zertteýi kerek ekendigine senemin. «Anaǵa aparar jol» fılminde osynaý baısaldylyqty kórý qıyn jáne popýlıstik sabyrsyzdyq pen asyǵystyqtyń baısaldylyqqa kóleńke túsirgenin kórip otyrmyz. Nátıjede alaqanymyzda qalǵan nárse – únsizdiktiń jalǵasyn tabýy. Óıtkeni bul «aıtylǵan sózder» bul taqyrypqa baılanysty ózge fılmderdiń aldyna bóget bolary sózsiz. Bir jaǵynan «aıtylǵan» másele bolǵany úshin memleket qarajat bólmeýi múmkin, ekinshiden rejısserlerdiń ózderi de bul fılmderdiń saldarynan máselege «aıtylǵan» dep qaraýlary múmkin.

«Anaǵa aparar jol» fılmine bárinen buryn kınematografııa tiliniń bar múmkinshiligin qoldanatyn áńgimeleý formasy turǵysynan baǵa bergenim ashyq. Basqa turǵydan da qaraýǵa bolar edi. Alaıda bul fılmniń kınematografııa ónimi ekenin eske túsirer bolsaq dál osy tustan qaraýǵa májbúrmiz.

Kınematografııa, qanshalyqty osynaý sabyrsyzdyq pen asyǵystyqqa qarsy tura almaıtyn jaǵdaıda bolsa da, baısaldy túrde buǵan qarsy turýdan bas tartpaý kerek dep oılaımyn. Óıtkeni naǵyz hıkaıat tek qana «ýaqyt talabyna» qarsy tura alǵan, bizdi oılandyra áńgimeleıtin dúnıelerden ǵana shyǵady. Biz munyń keremet mysalyn rejısser Ardaq Ámirqulovtyń «Otyrardyń kúıreýi» atty fılminen (Alekseı German jáne Svetlana Karmalıta, senarıı avtorlary) kórdik. Tarıhı emes fılmderge keler bolsaq Dárejan Ómirbaev pen onyń keıbir zamandastarynyń fılmderi de baısaldy qazaq kınosynyń tórinen oryn alýda. Serik Aprymovtyń «Qııan» atty fılmi qanshalyqty kórermendi mazasyzdyqqa súırelese de mazasyz bolýǵa qarsy kelgen joqpyz. Bul fılmder – bizdiń ishimizdegimen, bizdiki dep neni sıpattaıtyn bolsaq sonymen baılanys qurǵan fılmder emes pe. Bul turǵydan qarar bolsaq kınematografııa ózine adal ári laıyqty bolýy kerek. Buǵan kórermendi jylatý arqyly emes baısaldylyq arqyly ıe bola alady. Qate túsinbeńiz oqyrman, melodramaǵa qarsy emespiz. Qarsylyǵym, qoǵamdyq tarıhymyzǵa qalaǵan jerinen qaraı salǵan fılmge, kıno túsinigine; melodrama syndy tanymal mádenıettiń elementterimen túıisýine; bul jylaýyq atmosferanyń kesirinen fılmniń «ótken tarıhpen shyndap eseptesý» retinde alǵa tartylýyna; teledıdar fılmi sııaqty túsirilgen osynaý postmodern melodramanyń «keremet kıno óneri» retinde usynylýyna, tanylýyna; jáne bárinen de jamany tarıhtyń osylaısha umyt bolýyna. Moldalar rejıminiń kún ótken saıyn bir buryshqa ıtermelep, shettetkenine qaramastan tereń tereń tynys alýdan eshqashan bas tartpaǵan Iran kınematografııasynan alar úlgimiz kóp.

Bizge bárinen buryn teledıdar fılmi men kınematografııanyń ara jigin ajyrata alatyn jáne qoǵamdyq travmamyzdy qoldana otyryp paıda tabý oıy túgili pikirine kirmeıtin, joǵarǵy etıkalyq qundylyqtarǵa ıe rejısserler men dramatýrgtar, jalpy naǵyz óner adamdary qajet-aq.