«Atameken» rejısser Sháken Aımanov shyǵarmashylyǵynda da, qazaq kınosynda da shoqtyǵy bıik týyndylardyń biri. Osy fılmde belgili aqyn  Oljas Súleımenov alǵash ret senarıı avtory retinde boı kórsetedi.

Fılm taǵdyry týǵan jerimen baılanyp, soǵys zardabyn shekken adamdar týraly baıandaıdy. On tórt jasar Baıan atasymen birge ákesiniń topyraǵyn alyp kelýge attanady. Ákesi Lenıngrad túbindegi shaıqasta qazaq tapqan. Atasy ulynyń máıitin aýyl mazaryna qoıý úshin kúmbez ornatqan.

«Atameken» fılminde dinı, etnıkalyq máseleler qozǵalady. Aqsaqaldyń kózimen arheologtyń qorǵandardy qazyp, árýaqtardyń rýhyn mazalap, onymen qoımaı araq ishkeni durys emes dúnıe. Bir shetinen, eki mádenıettiń qaqtyǵysy kórinedi, biraq, ekeýara arazdyq týmaıdy. Aqsaqal janynda otyrǵan nemeresi ýaqyt óte kele basqa mádenıet, jańa ómirde ómir súretinin sezedi. 1960-jyldary enzýraǵa baılanysty dinı kórinisterge ruqsat berilmeıtin. Alaıda, osy fılmde aqsaqal namaz oqıdy. Qarapaıym, kúndelikti tirshilikti kórsetetin dúnıeler ekranǵa shyǵýynyń ózi «jylymyq» kezeńinde jaryqqa shyqqan fılmder úshin úlken jetistik edi.

Moldııar Ergebekov: Fılm antıtotalıtar sıpatqa ıe. Bul fılm otarshyldyq, Uly Otan Soǵysy, deportaııa travmalaryn qamtyǵan fılm. Birinshi tolqyn ultshyldyqtarda áıel teńdigine akent jasalǵan bolsa, ekinshi tolqyn ultshyldarda jer, atameken, til máselesi alǵa shyǵady. «Atameken» fılmi 1960-jyldardaǵy ultshyldyq ıdeologııasyn qalyptastyrǵan basty týyndylardyń biri. Fılmniń birneshe jerinde aıtyp ótken úsh travmamyzdyń kóleńkesi sııaqty poıyzdyń ústinde ketip bara jatqan kesheniń kóleńkesin kóremiz. Bizdi tastamaı, bizdiń janymyzda júrgen ótken shaqtyń elesi. Bul turǵydan qarasaq, alǵashqy antıkolonıalısttik fılm. Sonymen qatar, bul fılmde «biz kimbiz, qaıda baramyz» degen sekildi kimdikti izdeý bar. Bul jerde Aımanov pen Súleımenov antıkolonıalıstik, kimdik boıynsha qalyptastyrǵan dıskýrstaryn ári batyl túrde alǵa tartyp, ári raıonal túrde iske asyrady: antıkolonıalıst bolǵan jaqsy, alaıda ózińdi taný úshin ǵylym kerek degisi keletindeı. Tipti, bul ǵylym otarlaýshynyń ǵylymy bolsa da, ony alýǵa mindettisiń. Eger ǵylymǵa ıe bolmasań ózińdi kirpishtiń oshaǵy retinde órtep jiberý múmkin. Fılmde sondaı sahna bar. Baıan kirpishti ákelip, oshaqtyń qasyna qoıyp qoıady, ony Reseıden kelgen ǵalymdar taýyp, «bul óte úlken tarıhı qala» deıdi. Aqsaqal men arheologtyń aıtysy eki bólek órkenıettiń ómir fılosofııasynyń aıtysyna ulasady. Fılm tutasynan qaraıtyn bolsaq arheolog “bul jer búkil adamdyky” dep, fılmniń sońynda aqsaqal da balasynyń súıegin ákelmeıdi. Búkil jer ortaq dep sol jerde qaldyrady. Arheolog ta qazaq aqsaqaly jaıly qyzyǵa, qyzǵana otyryp oı aıtady. Osylaısha, eki órkenıet te osy aıtysta jeńilip, ekeýi de utqandaı bolady.

Áset Quranbek bul fılmdi fılosofııalyq traktat deıdi:

Sháken Aımanovtyń barlyq fılminde týǵan jerge, elge, ultqa, jerge, ulttyq bolmysqa degen saǵynysh bar. Olar qandaı fılmnen bolsyn esip turady. Fılm tereń ıirimderge qurylǵan, ekinshi jaǵynan bul fılosofııalyq traktat. Sháken Aımanov  álemdik kınematografııadaǵy zamandastarymen qaraıtyn bolsaq, kem qalmaıtyn rejısser ekenin baıqaýǵa bolady. Tereń. Erkin keńistikte júzip júrgen sol turǵydaǵy fılosofııalyq máseleler ǵana emes, ulttyq tanymǵa, ulttyq bolmysqa, ult taǵdyryna qatysty dúnıeler bar. Jahandyq, azamattyq máselede arheolog ǵalym men qazaq aqsaqalynyń ekeýiniń arasynda kórinis beredi. Biraq negizgi planǵa ulttyń taǵdyry, ulttyń bolmysy shyǵady.

Ánnás Baǵdat: Qazaq kınosynyń tarıhy degen oqýlyqtyń avtorlary «Atameken» fılminiń sońyn bylaı qorytyndylaıdy: «Otan bárimizge ortaq, ulynyń súıegin týǵan jerge ákelýdiń eshqandaı mańyzy joq eken» deıdi. Bul zertteýshilerdiń kózqarasynan qarasaq fılmniń ıdeıasy keńestik ıdeologııanyń propagandalyq fılmi sııaqty. Fılm osy ıdeıany kórsetip tur ma, álde, siz aıtyp otyrǵan ár soldattyń óz týǵan jeri bar dep, antıtotalıtarlyq sıpatqa ıe bolady ma?

Moldııar Ergebekov: Biz áli kúnge deıin II Dúnıejúzilik soǵysty sıpattaǵan kezde Uly Otan soǵysy dep sıpattap jatamyz. Sol kezde Rezo Chheıdze («Ote soldata» fılminiń rejısseri) men Aımanov bunyń Uly Otan soǵysy emes ekendigin aıtqan sııaqty. Eger Uly Otan soǵysy bolatyn bolsa, eki áke de uldaryn izdep barmas edi. Óıtkeni Otan degenimiz topyraq, topyraq degenimiz seniń týǵan jeriń. Al ekeýi nelikten uldarynyń súıekterin ákelýge ketti? Bul turǵyda da antıkolonıalıstik atmosfera qalyptasty ma, álde respýblıkalardaǵy Sovet ıdeologııasy arqyly uly orys ultshyldyǵynyń qalyptasýyna reakııa berdi me? 1960-jyl óte nazar aýdararlyq jyl.

Sonyń ózinde de shyǵatyn messedj ǵalymnyń aıtqan sózi sııaqty - «Jer planetasy bárimizge ortaq». Qaı jerde jatsaq ta, jer adamdiki. Bir jaǵynan jahanadyq messedj bolsa, ekinshi jaǵynan árkim óziniń týǵan jerinde jatý kerek degen ulttyq messedj.

Qazaq kınosy bolsyn, Keńes kınosy bolsyn II dúnıejúzilik soǵysty jyrlaǵan fılmderdiń ishinde «Atameken» nesimen erekshelinedi degen saýalǵa:

Áset Quranbek: «II dúnıejúzilik soǵys týraly fılmder legi áli taýsylǵan joq. Qansha jerden eń sońynda ádilettilik jeńdi degen sııaqty sıpatta aıaqtalǵanymen, báribir olardyń kóbisinde belgili bir múdde, ıdeologııa sonyń tóńireginde qurylǵandyǵyn kórýge bolady. Bul bir. Ekinshiden, ol jerde ulttan da joǵary turǵan ambıııalar, ımperııashyldyq sana bári bir kórinis beredi. Al «Atameken» fılmi kóp ýaqyt ótpegen, bir jaǵynan soǵystyń jarasy da jazylmaǵan kez. Biraq, ekinshi jaǵynan onda soǵys kýlti joq. Soǵys týraly bolsa da tikeleı aıtylmaıdy. Jan jarasy, balasynyń súıegin alyp ketýge bara jatqan aqsaqal sezimderi arqyly beredi».

Fılm rýd-mývı janryna keledi. Sebebi, barlyq oqıǵa jolda: poıyzdyń ishinde, stanııada ótedi. Osy jol boıynda Baıan eseıgen azamat bolyp qaıtyp keledi. Qazaq aqsaqaly soǵysta qaıtqan ulynyń topyraǵyn alyp qaıtýǵa Reseıge attanady. Bul keńes kezinde túsirilgen fılmniń erejesine baǵynbaıtyn.

Moldııar Ergebekov: «Atameken» fılminiń kınematografııalyq erekshelikterine keletin bolsaq, bul jol fılmi. Álem kınematografııasyndaǵy eń alǵashqy jol fılmderiniń biri.

Jol degenimiz ómirdiń dál ózi. Ol adamdar men qoǵamdardyń damýy úshin negizgi fýndament. Sondyqtan da, olar bul ómirdegi barlyq mádenıet pen órkenıet jol men jolaýshy uǵymdaryn tulǵanyń myna ómirde jetken jetistikteri, tulǵalyq qasıetteri, minez-qulqy men sezimderiniń qalyptasý qamtamasyz etetin metafora retinde sýretteıtin ómir joly deımiz. Al endi jol fılmi degen janrǵa kelsek, jol fılmderi fılmniń negizgi keıipkeri bolǵan adamnyń nemese adamdardyń saıahatyn, jolaýshy bolǵan kezindegi ómirin qolǵa alyp kórsetetin fılmder. Janr retinde jol fılmderi tikeleı jáne janama maǵynada ártúrli shekaralardy buzyp ótetin nemese shekaranyń tysyna shyǵatyn fılmder. Barlyq jol fılmderinde osy nárse bar. Jol fılmi qoǵamdyq shekarany buzady nemese tikeleı maǵynada shekarany buzady. Bir elden ekinshi elge ótedi. Qoǵamnyń shekarasyn buzý degenimiz travmalarmen júzdesý, basqa bir mádenıetti kórý, órkenıetti kórý. Osylaısha keıipkerdiń ózgeriske ushyraýy. Basyndaǵy shal men nemere sońyndaǵy shal men nemere emes. Bul fılmderde mańyzdy bolǵan nárse joldyń sońyndaǵy márege jetý emes, jolaýshylyqtyń ózi.

Kınotanýshy zertteýshi Devıd Leıderman «Driving Visions: Exploring the Road Movie» degen eńbeginde jol fılmderiniń kınematografııalyq turǵysynan ınnovatıv árekettik kamerany kóptep qoldanady deıdi. Bul fılmde de qazaq kınosyndaǵy alǵash ret ıyqqa asylyp alǵan kamerany kóremiz. Shal sheshendi poıyzdyń tóbesinen kórý úshin ıyqqa asynǵan kamera áreketterin kóremiz. Osylaısha sýbektıv kózqarasty aqsaqal arqyly kóremiz. Belgili bir baıandaý tásili montajy men mýzykasyna ıe bolatynyn alǵa tartady. Kóbinese úmiti azaıǵan, ashýlanshaq minezi bar adamdar negizgi keıipker bolady deıdi. «Atamekende» de erekshelikti kóremiz. Leıderman bul janrdaǵy keıipkerdiń ózin qorshaǵan mádenıetke jat sezinetinin sondyqtan da bir izdeniske umtylatynyn alǵa tartady. Bul fılmde de shal, ata jat sezinedi. Nege meniń ulym basqa elde jatyr, nelikten myna jerdegi jatqan adamnyń bas súıegi bir ǵalymnyń qolyndaǵy ınstrýmentke aınalý kerek. Sovet qoǵamyna, sovet túsinigine nemese modern qoǵamǵa jat. Osylaısha, izdeýge shyǵady. Sondyqtan da, jol fılmderiniń dınamıkasy mádenıet syny ekendigin aıtýǵa bolady deıdi Leıderman. Mádenıettiń, kúndelikti ómirdiń syny bar deıdi.

Álem kınotarıhynda jol fılmderi 1969 jylǵy «Easy rider» degen fılm arqyly anyqtaıdy. Al onyń aldynda Chheıdzeniń fılmi «Ote soldata», odan keıin «Atameken» bar jáne biz bilmeıtin qanshama jol fılmderi bolýy múmkin. Álem kınosynda kınotarıhynyń tarıhnamasyn ózgertýimiz kerek sııaqtymyz.

Sondaı-aq, bul fılmde bas plandary (iri plandar) óte kóp kezdesedi. Al qazaq kınosynda bas plandary óte az. Biraq dál osy fılmde operator da, rejısser da qoryqpaǵan, adamdardyń tikeleı basyn alǵan. Úlken ekrannan adamnyń basyn kórý degenimiz ne? Ol psıhologııasyna analız jasaý. Mımıkalaryn, sezimderin kórý degen sóz».

Áset Quranbek:

«Eń negizgi koneptilerdiń biri jol men jolaýshy, biraq osynyń ózine de bir úńiletin bolsaq, joldyń ózi murat ekenin kórsetedi. Ol aıaqtalmaıdy, bitpeıdi. Keıbireýi keıipkerler baýyrlastar zıratyna barǵan jerde toqtady dep oılaýy múmkin. Egerde fılmniń qazaqshasyn kóretin bolsańyz eki qart basynda bir-birin jatsynǵanymen, arheolog ǵalym alǵashynda “shal” dep sóıleıdi, al qoshtasar kezin qarasańyz “aqsaqal” deıdi. Birin-biri túsinisken adamdardy kóremiz. Olar antıpod emes, artynan birin-biri qımaı qoshtasty. Jol, jolaýshy, saıyn dala. Únemi sheksiz dalany kórsetip otyrady. Orys jerine kirgen kezde ormandy dala birden jazyq dala, keńistik, tórt túlik mal, ómirge perzenti kelgen atqa mingen azamatty kórsetedi de, sodan keıin aqsaqaldy bıik óndiris oshaǵynyń bıik trýbalardyń qasynda kórsetedi. Oǵan deıin danalyqtyń úlgisi bolǵan, sonyń erekshe kórinisin bergen aqsaqaldyń bıik soraıǵan trýbalardyń janynan dármensiz kúıge túsken keıpin kórgendeı boldym».

Aqsaqal men bala ózderi úshin jeke álem ashady. Birinshisi, ómiriniń sońynda, ekinshisi ómiriniń basynda. Fılmdegi konflıkt osy negizge qurylady. Aqsaqal dalalyq qazaqtyń kózimen qarap, álemge beıimdelýi tıis. Baıan bolsa, atasy men Egordyń ara-qatynasyna qarap otyryp, dúnıetanymyn tańdaý kerek. Aqsaqal men Egordyń kózqarasynan ary ótip, úshinshi, jalpy adamzatqa ortaq dúnıetanym ashylady.

Buǵan deıin tarıhı-revolıýııalyq «Amangeldi» fılminde basty róldi somdaǵan Elýbaı Ómirzaqov batyr beınesinde emes, ulynyń mazaryna bara jatqan qarapaıym aqsaqaldyń beınesin somdaıdy. Akter psıhologııalyq shtrıhtarmen, detaldarmen, ym-ısharamen keıipkerdiń minezin ashady. Keıipker baısaldy, baıypty. Únemi oı ústinde. Kórgeniniń bárin oı talqysynan ótkizip, meıirimdilik kórse qýanyp, jamandyq kórse minep, ishteı ýaıymdaıdy. Osy róli úshin Elýbaı Ómirzaqov 1968 jyly QazKSR Memlekettik syılyǵyna ıe boldy.

Marapat

Fılm úzdik rejısser sheshimi úshin Halyqaralyq kınofestıvalda (Maındaǵy Frankfýrt, Germanııa) arnaýly dıplomǵa, 1967 jyly Orta Azııa respýblıkalary men Qazaqstan kınofılmderi baıqaýynda (Dýshanbe) «Taý hrýstali» syılyǵyna ıe boldy.

Ekspertter pikiri.

Kınotanýshy Baýyrjan Nógerbek: «Fılm avtorlary «bógde zıratta jatýyna qarsy bolǵan» qart aqsaqaldyń ulttyq bolmysyn fılosofııalyq ıdeologııalyq mańyzdy, saıası ózekti «Keńes Otany» delinetin ınternaıonal oı turǵysynan kórsetip qana qoımaı, mıllıondaǵan kınokórermenderge qazaqtyń ulttyq mentalıtetiniń ereksheligin kórsete bildi».

Fılm týraly derek

Ataýy: Atameken
Shyqqan jyly: 1966
Memleket: KSRO
Janr: drama
Kompanııa: Qazaqfılm
Premera: aqpan, 1968
Uzaqtyǵy: 91 mın.
Rejısser: Sháken Aımanov
Senarıı: Oljas Súleımenov
Operator: Murat Aımanov
Kompozıtor: Erkeǵalı Rahmadıev
Montaj: Roza Janǵazına
Kórkemdik jetekshi: Z.Boshaev
Basty rólderde: Elýbaı Ómirzaqov, Murat Ahmadıev, Vıktor Shevov, Iýrıı Pomeranev, T. Kotova, Iaragı Zýbaıraev, Lıýbov Malınskaıa, Sholpan Altaıbaeva.