Daıyndyqtyń sahnadaǵy kezeńi jáne mızansena
Cahna keńistigi sharttylyqqa baǵynǵanymen, ondaǵy oqıǵalar ótetin ýaqyt naqty bolady. Ýaqyt («dál qazir, osy shaqta») sharttylyqqa
baǵynbaıdy. Ol qaı kezdi kórsetse de, «dál qazir» ótip jatqandaı ýaqyt
biriliginde baıandalatyndyqtan «osy shaqqa» táýeldiliginen eshqashan ajyramaıdy. Al,
sahna keńistigi kerisinshe sharttylyq sheńberinen shyqqan emes. Ony ıgerý –
qoıylymnyń kompozıııasy men bezendirilýi bar, akterlardyń ornalasýy bar, jaryq
pen mýzykasy bar barlyǵy kórkemdik mánge, astarly oıǵa qurylýy qajet.
Senegrafııa beıneleý ónerinen góri, sáýlet pen dızaın ónerine jaqyn. Qazirgi
senografııalyq sheshimder sharttylyqtyń bar múmkindikterin paıdalanýǵa jaǵdaı
týdyryp júr desek qatelespeımiz. Mysaly Iý.P.Lıýbımovtyń qoıǵan «A zorı zdes
tıhıe» qoıylymynyń dekoraııasyn alyp qaraıyq: Mashına kýzovynyń tórt jaqtaýy –
birde kazarma, birde monsha, birde orman, birde tartpa batpaq retinde
qoldanylady. Tapqyrlyǵyna tamsana otyryp senesiń, sheshimderin qabyldaısyń.
Rejısser men sýretshiniń estetıkalyq talǵamynyń joǵary deńgeıin kórýge,
qoltańbasyn túsinýge osynyń ózi-aq jetip tur emes pe! P.Shtaınnyń «Vıshnevyı sad»
qoıylymynyń dekoraııasy týra ómirdegideı, natýralızmge qurylǵan. Aýqatty
áýlettiń bir kezdegi saraıǵa bergisiz eńseli úıi, shómele shóptiń ústinde serýen
quryp otyrǵan jurt, butaqtary jýandap, gúldegen shıe baýlarynyń barlyǵy ómirdegi
ólshemmen jasalǵan. Onysyn rejısser: «sharttylyqtan sharshaǵandyǵymen» túsindiredi.
P.Brýktyń «Karmeni» qum men qaraǵan tárizdi butalarmen bezendirilgen. «Qıly
zaman» men «Bákeı qyzdy» jáne «Qamar sulýdy» ala arqandar men birde tutylǵan, birde
qanǵa boıalǵan kún arqyly kórermenderge qozǵaý salýǵa tyrystyq. Sımvoldyq sheshimder
arqyly astarly oı aıtýǵa umtyldyq. Sahna artyq zattyń oryny emes. Árbir zattyń
kóterer júgi, ózindik mindeti bolýy kerek. «Qoıylymnyń
basynda sahnada ilýli turǵan myltyq, sońynda atylýy kerek» - dep, A.P.Chehov
taýyp aıtqan.
Sýretshiniń eskızi boıynsha
dekoraııa men kıimderi ábden daıyn bolyp, rejısser sahnaǵa shyǵady. Akterlardyń sahna
keńistigindegi ornalasýyn (mızansenasyn) qaıtadan qarastyrady. Mýzyka men
jaryq berýdi qolǵa alady. Esep biletin adamǵa bulardyń túk qıyndyǵy joqtaı «eki
jerde eki tórt» - dep qoıa salýǵa bolatyndaı kórinýi bek múmkin. Osyndaı
túbegeıli teris uǵymmen keıbir daryndy akterlarymyz da spektakl «qoıa salýǵa»
qulshynys jasap júr. Qoıylymnyń bezendirilýi rejısserlik kókeıkesti maqsattan
týyndaǵanmen, sýretshiniń de erekshe qoltańbasyna ıe kúrdeli týyndy. Onyń da
qupııasyna qanyp meńgerýimiz kerek. Akterdiń sahna keńistigindegi ár qımylyn,
ornalasýyn rejısserdiń uıymdastyrýy - mindet. Mızansenanyń túrleri kóp
bolǵanymen negizgi eki topqa bólýge bolady. Birinshisi akterlardyń erkin
qozǵalysy, ekinshisi kórermenderge oı salýdyń quraly retinde paıdalaný.
Alǵashqysy asa bir ter tógýdi qajetsinbeıdi, qaıda baryp, ne istegenin kóp
esepke ala bermeıdi. Al, sońǵysy astarly oıdy, qaqtyǵystyń deńgeıin,
keıipkerdiń tebirenis dárejesin, rejısserdiń estetıkalyq tanymyn, t.b.
maqsattardy kórermenderge jetkizý úshin, myń ret oılastyrylyp, ekshelip baryp
jasalynady.
Rejısser daıyndyq barysynda qajetti
mızansenanyń qısyndy jolmen paıda bolýyna laıyqty, sharttylyq jaǵdaılaryn
qamtamasyz etedi: keıipkerlerdiń is-áreketiniń sebepterin ashady; usynylǵan
shartty jaǵdaıdy tolyq anyqtap beredi; qaqtyǵys faktileriniń mánisin túsindiredi.
Akterlardyń tapqan is-áreketterin janrlyq stıldi saqtaı otyryp, qajetti
maqsatqa baǵyttap otyrady.
«Barlyq mızansenany kúni buryn úıden
oılastyryp kelip, akterlardy ornalastyra salýǵa bolmas pa eken?» - degen suraq
týyndaýy múmkin. Oǵan berer jaýap bireý ǵana: «Olaı etýge úzildi-kesildi
bolmaıdy!». Úıde oılap tapqan mızansena akterdiń tabıǵatyna kómektese ala ma?
Akter ony aqtaı ala ma? Mine osynyń bárin sahnada daıyndyq barysynda baıqap
kórý kerek. Akter jasaı almaǵan mızansenalyq áreket pen aqtaı almaǵan sezimniń
basqa balamasyn qarastyrýǵa týra keledi. Bir mızansenaǵa baılanysty
rejısserdiń birneshe dáleldemesi men balamasy bolýy kerek. Solardyń ishindegi
kórkemdik sheshimge saı keletine tańdaý jasalynady. Adam kezdesýge nemese qonaqqa
barsa da kimderdiń bolatynyn, qalaı ótetinin ishteı sezinedi. Daıyndyqpen barady.
Jańa adamdarmen tanysady. Ádettegiden ózgeshe áreket etýge tyrysady. Oılaǵanynan
múlde basqa áserge bólenedi. Sonysyn bólisýge tyrysatyny sııaqty, oılaǵanyńdy
akterdiń is-áreketimen qabystyra bilgen jón.
Mızansenaǵa alǵash shyqqan kezderi tabylǵan
ártúrli, ári qyzyqty fızıkalyq is-qımyldarǵa akterdiń zeıinin baılap, «taptyq,
osy da jetedi, boldy!» dep zerdesine quıýdyń qajeti joq. Eger keremetteı
tabylǵan dúnıe bolsa, rejısser esine saqtasyn. Keıingi izdenisteri onshalyqty
jemisti bolmaǵan jaǵdaıda qaıta oralýyna bolady. Alǵashqy kezeńde tabylǵan
utymdy mızansenalardy akterdiń sanasyna uıalatpaýdyń taǵy bir sebebi – keıingi
daıyndyq kezeńderinde qaıtalana bergen is-áreket akterdi zeriktirip, ábden mezi qylyp jiberedi.
Qulshynysynyń óshýine ákep soǵady. Izdenýden qalǵan akterdiń sezimi de sýynady, is-árekette
jattandylyqqa boı urady. Qyzyǵý joǵalǵan tusta ónerden qyzyq ta, qupııa da
ketedi. Olarsyz óner joq!
Mızansenanyń psıhologııalyq júgi
men dáldigi - pesadaǵy kórinisterdi sózsiz oınaǵanda da túsinikti bolatyndaı
bolýy kerek. Keıipkerlerdiń tartys-talasy, júris-turysy, sezim arpalysy,
barlyǵy da kókeıkesti maqsat úshin jasalynýy qajet. Mızansena – oısyz qozǵalys emes, qoıylymnyń janrlyq erekshelikterin
aıǵaqtaıtyn astarly áreketter. Rejısserdiń qoltańbasy men úni. Oı-qııaldyń
sheginiń joqtyǵyndaı, rejısserdiń mızansenanyń san túrin tabary daýsyz.
Mızansena epızodtyń, kórinistiń, aktiniń aıtpaǵyn nemese aıtýǵa tıisti
astarlaryn plastıkalyq turǵydan kórsetýdi maqsat etedi. Onyń qundylyǵy –
mániniń kóp qatparly tereńdiginde. Mızansena – keıipkerdiń oıy men
sezimin jetkizýdiń kórinisi. Sahnalyq árekettiń asa mańyzdy mánin beıneli túrde
berýdiń múmkindigi. Barlyǵy rejısser sheshiminiń qajettiliginen bastaý alady.
Keıipkerlerdiń is-áreketteriniń
baǵyt-baǵdarlary, oqıǵalardyń sebep-saldarlary anyqtalyp, avtorlyq tekstke
tolyǵymen kóshe bastaǵan kezeńde mızansenalardy naqtylaýǵa kóshe bastaımyz.
Tapqandarymyzdy tańdaı otyryp tolyqtyramyz, unamasa basqa balamasyn
qarastyramyz. Daıyndyqtyń bul kezeńinde qoıylymǵa qatysýshy akterlar da
rejısserdi aıtqyzbaı-aq túsinetindeı jaǵdaıǵa jetip qalady. Rejısserdiń qoıǵan
talaptaryn túsinistikpen oryndaıtyn, aıtqandaryn aqtaıtyn dárejege kóteriledi.
«Sahna tórine baryp, teris qarap jatyńyz» - deseńiz, akter ony rejısserdiń
qandaı oımen aıtyp turǵandyǵyn birden túsinedi. Nege ekenin suramaı-aq,
sonshama dáldikpen oryndaı bastaıdy. Rejısser
de akterlardyń oılaý men seziný baǵytyn, is-áreketterimen ne kórsetpek bolǵanyn
tolyq túsinetindeı halge jetedi. Bul eki jaqqa da tıimdi, ári asa qajet
jetistik. Qysqasy shyǵarmashylyq murattastyq (edınomyshlennıkı) satysyna bir taban
jaqyndaıdy.
Sońǵy kezeńde dekoraııa, rekvızıt (sahnalyq
buıymdar), mýzyka, kıim, jaryqqa qosa grımmen «progondar» (qoıylymdy toqtaýsyz
bastan aıaq oınaý) bastalady. Qajettiligine qaraı toqtatyp, qaıtalap,
pysyqtaýlar jasalady. Rejısser men akterlar birin-biri tolyqtyra otyryp
mızansenalardy talǵam tarazysynan ótkizip, bekitedi. Oı men sezimdi týdyratyn,
keıipker tabıǵatyn ashatyn, avtor men rejısserdiń aıtar oıyn kórseter mızasenalardyń
mýzyka, kıim, jaryqtar men úılesimdikteri eskeriledi. «Ótkinshi» mızansenalarǵa
oryn joq. Eger bola qalǵan jaǵdaıda belgili bir maqsat atqarý úshin arnaıy
qurylýy kerek. Ár pesa, ár qoıylym óziniń kótergen máselesi men maqsatyna
qaraı erekshe mızansenany qajet etedi. Erteńgi daıyndyqqa da sahnalyq beıneni
jasaýdyń búgingiden de qyzyqty da, áserli jańa joldaryn oılastyrýy shart. Izdený
toqtalmaq emes. Premeradan keıinde úzdiksiz jalǵasa bermek.
Rejısserlik kórsetý.
Daıyndyq barysynda, ásirese sońǵy kezeńinde rejısserlar akterlarǵa «qalaı oınaý
kerektigin» kórsetýine týra keledi. Bul rejıssýranyń erteden kele jatqan tásili
ekenin bárimiz jaqsy bilemiz. K.S.Stanıslavskıı, V.E.Meıerhold jáne
basqalarynyń akterlaryna «ne isteý kerektigin» kórsetkenderi týraly kóptegen
kitaptarda jazylǵan. Iýrıı Petrovıch Lıýbımov daıyndyq barysynda rejısserlik
stolyndaǵy lampaǵa tynym bermeı, ne isteý kerektigin akterlaryna kórsetýmen
bolady. Nege solaı jasaý kerektigin túsindirmeıtin. Al, akterlary kórsetkenin
qaǵyp alyp, damytyp, óńdep, ózine «sıýrprız» retinde qaıtara kórsetip jatady.
Anatolıı Vasılevıch Efros kórsetkenderin túsindirýmen bolatyn. Ázirbaıjan
Mádıevıch Mámbetov: «Idıoty! Bylaı, bylaı jasasaıshy» - dep, sahnaǵa júgirip shyǵyp,
qabaǵyn túıip, kózin alartyp kórsetip jatatyn. Árıne ol kórsetýlerdiń dál
ózindeı kóshirmesin akter oınasa kórermenderdiń túńilip ketýi ǵajap emes.
Rejısser kóbine is-áreket pen qajetti sezimdi sál «tuzdyqtap» kórsetedi. Sebebi
akterdyń ózinen rejısserdiń «neni talap etip» otyrǵanyn birden túsinýi úshin
solaı kórsetýge májbúr bolady. Rejısser akterdaı jaqsy oınaı almaýy múmkin,
biraq, keremetteı naqty áreket etip, ómir súretini anyq. Ishki jan tebirenisine
saı keıipkerdiń syrtqy plastıkasyn anyq kórsete alady. Olaı bolatyny ol
kókeıkesti maqsat pen ár keıipkerdiń is-áreketin, kóńil-kúıin, ózgelermen
araqatynasyn tereń biletidiginen. Dramatýrgııalyq shyǵarmany akterlarǵa qaraǵanda
kóp zerttegendiginen. Men aldymen akterlarymnyń qalaı áreket jasap júrgenderin
kórsetip kúldirip alamyn da, onan keıin qalaı jasaý kerektigin jartylaı ǵana
túsinerlikteı dárejede kórsetemin. Nemese ózge mysaldar keltirý arqyly
ısharatpen jetkizemin. Akterdiń ózine de «biraz izdenisti» «ádeıi» qaldyramyn. Etıýdtik
jáne tapqyrlyq (ımprovızaııa uǵymynyń taǵy bir balamasy) tásilmen jumysty
shákirtterge nemese tájirıbesiz jas akterlerge qanshama úıretkenimen, olardyń
birden meńgere qoıýy óte qıynǵa soǵady. Bul olardyń óz betinshe isti neden
bastaryn bilmeı daǵdaryp qalýyna ákelip soǵady. Olardyń sol kórinistegi, sol
sahnadaǵy usynylǵan shartty jaǵdaı men faktilerden týyndaǵan maqsattaryn anyqtap
berý shart. Qandaı sezimniń jeteginde áreket etip júrgendigin qarastyrýymyz
qajet. MHAT-tyń akteri, ári rejısseri, ustaz Vasılıı Osıpovıch Toporkovtyń: «Akter sahnaǵa bir-aq mınýtqa shyǵady. Biraq
ony ózgeler jibermeı bógep qala beredi!» - degen sózinde – akterlik áreket
te, sezim arpalysy da, ekipin-yrǵaq ta, maqsat ta jatqan joq pa! Usynylǵan
shartty jaǵdaıyńyz da kórinis taýyp tur.
