Jyl saıyn qyrkúıektiń aıaǵy men qazannyń basynda ótetin Tbılısıılik halyqaralyq teatr festıvali festıval Grýzııanyń mádenı ómirindegi eleýli jańalyq bolyp búkil álemniń teatr súıer qaýymyn ózine qaratyp otyr. Óıtkeni festıvaldiń arqasynda teatrlardyń kórkemdik deńgeıi ósip qana qoımaı, rejısserler men akterler arasynda tanysý, ıdeıalarymen almasý proesi júrip, halyqaralyq baılanystar ornatylady. 2011 jyldan bastap bul festıval (Tbilisi International Festival of Theatre) Eýropalyq festıval assoıaııasynyń múshesi bolyp Kavkaz aımaǵyndaǵy eń mańyzdy art‑forýmdarynyń biri mártebesine ıe boldy.
Tbılısı halyqaralyq teatr festıvali birneshe ish‑sharalardan turady: Halyqaralyq baǵdarlama, halyqaralyq NEW baǵdarlamasy, grýzııalyq Show‑case, Kavkaz ben Qarateńiz aımaǵynyń jańa art‑naryǵy, sonymen qatar túrli trenıngter, sheberlik klastary, festıval kelissózderi men festıval klýbyda árdaıym jumys jasaıdy.
Halyqaralyq baǵdarlamasynda Eýropa, Azııa men Amerıkanyń eń tanymal teatr trýppalary óz qoıylymdaryn usynady. Jáne jyl ótken saıyn festıvaldiń jaǵrapııalyq aýqymy keńee túsýde.
Tbılısı halyqaralyq festıvaliniń eń basty sharasy – Grýzııalyq Show‑case baǵdarlamasy óz ult teatrynyń álemdik mádenı jelige ıntegraııalaýdy maqsat tutady. Bul grýzın teatrlary úshin jańa qarym‑qatynastar men tanystyqtardan basqa, birlesken jobalar jasaýǵa, sheteldik qonaqtardy shaqyrýdyń arqasynda óziniń ulttyq ónerin nasıhattaýǵa, basqa da festıvalder men sharalarǵa shaqyrý alýǵa múmkindik berip otyr. Baǵdarlama drama qoıylymdarymen qatar, jańa dramatýrgııany, zamanaýı bı men shyǵarmashylyq eksperımentterdi usynady.
Shyny kerek, grýzııalyq Show‑case óz rolin jaqsy oryndap keledi. Bul baǵdarlamany tamashalap, baqylaý úshin shetelden shaqyrylǵan teatrtanýshylar men rejısserler, prodıýsserler men menedjerler, halyqaralyq festıvaldiń ókilderi úı‑úıine qaıtqannan keıin jańa grýzın dramatýrgııasyn oqyp, rejısserlerin spektakl qoıýǵa, unatqan spektaklderin festıvaldarǵa shaqyryp otyr. Osyndaı halyqaralyq mádenı baılanystardyń arqasynda teatrlar da eýropalyq úlgidegi qoıylymdardy meıilinshe jaqsy qoıýǵa tyrysyp, boı túzep, basqa teatrlarmen básekelestik yrǵaqta jumys isteý júıesin qalyptastyryp, ulttyq teatr ónerin joǵary deńgeıge shyǵarýyna túrtki bolyp otyr. Sondyqtan da bul baǵdarlamanyń ómirlik mańyzy óte zor bolyp otyr.
2016 jyly grýzındik Show‑case TMD, Baltyq, Franııa, Germanııa, Izraıl, Iran, Fınlıandııa, Túrkııa, Úndistan, Polsha, Oman sultandyǵy, Greııa, Belgııa, Avstrııa, t.b. elderden 50-ge jýyq qonaqtardy kútip aldy. Qazaqstannan M.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýtynyń ǵylymı qyzmetkerleri, teatrtanýshylar, ónertaný kandıdattary Amangeldi Muqan, Gúlnar Jumaseıitova, Anar Erkebaı qazannyń 4-8 aralyǵynda ótken bul festıvaldiń óte sátti jáne qyzyqty qoıylymdaryn tamashalap, joǵary deńgeıde uıymdastyrylǵan is‑sharanyń kýágerleri bolyp qaıtty.
Festıvalǵa eń kóp qoıylymmen qatysqan Kote Mardjanıshvılı atyndaǵy memlekettik drama teatry boldy. Túrli janrdaǵy, teatrlyq formadaǵy bul spektaklder búgingi drama teatr akterleriniń bar múmkinshilikterin ashyp kórsetti.
Mardjanıshvılı teatry usynǵan ataqty nemis jazýshysy, Nobel syılyǵynyń laýreaty Genrıh Beldiń «Katarıny Blıýmniń joǵalǵan ary» atty povesiniń jelisi boıynsha qoıylǵan spektakldiń rejısseri Mıhaıl Charkvıanıdiń sheshimi óte erekshe boldy. Shyǵarmanyń negizgi ıdeıasy – quqyq qorǵaý organdary men buqaralyq aqparat quraldarynyń adamnyń jeke ómirine, onyń oıyna, is‑áreketterine bas suǵýy. Osydan zorlyq‑zombylyqtyń qalaı dúnıege keletinin de kórýge bolady. Búgingi áleýmettik jeliler arqyly kimniń ne istep, qaıda baryp, kimmen kezdesip, ne aıtqanyn bilip otyratyn jastarǵa sol adamnyń ómiriniń jeke keńistigine kılikkeniniń zardabyn baıandaıdy.
Qoıylymnyń basty keıipkeri qarapaıym qyzmetker Katarına Blıýmniń jaqsy kórip qalǵan jigiti bankti tonap qashyp ketedi. Sondaǵy Katarınanyń polıııalyq tergeý, jýrnalısterdiń suraqtary men boljamdap jazǵan pikirlerinen qasha almaı, óz kinásizdigin túsindirýge tyrysqanymen temirdeı qatty júıeniń torynan shyǵa almaı aqyry qyr sońynan qalmaǵan jýrnalısti óltiredi. Qoǵamnyń qatygezdigi adamnyń psıhologııasynyń ózgerýine, psıhıkasynyń quldyraýyna ákelýin rejısser Katarınanyń beınesi arqyly keremet jetkizgen. Rejısser adamnyń ómirin baqylaý, onyń artynan qadaǵalaý da zorlyq‑zombylyq sekildi qylmystyń bir túri dep sheshken.
M.Charkvıanı oılanbaı ınternetke vıdeolardy engizetin adamdar osy qoıylymdy kórse olar ózderi salǵan, túsirgen beıne‑blogtardaǵy adamdardyń ne sezetinin, bireýdiń jeke ómirine ruqsatsyz kirýge bolmaıtynyn túsinetin shyǵar dep aıtady. Qoıylym adamdardyń jeke ómirine mádenıetsiz turǵyda kıligip, túsirip barshaǵa jaıyp otyratyn BAQ quraldaryna qarsy ashqan soǵys ispettes. Ár adamnyń ómirindegi eń qymbattysy – óziniń sheshimi, óziniń tańdaýy, sondyqtan da buǵan aralasýǵa eshkimniń de quqyǵy joq.
Rejısser qoıylymdy úırenshikti sahnada emes, teatrdyń keń keńistikke qurylǵan zalda qoıǵan. Kórermender qoıylymdy keıipkerlermen qatar júrip tamashalap, ózderi de ótip jatqan oqıǵanyń bir bólshegine aınalady. Akterlerdiń dál qasynda bolyp, olarmen birge otyryp-turyp, arttarynan júrýi arqyly rejısser kórermendi de sol jýrnalıst-reporterler, blogerler ispetti tyńshy qylyp qoıǵandaı. Bir ýaqytta ár jerde birneshe oqıǵa ótip, zaldyń ortasyndaǵy esiktiń ar jaǵyndaǵy páterdiń ishinde bolyp jatqan áreketke sol esikten syǵalatyp qaratýy arqyly rejısser qoıylymnyń jańasha túrin usynǵan. Sondaı‑aq, zaldyń ár jerinde turǵan teledıdar arqyly ótip jatqan oqıǵany kórsetýi búgingi teledıdar men ınternet júıesindegi bireýdiń syrtynan túsirip alǵan vıdıony tamashalap otyrǵandaı sezimińdi kúsheıte túsedi.
Bul qoıylym grýzın teatrynyń zamanaýı taqyrypty kóterýimen qatar, rejısserlik izdenistiń tyń ıdeıalarymen, sahna keńistigin jańasha ıgerýimen, kóremen men akterlerdiń arasyndaǵy tyǵyz qarym-qatynasty ornatýymen erekshelendi.
Sandro Ahmetellı atyndaǵy drama teatrynyń sahnasynda jas rejısser Iraklıı Gogııanyń Vaja Pshavelanyń «Qojaıyn men qonaq» atty áfsánasy boıynsha qoıylǵan spektakli naǵyz ulttyq kolorıt pen salt-dástúrdi kórsetken dúnıe boldy. Qoıylym boıynda grýzınniń halyq mýzykalyq aspaptarynyń: dolı, chýnırı, pandýrı, chongýrı áýeni polıfonııalyq úılesim taýyp taý halqynyń minez ereksheligin ashýǵa úlken septigin tıgizgen. Qara kóılek kıgen qyz-kelinshekterdiń osy aspaptarda oryndap, mert bolǵan erkekterin syńsyp joqtaýy da ulttyq mentalıtetti, salt-dástúrdi keremet jetkizedi. Qoıylymnyń turmys-salttyq sýretteýden sharttylyqqa oıysqany, sahnalyq beıneleý úlginiń utymdy tabylǵany kórermen qaýym men óner adamdarynan qoldaý tapty.
Osy jylǵy festıvalǵa Rezo Gabrıadzeniń qýyrshaq teatry óziniń tanymal «De Fante marshalynyń gaýhary» qoıylymymen qatysty. Bul ataqty Avksetıı agarelıdiń «Hanýmasynyń» jalǵasy sekildi. Qyzyqty shytyrmanǵa toly oqıǵa, fantastıkalyq sıýjet, kúlkili dıalogtar Gabrıadze qoıylymynyń negizi. Sondaı‑aq, qýyrshaqtardyń boılary ár túrli, máselen knıaz Pantıashvılıdiń boıy qýyrshaq teatrynyń kishkentaı sahnasymen birdeı bolyp tursa, qalǵan qýyrshaqtar odan álde qaıda kishkentaı bolýy, sahnalar artqy perdeniń kómegimen aýysýy, sońynda Eıfel munarasynyń kóterilýi, tipti júrgizýshi kórermenge tym qatal bolmaýyn ótinýi, ıaǵnı barlyǵy óte qarapaıym túrde sheshilse de, qoıylymnyń negizi – rejısserdiń otanyna, Tbılısıge degen mahabbatyn aıdan anyq kórsetip tur.
Koroldik kvartal teatrynyń usynǵan «Prometeı: táýelsizdikke 25 jyl» atty qoıylymynda óz oqıǵasyn, tarıhyn aıtyp júrgen tórt jigit pen tórt qyz – táýelsizdiktiń qurdastary. Ár keıipker antık mıfologııasynyń qaharmany Prometeı sekildi buǵaýlanǵan. Batyl sheshilgen saıası tragedııa búgingi kórermenniń myńdaǵan suraǵyna jaýap izdeýge kómektesýge talpynady. Qoıylymnyń avtory ári rejısseri 25 jasar Davıd Tavadze búgingi tańda tek Grýzııa emes, shetelde tanymal daryndy jigit. Onyń ár qoıylymy jańalyq bolyp otyr.
Nodar Dýmbadze atyndaǵy teatrdyń Shekspırdiń «Túkke turǵysyzdan kóp daý» komedııasynda rejısser Dımıtrıı Hvtısıashvılı «teatrdaǵy teatr» tásilin qoldanyp, yrǵaqty mýzyka, qanyq tústi senografııa men eklektıkany ushtastyryp qyzyqty shoý jasap shyǵypty. Klassıkalyq mátinnen múldem aýytqymaǵan rejısser qoıylymǵa zamanaýı ún bergen.
Al, M.Týmanıshvılı atyndaǵy kınoakter teatrynda tamashalaǵan «Korol Lır» qoıylymy jaqsy rejısserlik oı‑tujyrymǵa baǵynyp, sheber akterlik oıynymen erekshelendi. Ásirese, ataqty Zýrab Kepshıdze Lırdiń ár sózine, qımyl‑qozǵalysyna, psıhologııalyq ózgeristerine úlken jaýapkershilikpen kelgen. Qoıylym rejısseri Zýrab Geadze áıgili tragedııaǵa eksperıment retinde qaramaı, kerisinshe onyń fılosofııalyq tereńdigin, adamdar arasyndaǵy qarym‑qatynasty, áke men bala arasyndaǵy baılanysty ashýdy kózdegen. Naqty mızansenalarmen, rejısserlik tapqyrlyqpen ol akterlerdi sahnada shyn máninde oınata bilgen. Ár akter keıipkeriniń dara tulǵalyq qasıetin ashýǵa bar kúshin jumsaǵan. Akterlik ansambl men túrli kórkem beıneler galereıasyn usynǵan spektakl taza da naqty rejısserlik qoıylym boldy.
Sh.Rýstavellı atyndaǵy memlekettik teatry Bertold Brehttiń «Birińǵaı jaǵdaı jáne ereje» atty pesasyn «Zańdastyrylǵan zańsyzdyq» degen atpen dúnıejúzine tanymal Robert Stýrýanyń rejıssýrasymen usyndy. Bul shyǵarma ómirdiń qatań shyndyǵy men ózekti máselelerin kórsetedi. Qumdy shóldiń ortasynda munaı ken orny tabylǵanyn estigen iri munaı kompanııasynyń ıesi Karl Langman eki kómekshisimen sol jaqqa attanady. Jol jónekeı óziniń bir kómekshisinen kúdiktenip, ózine sý usynǵan qutyny taspen uryp óltirmekshi eken dep jigitti atyp óltiredi. Ólgen jigittiń áıeli Karl Langmandy sotqa bergenimen de, sot munaıshyny aqtap shyǵady. Óıtkeni adamgershilik, raqymshylyq syndy qasıetter búgingi ómirde jyndylyqtyń ǵana belgisindeı bolyp qalǵan...
Robert Stýrýa qoıylymda shyǵarmanyń janryna sáıkes absýrdtan aýytqymaǵan. Búgingi saıası jaǵdaıdy ashyq kórsete otyryp mysqyl men ótkir satıraǵa toly, sahnalyq sheshimi boıynsha saıası batyldyq pen qatar teatrlyq shoý úılesim tapqan.
Grýzın baǵdarlamasy usynǵan repertýardyń ishindegi eń tamasha qoıylym – Mardjanıshvılı teatrynyń Sholom Aleıhem men Gýram Batıashvılıdiń shyǵarmalary boıynsha «Begalıýt – Qýǵynda júrý» boldy. Rejısseri qazirgi Grýzııa men shetelderge tanymal Levan ýladze. Qýǵynda, naqtyraq Reseıde júrgen eki evreı otbasynyń basynan keshkenderin áńgimeleıtin qoıylym kórkemdik deńgeıi óte joǵary ári tarıhy shyndyqty ashyq kórsetti. Birinshi bólimin komedııalyq janrda, ekinshi bólimin tragedııa janrynda sheshilgen. Akterler bir aýyz sózsiz, tek ym‑ısharanyń, plastıkanyń kómegimen búkil oqıǵany, keıipkeriniń jan‑dúnıesin ashyp kórsetti. Akterlerdiń mánerli mımıkasy, aıqyn kózqarasy, qoıylymnyń yrǵaǵyna, mýzykanyń únine tolyqtaı baǵynǵan plastıka tańqaldyrmaı qoımaıdy.
Úı ishindegi kishi‑girim janjaldar, balalardyń oıyny, birinshi mahabbattary óte qarapaıym ári dáldikpen jetkiziledi. Bunyń barlyǵy oınaqy evreı áýenimen kórkemdelip, akterlerdiń yrǵaqty qımyl‑áreketine keremet septigin tıgizdi. Al, orys kórshileri pańdanyp shyqqan kezde olardyń ulttyq áýeni qoıylyp, birden sahna men áreket atmosferasy ózgerip shyǵa keledi. Ekinshi bólimde erjetken balalardyń ómirine orystardyń aralasýy, olardyń moraldyq minez‑qulyǵynyń ózgerýine septigin tıgizip, aqyrynda jyldar boıy kórshi bolyp kelgenderine qaramastan búkil úrim‑butaǵymen evreılerdi qyryp salý sahnalary óte áserli. Úılerin órtep, shaldy tepkilep, jastaryn pyshaqtap jatqan kezde sahna qyzyl qandaı laýlap, ar jaǵynan patshalyq Reseıdiń ánurany estilip jatýy qorqynyshty. Osy ekinshi bólim qoıylymnyń áleýmettik‑saıası jáne kórkemdik aýqymyn keńeıtip, onyń sátti sahnalyq úlgisin quraǵan.
Rejısser L.ýladze qııalynyń júıriktiginen týǵan ár kórinisterde áreketti irilendirip jınaqtaýǵa, qarapaıym oqıǵaǵa kúrdeli dramatızm berilgeni kórinip tur. Bir sózi joq spektaklde rejısser oıynyń mazmundylyǵyn kórsetetin izdenister men tapqyrlyq, burynǵy dástúrge jaltaqtamaıtyn shyǵarmashylyq batyldyq jeterlikteı.
Rejıssýra men akterlik oryndaýshylyq óner arasynda kórkemdik birlik, sahnalyq tutastyq keremet saqtalǵan. Rejısser óziniń tamasha oı-tujyrymyn akter oıyny arqyly tolyq júzege asyrǵan.
Festıvaldiń grýzııalyq baǵdarlamasyna usynylǵan 23 qoıylymdy tórt kúnde qarap shyǵý múmkin emes. Degenmen de, usynylǵan spektaklderdiń bárin qaraýǵa kúsh jumsadyq. Joǵaryda sóz bolǵan dúnıeler, izdenisimen, jańashyldyǵymen este qalǵandary. Grýzın rejısserlarynyń tek búgingi turmystyq‑áleýmettik qana emes, sonymen qatar saıası ózekti máselelerge ótkir ári batyldyqpen kelýi tańqaldyrdy. Sonymen qatar, festıvalǵa usynǵan osy qoıylymdadyń rejısserleriniń bir‑ekeýi ǵana sahna korıfeıleri bolsa, qalǵan barlyǵy jastar ekeni qyzǵanyshpen qaratty.
