Egemendi qazaq teatr tarıhynda óziniń jańashyldyǵymen, izdenimpazdyǵymen óshpes izin qaldyrǵan rejısser Qaırat Súgirbekovtyń (1966-2006) esimimen atalǵan atalmysh is-shara elimizdegi jas rejısserlerdiń jumysyn baǵalaýǵa, olardyń zaman talabyna saı qoıylǵan spektaklderin saraptaýǵa múmkindik berdi. Bir apta ishinde respýblıkanyń túkpir-túkpirinen jınalǵan 13 jas teatr mamandarynyń qoıylymdaryn tamashalap qana qoımaı, olardyń Grýzııa elinen kelgen Shota Rýstavellı atyndaǵy memlekettik teatr jáne kıno ýnıversıtetiniń rektory, A.S.Grıboedov atyndaǵy Tbılısı memlekettik orys drama teatrynyń bas rejısseri Georgıı Nodarovıch Margvelashvılıdiń sheberlik-synybyna qatysyp A.P.Chehovtyń «Apaly-sińlili úsheý» pesasymen júrgizgen jumystarynyń nátıjesinde baqyladyq.
Festıvaldiń bas júldesin M.Áýezov atyndaǵy akademııalyq drama teatrynyń rejısseri Elik Nursultan «Qas-qaǵym» qoıylymymen ıelendi. Jabal Erǵalıevtiń «Jetim taǵdyr» shyǵarmasyndaǵyda kóterilgen basty taqyryp – búgingi kúnniń áleýmettik qaıshylyqtary men eki jastyń shynaıy mahabbaty jáne baqytqa jeter joldaǵy kúresi.
Rejısser shyǵarmadaǵy barlyq oqıǵalardy almaı, tek Jazıra men Sábıttiń arasyndaǵy mahabbatty, sol joldaǵy kúresti, qoǵamnyń aqshaly «betke ustarlarynyń» dúleı kúshin aldyńǵy planǵa shyǵarǵan. Shet elderden kórgen - túıgenderin jınaqtaǵan E.Nursultan bul dúnıege eksperıment turǵysynan kelipti. Pesanyń úlken ózgeriske usharaǵannan sahnadaǵy keıipkerlerdiń taǵdyry da ózgergen. Qoıylymnyń basy aýrýǵa shaldyqqan Jazıranyń jyndyhanada em qabyldaýynan bastalsa, sońy ony emdegen dárigeriniń ózi sol jyndyhananyń emdelýshisi bolyp shyǵa keledi. Bul rette, Jazıra rolin somdaǵan Z.Karmenova psıhologııalyq tolǵanys pen arpalysqan kóńil-kúıdi jan-jaqty ashqan. Aktrısanyń úreıge toly úlken kózderi, ózine ǵana tán aqyryn jımıyp kúlgeni, sahnalyq ádemi kelbeti men kórki Jazıra beınesine qonymdy tabylǵan.
E.Nursultan sahnadaǵy ár zatty oınatýǵa tyrysyp, olarǵa úlken sımvoldyq mán bergen. Máselen, Jazıra men Sábıttiń arasyndaǵy mahabbat sezimderin bı jáne qoldaryndaǵy oramaldar arqyly sheshildi. Qyzdyń qolyndaǵy qara oramal – aýrýǵa dýshar bolǵan ishki jan-dúnıesin sýrettese, jigittiń qolyndaǵy aq oramal – onyń oıynyń, jan-dúnıesiniń, pıǵylynyń tazalyǵyn beıneleıdi. Bılep júrip, osy eki oramaldyń aqyrynda óz ıelerin almastyrýy arqyly bolashaqta Sábıttiń arqasynda Jazıra jazylady, jany tazaryp, oıy jeńildeıdi, al jigittiń jas sulýǵa degen mahabbatynyń arqasynda jan aýyrýyna dýshar bolady, tipti osy oramaldardyń aýysýy qoıylym sońynda Sábıttiń de aýrý adam ekenin aldyn ala boljap kórsetkendeı.
Qudalardy kútý sahnasy qoıylymnyń basynan kele jatqan formattan múldem bólek sheshilgen. Bastyqtyń asty-ústine túsip jalpyldaıtyn, óz dáýletine toımaı, ózderinen joǵary turǵan aýqatty adamdardyń malaıyna aınalǵan Elena, Dáýren, Shahandar jaǵympazdyqtyń jarqyn úlgisin kórsetedi ári olardyń osy músápir hali býffonada tásilimen berilgendikten beıneleri qoıýlana túsken. Barlyǵyn qaz-qatar turǵyzyp ydystaryn soǵystyrýdyń ornyna qoldaryn qaǵyp-qaǵyp, silteý ısharasy jańadan tabylǵan ádis bolmasa da osy kóriniste úılesimdi bolyp shyqqan.
Rejısser sahnaǵa birneshe fýnkııa atqaratyn úlken qorapty shyǵarypty. Qyz ben jigittiń bir-birine degen názik sezimderiniń saǵym ekenin móldir shynynyń eki jaǵynda turyp ymmen sóılesip, súıisýi de olardyń esh ýaqytta birge bolmaıtynyn meńzegendeı. Al ekrannan Jazıranyń aýzy sál ashylyńqyrap, kózi alaıyp qanǵa batqan óli denesi iri planda kórsetilgen sýreti kórermendi emoııalyq eseńgirtý jaǵdaıyna aparady.
Qoıylym 2013 jyldan beri M.Áýezov teatrynyń kishi sahnasynda árqashanda anshlagpen ótedi. Óıtkeni, jańa sheshimdegi, búgingi jastardyń, qoǵamnyń máselesin kótergen dúnıe qazaqtyń jas kórermenderi úshin sırek kezdesetin qubylys.
Degenmen de, qoıylymnyń dramatýrgııalyq negizi álsiz bolǵandyqtan, ári rejısserdiń iri ózgerisine usharaǵandyqtan sahnalyq shyǵarmanyń kórkemdik tutastyǵy saqtalmaǵanyn da atap ótken jón. Qoıylym úsh, tipti tórt bólikten quralǵandaı. Sonyń ishinde, Sábıttiń Polıeıdiń qamaýynda bolǵan sahnasy qoıylymnyń jalpy sıýjetinen tym alshaq, múldem ózge taqyrypty kótergendikten bólek shyǵarmanyń arqaýy ispettes. Sondyqtan bul kórinis spektakldegi spektakl dárejesinen aspaı qalǵan. Árıne, búgingi tańda sheteldik qoıylymdar mýzyka, plastıka, ırktik akrobatıka men býffonadanyń qosyndysy ekeni belgili. Solaı turǵanmen de, spektaklde bir sahnalyq stılıstıkanyń saqtalmaǵany, rejısser aıdar qylyp taqqan – metafızıkalyq tragedııa janrynyń ólshem birliginiń ashylmaǵany baıqalady.
Festıvalde I júldeni – Mahambet atyndaǵy Atyraý oblystyq drama teatrynyń rejısseri Gúlnaz Qasymbaeva ıelendi. Onyń Shyńǵys Aıtmatovtyń «Ǵasyrdan da uzaq kún» romanynyń jelisimen qoıylǵan «Máńgúrt» spektakli elimizge tyń oıly jas rejısserdiń kelgenin kórsetti. Uzyn-sonar monologtarsyz, qysqa utymdy dıalogtarmen sheshilgen yqshamdy ınsenırovkasy da búgingi kúnmen úndesip jatyr. Munyń aldynda qazaq sahnasynda Á.Mámbetovtiń «Ǵasyrdan da uzaq kúni» tarıhta altyn áriptermen jazylyp, kórkemdiktiń joǵary deńgeıin pash etkeni belgili. G.Qasymbaeva shyǵarmanyń negizgi ózegin saqtaı otyryp, basty taqyrypqa máńgúrttik máselesin shyǵarǵan. Onyń qoıylymynda máńgúrt tek Sábıtjan men Elaman ǵana emes, Aızada da, leıtenant Tańsyqbaev ta, olardyń sońynda erip júrgender de, jalpy búkil qoǵam máńgúrttik dertine shaldyqqan. Ásirese, rejısserdiń Aızadaǵa bergen jańa traktovkasy qyzyqty. Eger Mámbetov tek Sábıtjandy máńgúrt etip shyǵarsa, Gúlnáz onyń qaryndasy da sol dertke shaldyqqanyn basa kórsetken. Kópshilikti birdeı kıindirip, moıyndaryndaǵy dorbalardyń bir sátte akterlerdiń basyn jabýy da búgingi máńgúrttikke dýshar bolǵan qoǵamdy kórsetedi.
Sahnalyq tutastyǵy saqtalǵan, plastıkalyq sheshimi jaǵynan da jańasha sheshilgen qoıylymnyń mýzykalyq kórkemdelýi erekshe ún berip tur. Buryn-sondy qazaq teatrynda kezdespegen sahna tórindegi eki alańda alty mýzykanttyń dombyra, qobyz, prıma-qobyz, sybyzǵy, shańqobyz, daýylpaz, jetigen syndy aspaptarda ulttyq áýenmen qoıylymdy bastan-aıaq súıemeldep otyrýy da jańalyq deýge turarlyq. Árıne, álem sahnasy úshin bul tańsyq dúnıe emes. Ásirese, túrki halyqtarynyń kóptegen teatrlarynda bul ádis baıaǵydan qoldanylyp kele jatqany bárimizge aıan. Biraq Qasymbaevanyń alǵashqylardyń biri bolyp olardy sahnaǵa shyǵarýy, ár keıipkerdiń minezine, shyǵarmanyń mazmunyna, jalpy qoıylymǵa ulttyq atmosfera syılaýy áserli.
Sýretshi Tımýr Qoesovtiń sahnaǵa poezdyń relsterin shyǵarýy úlken jańalyq bolmaǵanymen de (Mámbetovtyń qoıylymynda bar) shyǵarmamen ózektes ári oınalýy jaǵynan da jańa qyr tapqan. Naıman-Ananyń ortadaǵy relske shyǵyp-qulaýy, aralarynan syrǵyp ótýi arqyly talaı jol, talaı qıydyqtardy basynan ótkizgenin meńzeıdi. Al eki jaqta ilýli turǵan relsterdiń artyndaǵy halyq arqyly túrmede qyrshynnan qıylǵan talaı adamdardyń taǵdyryn sýrettegen. Aıaq astynan relstiń synyǵy Qazanǵaptyń tabytyna aınalýy da, onyń ústine qoıylǵan aq matanyń máıitti beınelenýi de rejısser tarapynan tabylǵan uqypty sheshim. D.Pyshanov oryndaýyndaǵy Edige burynǵy Mámbetovtyń qoıylymyndaǵydaı úlken júkti kóterip, fılosofııalyq nysan men gýmanızmniń naqyshtaryn boıyna sińirmese de shyǵarmanyń negizgi ózegin, jalǵastyrýshy kúshin belgilep tur.
Degenmen de, qoıylymnyń sońyn áli de bolsa oılastyrý kerek. Óıtkeni, Sábıtjannyń qolyna tapanshany ustatyp, ony basqalarǵa nusqaýymen aıaqtalǵan spektakl áli de jalǵasyn kútip turǵandaı. Árıne, kóp núktemen, ıaǵnı, kórermenniń ózi ary qaraı oılap alady dep sheshiletin dúnıeler barshylyq. Biraq, atalmysh spektaklde kóp núkte de, jaı núkte de joq. Útir, ne syzyqsha qalpynda qalýy – qoıylymnyń jalǵasyn talap etip tur.
Ekinshi oryn rejısser Dına Qunanbaıdyń «Fedrasyna» buıyrdy. Elimizdiń jekemenshik Aıgúl Imanbaevanyń «A.I» teatrynyń sahnasynda qoıylǵan klassıızmniń kórnekti ókili Jan Rasınniń tragedııasy jańasha ınterpretaııasyn taýyp, rejısserdiń basty nazardy Q.Qýanyshbaev atyndaǵy akademııalyq teatrdyń aktrısasy Aınur Bermuhambetovaǵa jasaǵany birden kózge túsedi. 8 keıipkeri bar tragedııany barynsha qysqartyp, negizgi sıýjettik lınııany saqtaı otyryp sahna tórine tek Fedra men Ippolıtti shyǵarýy – rejısserdiń úlken jumys atqarǵanyn baıqatady. Sonymen qatar, belgili jazýshy Óten Ahmettiń joǵary deńgeıdegi aýdarmasy kúrdeli shyǵarmany búgingi kórermenge túsinikti ári naqty jetýine úlken septigin tıgizdi. Sýretshi A.Isabekova usynǵan mınımaldy senografııasy men keıipkerler kostıýmindegi qara men aq tústerdi qoldanýy arqyly da tragedııanyń mazmuny da ashyla túskendeı. Sahnada tek ústelder men oryndyqtardy oınatylýy, sondaı-aq tóbeden salbyrap túsip turǵan shamdar da keıipkerlerdiń ishki dúnıesin asha túskendeı. Al ýmajdanǵan ellofanǵa keıipkerlerdiń alma kezek aýdarylýy kúnáli qatynastyń anyq kórinisi.
Rejısser shyǵarmanyń basty keıipkeri Fedranyń ógeı ulyna qushtar bolǵan ógeı anany emes, sulý da symbatty jigitke ǵashyq bolǵan áıeldiń taǵdyryn aldyńǵy planǵa shyǵarǵan. Sondaı-aq, mátindegi Fedra men Enonanyń arasyndaǵy dıalogty jalǵyz Fedraǵa aıtqyzýynan jas kelinshektiń ishindegi eki udaı úreı, qorqynysh pen mahabbat, tán sezimi men aqyl-oı ashyla túsedi. Al, A.Bermýhametovanyń oryndaýyndaǵy bul sahnalar naǵyz mamannyń sheberligin kórsetip, áıel zatynyń ishindegi myń qubylǵan sezimderdi plastıkasymen, dıkııasymen, mımıkasymen dálme-dál jetkizýi tańqaldyrdy. Ár sózdi naqty jetkizip, kidiristerdi óte oryndy paıdalanýynyń arqasynda Rasınniń kúrdeli sóılemderi qarapaıym da túsinikti, búgingi bizdiń zamandasymyzdyń jan aıqaıyndaı boldy.
Qoıylymnyń ár mınýtyna deıin eseptelgen naqty mızansenalary, akterlermen rol ústindegi jumysy, sahnanyń plastıkalyq sheshimi, jas mólsherine qaramastan aldymyzda tolyqqandy jetilgen rejısserdiń turǵanyn baıqatty.
Degenmen de, spektakldińiń ekinshi jartysynan bastap rejısser Fedranyń janyn órtep bara jatqan qumarlyq pen kektengen ashý-yzany kórsetý nıetimen shıki ettiń qanyn bet-aýzyna jaǵýy, eki keıipkerdiń arasynda eshqashanda mahabbattyń bolmaıtynyn kórsetý úshin tiri taýyqty shyǵarýy, aqyrynda bir-birine óshikken Fedra men Ippolıttiń shelektep qan tógýi – birinshiden, qarapaıym áıel beınetinen qandy tragedııaǵa ulasty, ekinshiden, bul ádisterdi Dına aldynda qoıǵan spektaklderinde qoldanǵandyqtan, qaıtalaýǵa barýynan ózektiligin joǵaltty.
Festıvaldiń úshinshi ornyna eki rejısser ilikti. Biri – Óskemen Jastar teatrynyń rejısseri Aıdyn Salbanov, ekinshisi – Aqtóbeniń «Alaqaı» qýyrshaq teatrynyń rejısseri Meıram Habıbýllın.
Óskemen Jastar teatry E.Razýmovskaıanyń «Qymbatty Elena Sergeevna» qoıylymyn usynyp, ondaǵy kótergen taqyrybynyń ózektiligimen, senografııalyq sheshimimen, akterlik ansamblmen kózge tústi. Búgingi tańdaǵy mektep bitirýshilerdiń basty maqsaty joǵary oqý ornyna túsý, sonymen birge memlekettik grantty ıelený máselesiniń ózektiligi de qoıylymnyń taqyryptyń sheńberin keńeıtip turǵany aqıqat.
Rejısser sahnadaǵy ár zatty oınatyp, olarǵa úlken maǵyna bergen. Keıipkerleriniń qoldaryna túrli kólemdegi tastardy ustatýy arqyly olardyń taǵdyrynyń jeńil-aýyrlyǵyn kórsetse, sahna aldynda ornalasqan vannadaǵy sý birinshiden «ómir-ózen» fýnkııasyn atqarsa, ekinshi jaǵynan ár keıipkerdi tazartýǵa arnalǵan ǵıbadathana ispetti. Sondyqtan da bolar olardyń soǵan qaıta-qaıta súrinip qulaýy, ádeıilep ıterip qulatýy, tipti ár qaqtyǵysty máselerdi sheshkende ony shashyratýy, al sońynda jyldar boıy tárbıelegen, óz taǵdyryn tek osy balalardyń ómirimen baılanystyratyn, óz jeke ómirin ustazdyq úshin qıǵan Elena Sergeevnanyń da sol sýǵa batýy úlken mán arqalaıdy.
A.Salbanov sımvol, metaforaǵa, kontrastyq sheshimderge jıi barady. Tipti voleıbol torynyń ar jaǵynda turyp oqýshylardyń ustazdarynan keshirim suraýy da, jalbarynyshty únmen shaqyrýy da bir qoǵamda ómir súrip jatqan adamdardyń arasyndaǵy kózge kórinbes arajikti kórsetkendeı. Al sahnadaǵy keıipkerlerdiń ishki jan kúızelisin, ásirese Elena Sergeevnanyń oı mazalaǵanda, psıhologııalyq tebireniske ketkende, armandap qııaldaǵanda sahnaǵa vıolonchelmen mýzykanyń oryndalýy (N.Qabykenova) osy sátterdi tereńdete túsedi. Munyń bári de rejısserdiń oı-tujyrymynan, onyń kórkemdik sezimtaldyǵynan, baıqaǵyshtyǵynan týyndap, barlyǵy da spektakldiń sahnalyq birligin saqtaıtyn prınıpke qurylǵan. Oıly rejıssýra oryndaýshylyq ónerge qanat bitirip, onyń ózindik ereksheligin anyqtaǵanyn baıqatty.
Festıvalde aqtóbelik rejısser Meıram Habıbýllınniń «Alaqaı» teatrynda N.V.Gogoldiń «Shınelin» qýyrshaqtar arqyly sóıletýi úlken jańalyq boldy. Onyń sahnada bıiktigi eki metrge jýyqtaı shapandardyń júrgizýi búgingi kúnniń adamdary úshin baı kıimniń úlken rol oınaıtynyn meńzegendeı. Osylardyń arasynda konservy qalbyrlarynan jasalǵan kishkentaı ǵana adamdy óz-ózderine senimdi úlken shapandarǵa qarama-qarsy qoıǵan.
«Alaqaı» teatrynyń akterleri osy joly da sheberlikterin kórsete aldy. Úlken shapandardyń ishinde otyrǵan akterler tek qoldarynyń qımylymen, daýys yrǵaǵymen keıipkerleriniń jeke minezderin, sol sáttegi emoııalaryn tamasha jetkizedi. Temir qańyltyrdan jasalǵan qýyrshaqty júrgizgen D.Balapanov kishkentaı adamnyń minezin jaqsy asha alǵan. Onyń júrisi, aqyryn kúrsinip qoıyp ózge shapandardan qujattardy jınaýy, tipti onyń qýys basyna ýmajdap qaǵazdy tastaǵanda da tek «nege meni renjitesińder?» degennen basqa eshteńe aıta almaýy jasyq adamdy aınytpaı kórsetti.
Sondaı-aq shapandardy júrgizgen N.Muratov, Q.Egdir, A.Janádilova, G.Oralbaı, R.Balǵalıqyzy, Á.Orynbasarov, R.Habıbýllınalar kúrdeli qurylymdy qýyrshaqtardy tiriltip qana qoımaı, qoıylym barysynda onyń ishinen shyǵyp dramalyq sheberlikterin de qosa kórsetti. Ásirese, Akkakıı Akkakıevıchpen qoshtasý sahnasynda olardyń joqtap otyryp, sybyrlasyp ósek aıtyp, karta oınaýy arqyly búgingi tańda óz ultymyzdyń arasynda kezdesetin jat ta, uıat qylyqtardy anyq baıqatty. Rejısser bul jerde sońǵy kezde etek jaıa bastaǵan ulttyq qundylyqtardy joǵaltý, salt-dástúrge nemquraıly qaraý sekildi mentalıtetimizdiń jaǵymsyz qyrlaryn da ashyp kórsetti.
«Shapan» qoıylymynyń sýretshisi Ásııa Qurmanalınanyń eńbegi zor. Shapandar arqyly búgingi qoǵamdaǵy adamdardyń bet-perdesin dál ashqan. Bireýi generaldyń shapany bolsa, ekinshisi jyltyraqqa áýes shyrshanyń jalt-jult etken oıynshyqtaryn ilip alǵan shapan, al úshinshisi tiginshini beıneleıtin túımelerge toly. Sahnanyń tóbesinde ilingen N.V.Gogoldiń portreti joǵarydan ótip jatqan oqıǵaǵa mysqylmen qarap turǵandaı. Zaman aýyssa da adamdar aýyspaıdy degendi meńzeıdi rejısser men sýretshi.
Sondaı-aq, festıvaldiń arnaıy «Rústem Esdáýletov atyndaǵy» júldeni Farhad Moldaǵalıev «Qasiret» qoıylymymen jeńip aldy.
S.Muqanov atyndaǵy Petropavl oblystyq qazaq drama teatrynyń jas rejısseri F.Moldaǵalıev dramanyń negizgi jelisin saqtaı otyryp ózindik ınterpretaııa usynǵan. Shyǵarmany edáýir qysqartyp, buryńǵy qoıylyp júrgen spektaklderdiń formasynan bas tartyp, realıstik baǵytqa urynbaı jańa sheshimder qoldanǵan. Sahnanyń eki jaǵynda otyrǵan akterlerdi birtindep áreketke aralastyrýy arqyly naǵyz teatrlyq oıynnyń ádisin paıdalanǵan. Qoıylymnyń basynda pesa keıipkerleri Jalqytaı, Toǵjan, Kámılániń kórermenniń aldyna shyǵyp ózderin tanystyrýy, bolashaqta armandaǵan oılaryn aıtqyzýy arqyly kórermendi kelesi sahnalarda olardyń jarqyn bolashaqtaryna jete almaǵandyqtarynyń sebebin túsindirendeı bolady.
Qara tústi sahna keńistiginde temir oryndyqtar men ilýli turǵan arqannan basqa bólek zat joq. Óziniń zulym dert – nashaqorlyqqa ushyraǵanyn sezgen bas keıipker sol arqandy moınyna iledi, keıde qolyna ustap alyp sahnany shyr kóbelek aınalýy arqyly rejısser taǵdyr sheńberine túsken Jalqytaıdyń tar qapasty buzyp shyǵa almaıtyndyǵyn kórsetkendeı. Jas rejısserdiń uqyptylyǵy Jalqytaı men Kamıllanyń arasyndaǵy tán mahabbatyn sýretteıtin sahnada da baıqaldy. Bizdiń rejısserlerdiń kóbi bundaı sahnany názik plastıkalyq qımyldarmen sýrettese, sońǵy kezde tym realıstik turǵydan sheshetinder de shyǵyp júr. Farhad bul jaǵdaıdy keıipkerleriniń daýystaryn shyǵaryp kúldirip, biriniń artynan biri qýalap, júgirýi arqyly beınelegen. Al, óz qabiri ústinde qoıatyn qulpytasyn arqalap shyǵyp, sonyń artyna qulaýymen Jalqytaıdyń ólimi sheshilgen. Jáne onyń esirtkige táýeldiligi ózin ǵana ólimge ákelmeı, jaqsy kóretin adamdarynyń da ómirin syndyrǵanyn kelesi sahnadaǵy barlyq keıipkerlerdiń aq kebin kıip qulpytasyn arqalap shyǵýy arqyly kórsetkeni de áserli. Bunyń fılosofııalyq oıyn Abaıdyń «Segiz aıaq» ániniń oryndalýy da kúsheıte túsken.
Festıvalge arnaıy shaqyrtylǵan Qaırat Súgirbekovtyń jubaıy Aqmaral jeńgemiz ben uly Bekarystyń óz otbasylary atynan da júlde taǵaıyndady. Ol Astanadaǵy «Jastar teatrynyń» akteri, rejısser Dáýren Serǵazınge buıyrdy.
Sońǵy jyldary N.Jaqypbaıdyń shákirti D.Serǵazın ózin rejısserlik kásipte de baıqap júr. Festıvalge ol franýz jazýshysy Mark Levıdiń «Jer men kóktiń arasy» povesiniń ınsenırovkasyn usyndy. Munyń aldynda kórermenderge Golıvýdtyq rejısser Mark Ýoters túsirgen fılmy arqyly tanys shyǵarmanyń sahnalyq nusqasyn astanalyqtar asyǵa kútti.
Rejısser ustazy N.Jaqypbaıdyń izimen qoıylymdy plastıkaǵa qurǵan. Lorenniń eki dúnıeniń arasynda júrýin, Artýr ekeýiniń arasyndaǵy paıda bolǵan sezimderdi ádemi bı elementteri arqyly sheshken. Sondaı aq, sýretshi E.Tuıaqovpen birge shyǵarmanyń ereksheligine qaraı sahnalyq alańdy tolyq paıdalanyp, keıipkerlerdiń erkin áreket jasaýyna kóp kóńil bólgen. Tilingen matalardan jasalǵan jyljymaly qabyrǵalar jer men kóktiń arasynda qalyp qalǵan Lorenniń qımylyna óte qolaıly. Aıaq astynan qabyrǵaǵa kirip ketýi, ne bolmasa qabyrǵanyń ar jaǵynan kenetten basynyń, ne qol-aıaǵynyń shyǵýy óte áserli.
Degenmen de, qoıylym barysynda qaıtalana beretin bılerdiń kóptigi, naqty oı-tujyrym men este qalarlyq rejısserlik tapqyrlyqtar kórinbegenimen, akterlerdiń keremet plastıkasy men sheber oıyny bul dúnıeni jeńil de ádemi melodrama dárejesine kóterip tur. Árdaıym anshlagpen ótetin bul qoıylymnyń sahnalyq jasy da uzaq bolatynyna kúmánimiz joq.
Artýrdy D.Serǵazınniń ózi somdady. Kenetten úıinde paıda bolǵan qyzǵa degen yzasy birtindep qyzyǵýshylyqqa aýysýyn, odan keıin mahabbat sezimderiniń oıanýy syndy roldiń sahnalyq ósý proesin akter tolyqqandy jetkize almady. Óıtkeni, sahnada Serǵazın-rejısser, Serǵazın-akterdi basyp turǵany qatty baıqaldy. Bolashaq qoıylymdarda osy eki Dáýrenniń (ne rejısser, ne akter) bireýi qalyp tolyqqandy jumys júrgizgeni abzal. Sheber ári tanymal akterden bolashaqta jaqsy rejısser shyǵady degen, al ol óz tarapynan bul salanyń qyry men syryn meńgere berýden jalyqpaıdy degen oıdamyz.
Festıvalge qatysqan qalǵan rejısserler dıplomant atandy.
Bolat Abdrahmanovtyń sahnalaýyndaǵy J.Shanın atyndaǵy Ońtústik Qazaqstan oblystyq akademııalyq qazaq drama teatrynyń reseılik «jańa dramanyń» iri ókili Oleg Bogaevtyń «Dawn-Way» qoıylymy áleýmettik ótkir máselelerdi kótergen. Tún jamylǵan qara joldyń ústindegi qanaty bar adam keıpindegi perishteni túrli jas pen áleýmettik toptaǵy adamdar birinen keıin biri kólikpen soǵady. Árqaısysy óz basynyń amandyǵyn oılaǵan birde-bir jolaýshy oǵan kómek kórsetpeı joldaryn jalǵastyryp, apat bolǵan jerden qashady.
Bul pesany Bolat osydan bes jyl buryn S.Muqanov atyndaǵy Soltústik Qazaqstan oblysynyń qazaq sazdy drama teatrynyń sahnasyna shyǵaryp teatr mamandarynyń úlken iltıpatyna ıe bolyp edi. Osy jolǵy qoıylymy kerisinshe, túrli pikirler týǵyzyp, teatrdyń, sonyń ishinde grýppa quramynyń kórkemdik sapasyna baılanysty oı týdyrdy. Akademııalyq dárejesi bar teatr akterleriniń sheberligi de sol dárejede bolýy kerektigi yqtımal. Al, birinen soń biri 7 jup perishteni qaǵyp ketip, kólikterinen yrǵyp shyǵýynan bastalatyn ár sahnada kórermen senetindeı eshbir áreket joq. Qur aıqaı, jalǵan patetıka, úırenshikti qımyl-qozǵalystar... Tek sońǵy jup – Shal (M.Shakırov) pen Kempir (G.Espaı) sahnaǵa shyqqan kezde ǵana shynaıy akterlik oıyn men psıhologııalyq tebirenisti kórgenimizge qýandyq. Bul jerden úlken másele týyndap otyr – aǵa býyn akterlerimizdiń sheberlikteri men ózderin sahnada ustaý mádenıetine búgingi jastar jaǵy áli talaı úırený kerek. Degenmende, bir-eki sátti shyqqan rolder qoıylymnyń jetistigin baıqatpaıtyny túsinikti ǵoı. Qoıylymǵa qatysqan akterler sahnadaǵy áreket – sóz áreketinen týyndaıtynyn múlde eskermegen sekildi.
Árıne, bul jerde tek akterlerdi de kinálaı bergenimiz jón bolmas. Birinshi kezekte, rejısserdiń akterlermen tolyqqandy jumys júrgizýi kerek edi. Shaqyrtylǵan rejısser, tym az ýaqyt, syıasy áli keppegen dúnıe degen oımen aqtaýǵa da tyrysamyz. Biraq, qoıylym men ondaǵy akterlik oıyndy rejısserlik oı-tujyrymǵa baǵyndyrý úshin tek jalań mızansenalardy ǵana qurmaı, ár akterdi sol avtor men ózi usynyp otyrǵan jaǵdaıǵa barynsha engizý bolyp tabylady.
Rejısserdiń bunyń aldynda qoıǵan pesaǵa ózge teatrdyń sahnasynda qaıta oralǵanda munyń aldynda qoıǵanyn ózgerissiz qaıtalaı berý emes, ózindik kórkemdik ereksheligi bar, aldyńǵy nusqadan bólek jańa spektaklder jasaý kerektigin de B.Abdrahmanovtyń esinde ustaǵany abzal. Bul jerde qoıylym dálme-dál kóshirme degennen aýlaqpyz, degenmen de rejısserlik oı-tujyrymnyń ózgermegeni aıdan anyq. Elimizdegi ózindik oılaý ereksheligimen, shyǵarmany oqýdaǵy uqyptylyǵymen ári rejısserlik izdenisterimen kórinip júrgen Bolat Abdrahmanov bul festıvalde jarq etip kórine almaǵany ókinishti.
Kózge túsip júrgen jas rejısserlerimizdiń biri Farhadbek Qanafın. Ol festıvalge Sh.Qusaıynov atyndaǵy Aqmola oblystyq qazaq mýzykalyq drama teatrynyń sahnasynda qoıǵan jas dramatýrg Qolǵanat Murattyń «Aldamshy úmit» spektaklimen qatysty.
Rejısserdiń pesany barynsha yqshamdap, ony ınterpretaııalaýda jańa tásildi, sahnalyq plastıkany qoldanypty. Keıipkerlerdi bir-birine qaratpaı sóıletýi arqyly, olardyń ár sózin tikeleı kórermenge arnaýy kezinde B.Breht usynǵan «effekt otchýjdenııa» teorııasynyń negizin de baıqatady. Osyndaı ádistiń arqasynda pesanyń mazmuny jańa qyrynan ashylyp, akterlerdi tyń jumys aıasyna engizýi quptarlyq jaǵdaı.
Rejısserdiń sahnanyń bir buryshynda ornalasqan kamera sahnadaǵy ótip jatqan áreketti túsirip, al ekinshi jaqtaǵy proekııadan kórsetýi basty keıipker Aısha apanyń kýágerlik berýiniń derektemesi retinde shyǵarmaqshy oıy túsinikti. Biraq sahnada ótip jatqan oqıǵany bir mezette vıdeo arqyly qarap otyrý kórermendi alańdatýdan basqa aıtarlyqtaı septigin tıgizbedi.
Qanafın pesa avtorymen qoıan-qoltyq jumys jasap, biraz ózgerister engizgenine qaramastan jas dramatýrgtiń kásibıliginiń olqy ketken tustary qoıylymǵa óz áserin tıgizip turǵan jerleri barshylyq. Árıne, jas dramatýrgterimizdi qoldap, olardyń tájirıbe jınaqtaýyna Farhadbek pen Qolǵanattyń birigip jumys jasaý ádisin basqa da jigit-qyzdarymyz óz tájirıbelerine engizse áli talaı jaqsy pesalar men aıtýly qoıylymdardyń dúnıege keletinine senemiz.
Al, Ǵ.Músirepov atyndaǵy qazaq akademııalyq balalar men jasóspirimder teatrynyń rejısseri Juldyzbek Jumanbaıdyń «Mahabbat hattary» spektakliniń kórkemdik deńgeıiniń tómen bolǵanyn da jasyrýǵa bolmaıdy. Amerıka dramatýrgi A.Gernıdiń tanymal pesasy búgingi jastarǵa ádebıettegi umyt bola bastaǵan epıstolıarlyq janrmen tanystyrady. Qazirgi ınternet pen túrli gadjetterdiń zamanynda tárbıelenip kele jatqan jas urpaqqa hat jazý men hat alýdyń arqasynda alystaǵy eki adamnyń jeke qarym-qatynasynyń ishki ıirimderin pash etedi. Mellısa men Endıdiń balalyq shaǵynan bastalǵan qatynas hattarynan olardyń bala kezindegi dostyǵynyń úlken mahabbatqa aınalýyna kýáger bolamyz.
Degenmen de, shyǵarmanyń kórkemdik-ıdeıalyq mazmuny Endı men Mellısanyń arasyndaǵy qarym-qatynasqa qurylǵandyqtan rejısser oı-tujyrymynyń ózegi de sony kórsetý edi. Al, J.Jumanbaı eki keıipker arasyndaǵy shynaıy tolǵanysty, minez damýyn ashýdyń ornyna ıllıýstraııaǵa ketip qalǵan. Mundaǵy teatrdyń aǵa býyn akterleri – T.Sultanberdıeva men Q.Qýandyqovtardyń kóp jylǵy sahnalyq tájirıbesi men sheberliginiń arqasynda ǵana bul dúnıe kásibı spektakl degen atyn aqtap tur.
Qoıylymnyń dekoraııasy da (sýretshi Q.Tústikbaev) birbetkeı sheshilgen (globýs, ústel, sýret ramalary, kemeniń tutqasy t.b.), al eki keıipkerdiń bir-birinen alshaqtyǵyn baıqatatyn ortada ilinip turǵan perdeniń akterlerdiń oıynyna kedergi jasamasa kómegin múldem tıgize almaǵan sekildi.
Jas rejısserlerdiń ishindegi tek otandyq mamandandyrylǵan bilimimen qatar, áli kúnge deıin álemniń úzdik joǵary oryndarynyń biri sanalatyn Máskeýdiń GITIS-ynda biliktiligin shyńdaǵan J.Jumanbaıdyń bul qoıylymǵa izdenissiz kelip, akterlerdiń rol meńgerý úrdisine tııanaqty mán bermeýi ókinishti-aq.
Festıvalge qatysqan Memlekettik qýyrshaq teatry J.Omarovtyń «Qulynshaq pen bóltirik» atty qoıylymynyń rejısseri Rústem Janyamanovpen tanystyrdy. Balalarǵa arnalǵan ertegini zamanaýı tynysta sheshýge tyrysqan jas rejısserdiń izdenisi qýantady. Sondaı-aq, qýyrshaq teatrynyń qyr-syryn, qýyrshaq oınatýshy akterge usynatyn maqsat-talaptarynyń erekshe kelýine baılanysty Rústemniń bul oıyn túrindegi tyrnaqaldy jumysynyń quptaǵan da, kelispegen de jaqtary kóp. Birinshiden, pesadaǵy kóterilgen dostyq, ata-anaǵa degen súıispenshilik, tabıǵatqa degen mahabbat syndy taqyryptyń balalar tárbıesinde úlken rol oınaıtyny belgili. Ekinshiden, týǵanynan teledıdar men kompıýter, uıaly telefondar men planshetterdiń tez aýysyp, jalt-jult etken ekran men sensorlaryn kórip ósken kishkentaı kórermendi teatr álemimen tańqaldyrý óte qıyn. Osyny eskergen rejısser qoıylymǵa túrli effektilerdi qoldanýy (vıdıo, jaryq-sáýle, mýzyka, kózderi janǵan qasqyrlardyń maskasy, t.b.), akterlik oıynǵa zamanaýı annımaııadan alynǵan túrli is-qımyldardy qosýy da qyzyqty. Degenmen de, rejısser men qýyrshaqtardy jasaǵan sýretshi S.Karpeldiń keıipkerleriniń beınelerin túrli planda sheshkendikten qoıylymdaǵy birtutastyq saqtalmaǵan. Eresek qasqyrlar men jylqylardy akterler ústine kıgen kostıým-maskalarymen shyǵarsa (rostovaıa kýkla), qulynshaq pen bóltirik planshetti, al Ana-dala uzyn taıaqpen (trostevaıa kýkla) júrgizilgen qýyrshaqtar. Árıne, búgingi teatrda tehnıkalyq jasalýy jaǵynan túrli qýyrshaqtarmen qoıylymdardyń sahnalatyny belgili. Biraq, osyndaı túrli qýyrshaqtardy bir sahnalyq keńistikte biriktirý úshin rejısser men sýretshi tarapynan úlken jumys júrgizilip, tapqyrlyq tanytyp túrli júıeli qýyrshaqtardyń dekoraııamen úılesimdiligin, jalpy qoıylymnyń tutastyǵyn saqtaý abzal. Sondaı-aq, ulttyq taqyrypta qoıylǵan spektakldegi túrleri tym eýropalanyp ketken qýyrshaqtardyń da (bul birinshi kezekte qulynshaq pen bóltirikke qatysty) beınesinen qazaqı ıis ańqyǵanyn da qalaǵandaı boldyq. Al, qasqyrlar shyǵatyn sahnada nemistiń ataqty «Rammstein» tobynyń «aýyr metaldy» ánderi oryndalýy da qısynsyzdaý.
Sonymen qatar festıvalge eki stýdent-rejısserlerdiń de qoıylymdary baqtaryn synap kórdi. Olardyń biri – Astanadaǵy Qazaq ulttyq óner ýnıversıtetiniń 5-kýrs stýdenti Almas Ahmetbekovtiń (Sáýlembek Asylhannyń sheberhanasy) Aqmola oblystyq orys drama teatrynda «absýrd dramasynyń» iri ókili Ejen Ioneskonyń «Oryndyqtary». Mundaǵy qańyraǵan úlken úıde jalǵyz qalǵan Kempir men Shaldyń bir-birinen basqa demeýi joq, aıtatyndary da kúnde qaıtalana beretin bir áńgime, sol baıaǵy ótken kúnderiniń estelikteri. Rejısserdiń kempir men shaldyń ornyna jas akterlerdi (A.Krasnottanov pen E.Tavgen) oınatýy arqyly jalǵyzdyq kárilikpen ǵana kelmeıdi, búgingi tańda qoǵamdaǵy jalǵyzdyqty jastar da bastarynan keship júrgenin jetkizgisi kelgeni óte qyzyqty sheshim boldy. Biraq, logıkalyq qısyny joq absýrd dramasy bolǵanymen de rejısserdiń sahnalyq maqsatyndaǵy kórkemdik-ıdeıalyq nysanasy ashylmaǵan.
Jáne T.Júrgenov atyndaǵy Qazaq ulttyq óner akademııasynyń drama akteriniń 3-kýrs stýdenti (nemis toby, Natalıa Dýbs sheberhanasy) Álibek Ómirbekulynyń Respýblıkalyq nemis drama teatrynyń labaratorııasynda qoıylǵan Ian Freıdrıhtiń «Sındrom MNIP» pesasy boıynsha spektakli jaqsy jasalǵan oqýshylyq jumystyń úlgisin kórsetti. Mundaǵy kishkentaı úsh balanyń oıyny, olardyń eresekter álemine qarsy shyǵýy, eýropalyq balalardyń súıikti keıipkeri Pıter Penniń is-áreketine tánti bolýy áńgimelenedi. Jas akterlerdiń shynaıy da ańǵal oryndaýyndaǵy balalardyń beıneleri nanymdy shyqqan. Al, rejıssýra salasynda óz kúshin baıqap kórgen Álibektiń oı órisiniń keńdigi men izdenimpazdyǵy, sonymen qatar burynnan zamanaýı sheshimdermen jumys isteıtin nemis teatrynyń áseriniń paıdasy tıgendigin de atap ótken jón. Bos keńistikti utymdy da utqyr paıdalanýy, qarapaıym zattardy oınata alýy bolashaqta úlken jumystardy kórsetetinine senimdik bildiredi.
Bir aptaǵa sozylǵan jas rejısserlerdiń forým-festıvali elimizdiń teatr óneri úlken ózgerister qarsańynda turǵanyn baıqatty desek artyq bolmas. 35-jasqa deıingi jas rejısserlerimizdiń sany jaǵynan birshama ósýimen qatar qoıylymdaryndaǵy dástúrli sheshimnen bas tartyp, tyń joldardy izdeýi, túrli eksperımentterge barýy ári kórkemdik ıdeıalaryn, oı-tujyrymdaryn beıneleýde jańa úlgilerdi qoldanyp zamanaýı kózqaraspen kelýi qýantady. Bul festıvaldiń jalǵasy áli alda demekpiz.
