Búgingi qazaq kınosynan jastardyń eki túrli beınesin baıqaýǵa bolady. Birinshisi arman-maqsattary oryndalǵan oqý-bilimdi maqsut etken jastar bolsa, ekinshisi óz ómirleri úshin kúresetin ıaǵnı armandary kúndelikti ómir súrý qareketiniń qatparynda qalyp qoıatyn jastardyń beınesi. Olardy osy eki túrli is-áreketine qaraı otyryp shartty túrde «Bolashaq» jáne «Kishkentaı múdde» dep atasaq ta bolady.
«Bolashaq» bilim grantyna ıe bolý, búgingi kúnde kóp jastyń armanyna aınalǵan. Qandaı da bir jetistikke jetýdi maqsat etken jastar shet elde bilim alýdy armandarynyń oryndalý baspaldaǵyna aınaldyrǵan. Biz sóz etkeli otyrǵan fılmderde tek «Bolashaq» grantynyń tóńiregine aınalshyqtaǵan jastardy kórmeımiz. Alaıda, báriniń armany joǵaryda aıtqanymyzdaı bilim alý, kóp til meńgerý, jaqsy jerde jumys isteý sekildi «máseleler» kórsetetin fılmderdiń keıipkerleri naq sol «Bolashaq» grantyn utýdy kózdemese de, onyń baǵdarlamasy (tarmaqshalary) sol jastardyń ómirlik baǵdarlamasyna aınalyp ketken. Aıtalyq jýyrda ekranǵa shyqqan «On alty qyz» (rej: Qanaǵat Mustafın) fılmindegi japon tilin meńgerip, Japonııada mansap jasaýdy armandaıtyn qyz, sulýlyq baıqaýyndaǵy arýdyń sán bıkesi bolýdy qalaıtyny jáne «Zamýj v 30» (rej: Asqar Bısembın) fılmindegi bankte qyzmet isteıtin, aıaǵynda birneshe tildi meńgerip alatyn qyz osy sózimizdiń dálelindeı. Qarap otyrsaq, aty atalǵan bul kartınalar aıtarlyqtaı másele kótermeıdi. Bilimdi, jaqsy qyzmetteri bar keıipkerlerdiń bir ǵana problemasy bar, ol – mahabbatta joly bolyp, otbasyn qurý. Múmkin, rejısserler mansap qýyp, jeke ómirin ekinshi planǵa qoıyp otbasy qurýǵa asyqpaıtyn jastar kóbeıip bara jatyr degendi aıtqysy kelgen bolar.
Aıtyp otyrǵan fılmderimizdiń barlyǵy kommerııalyq baǵytta túsirilgendikten, kótergen taqyryp qarapaıym kórermen túsinigine jeńil qabyldanatyndaı, ónimniń ótimdi jaǵyn kózdeıtinderi belgili. Keıipkerler beınesiniń jasalýy, kınonyń baǵytyna da baılanysty ekenin eskergenimiz jón bolar. Ómirleri pozıtıvke toly keıipkerlerdiń búgingi jas kórermenderge motıvaııa retinde kerek ekenin, ári atalǵan nárseler (bilimdilik, jan-jaqtylyq, kóp tildilik) búgingi zaman talaby ekendigin jetkizip, qoǵamnyń kórinisine aınaldyrǵanyn eskersek, bul fılmderdiń de óz deńgeıinde belgili bir orny bar ekenin de aıta ketkenimiz durys.
Atalǵan tobymyzdyń týra maǵynasyna keletin fılmder de barshylyq. 2011 jyly «Bolashaq» bilim baǵdarlamasyn jarnamalaý maqsatynda túsirilgen «Radı býdýego» (Erlan Saǵyn) fılminde «bolashaqtyqtardyń» shet eldegi tirshiligi men otanyna qaıta kelip qyzmet etý sátteri kórsetiledi. Dál sol sııaqty Rashıd Súleımenovtyń «Doroga domoı» týyndysy da shet el asyp, mansap qýǵan basty keıipker Maqsattyń týǵan jerine qaıta oralýyn baıandaıdy.
Qazaq kınematografııasynda «kishkentaı adamdar» uǵymymen áıgili “art cinema” fılmderdiń keıipkerlerin sol uǵym aıasymen «kishkentaı múdde» dep atadyq. Narıman Tórebaevtyń fılmimen attas «kishkentaı adamdar» ataýyn, «kishkentaı múdde» degen atpen qosarlaıtyn bolsaq: «Kishkentaı adamdar» N.Tórebaevtyń kórsetýinshe adam bolmysyndaǵy álsizdik, qareketsizdik, maqsatqa degen umtylystyń joqtyǵy. Mysaly, «Kishkentaı adamdar» fılmindegi eki jigit kóshede maıda-shúıde zattar satyp kún kóredi. Mundaı kúıbeń keshýine jumyssyzdyq sebep degenimizben shyn máninde olarlyń ishki rýhy, azamattyq, adamdyq bolmysynyń tómendigi kináli edi. Mardymsyz tirlikpen tapqan aqshalaryna «qyz jaldap» ýaqyt ótkizetin olardyń jetistikke jetýine kedergi – tek ózderi. Rejısser olardyń osyndaı «maıdalyǵyn» kórsete otyryp, qoǵamdy kinálamaıdy, keıipkerdiń ishki rýhyna úńiledi. Sol úshin de olardyń rýhanı álsizdigine, ómirge degen nemketti kózqarasyna qarap «kishkentaı adamdar» dep atalǵan bolatyn. Al «kishkentaı múdde» kerisinshe...
Qoǵamdaǵy saıası-áleýmettik máselelerdi jeke keıipker tragedııasymen jetkizetin “art cinema” fılmderiniń basty keıipkerleri kóbinde jastar bolyp keledi de, olar kúndelikti ómirdiń qareket-qamy úshin, qoǵamdyq «bopsalaý», «álimjettiktermen» kúresip júredi. Mysaly: Ádilhan Erjanovtyń «Úkili kámshat» («Hozıaeva») fılmindegi aǵaıyndylar baspana úshin, dalada qalmaýdyń qamymen aınalasyndaǵy polıııa, dáriger sekildi t.b adamdarmen tartysqa túsedi. Olardyń bar maqsaty úıge ıe bolyp qalý bolsa, dál sol sııaqty «Stroıtelı» (rejısser: Á.Erjanov) fılminde de aǵaıyndy eki jigittiń («Úkili kámshat» osy fılmniń jalǵasy ispetti) qoldaryndaǵy bar dúnıesi – jer telimin saqtap qalýdaǵy jantalas kórsetiledi. Oqýsyz, jumyssyz jastarǵa armandaýdyń ózi armandaı kórinetin bul fılmderdiń keıipkerlerin ómir súrý, óz múddesi jolynda kúresker beıneler retinde kóre alamyz. Degenmen bul janrdaǵy nemese baǵyttaǵy fılmderdiń keıipkerleriniń bári múlde maqsatsyz, armandary joq jastar dep te aıta almaımyz. Olardyń bolashaq jaıly armandary búgingi kún tirshiliginiń kóleńkesinde qalyp ketken. Biz olardyń syrtqa aıqyn kórsete almaǵan ishki armandaryn sezine alamyz. Sol sııaqty Serik Ábishevtyń «Kýáger» («Svıdetel dela №6») fılmindegi basty keıipker Erbol (Erbolat Erjanov) týystarynyń «qolbalasyna» aınalǵan. Sol úıdiń qara jumysyn istep kúneltetin onyń armany da oqýǵa túsý bolatyn. Muny keıipker ashyp aıtpasa da, qylmysty kisiden aqsha óndirip alýdy kózdegen polıııa qyzmetkeriniń aıtqanyna kelisip, kýágerlik etýinde anyq bolmasa da bir múdde bar edi. Ol polıııa qyzmetkeri aıtpaqshy berilgen aqshaǵa oqýǵa túsýdiń jolyn qarastyrý nemese jalshylyqtan ketip ózdiginshe kún kórý múddesi. Árıne, fılmniń aıtqysy kelgen basty nársesi ol emes, alaıda Erbol arqyly adamnyń ómir súrý múddesi jolyndaǵy kúresker beıneni kóre alamyz. Erboldyń qalaǵa kelýdegi basty maqsaty – oqýǵa túsý bolǵanymen ol armanynyń aıaq asty bolýyna aqsha, paraqorlyq, ádiletsizdik sebep bolǵan. Demek bul keıipkerdiń armany bar biraq ony iske asyrýǵa amaly joq. Ádilhan Erjanov ta, Serik Ábishev te qoǵamdyq qysymnyń jeke adamǵa túsken salmaǵyn aıta otyryp, keıipkerlerin aqtap otyrady. Iaǵnı, olardyń sonshalyqty dármensiz kúıge túsýine ózderi emes, qoǵam jáne ondaǵy saıası-áleýmettik máseleler sebepker. Mine, ol keıipkerlerdi «kishkentaı múdde» dep ataýymyzdyń sebebi de osy múddeler qaqtyǵysy turǵysynan alýymyzda. Sonymen, «kishkentaı adamdardyń» sátsizdikke ushyraýlaryna, únemi joldarynyń bolmaýyna, mánsiz tirshilik etýlerine keıipkerdiń ózi kináli bolsa, «kishkentaı múddeler» qoǵamdyq ortadaǵy nátıjesiz kóp kúrestiń kesirinen japa shegetinder dedik. Al «bolashaq» keıipkerler úshin eki kedergi de joq sekildi nemese olar «kishkentaı adamdardyń» boıynda joq rýhy bolmysynda bar, «kishkentaı múddeler» jeńe almaǵan kedergilerden ótip jeńiske jetýshiler toby.
Osy oraıda biz mysalǵa keltirip otyrǵan fılmderdiń keıipkerlerin belgili psıholog Abraham Masloýdyń qajettilikter pıramıdasy boıynsha deńgeılep kórýge bolady. Onyń tujyrymdaýynsha pıramıdanyń eń tómengi satysy adamnyń fızıologııalyq qajettilikteri: sý, tamaq, uıqy sekildilerdi jatqyzsa, ekinshi satysyndaǵy qaýipsizdik, qorǵanys biz aıtyp ótken «kishkentaı múdde» keıipkerleri osy eki satynyń arasynda júr. Olardy «mahabbat», «shyǵarmashylyq», «ózin-ózi damytý» sııaqty deńgeıden kóre almaıtynymyz da sondyqtan. Adamnyń basty qajettilikteri, turmystyq tapshylyqtyń saldary ondaı múmkindikterge qol sozýǵa mursha bermeıdi. Al «Bolashaq» keıipkerlerine «tamaq», «baspana» syndy qajettilikter máseleler týdyrmaıdy, olar A.Masloý pıramıdasynyń joǵarǵy deńgeıinen oryn alatyny da sodan.
«Qazaqfılm» kınostýdııasynda túsirilgen «Jol» fılmi jetistikke jetken jáne kúresker jastar beınesin birdeı beretin bir týyndy retinde atap ótýge turarlyq. Jasynan kásibı boksshy bolýdy armandaıtyn Temirlan kóp kúrestiń nátıjesinde maqsatyna jetedi. Onyń kúresi boks alańynda ǵana emes, qoǵamdyq qysym ıaǵnı kúshtilermen (mafııa) kúres, turmystyq tarshylyq ortasynda ótedi. Bul keıipkerdi eki topqa da jatqyzatynymyz sol, aınalasyndaǵylarmen óz ómiri úshin de, maqsat-armany úshin de kúresedi (bul «kishkentaı múdde» tobyndaǵy keıipkerge tán nárse bolsa) ári jaýlaryn jeńip, maqsatyna jetip, súıgenimen birge kún keshedi (buny «bolashaq» jastar toby beınesine qosýǵa bolady). Qysqa qaıyrsaq rejısser Asqar Uzabaev Temirlan beınesimen zaman talabyna saı, myqty keıipker (geroı) jasaýǵa tyrysqan.
Qazirgi qazaq kınosyndaǵy jastar beınesine jetistikke jetken nemese bilim qýǵan jáne kúresker beıne retinde osyndaı topshylaýlar jasaı otyryp, búgingi jastardyń zamanaýı jańa beınesin kóre alamyz.
