Qazaqtyń tanymal jas rejısserleriniń biri Ádilhan Erjanovtyń bastaýymen 2014 jyldyń 27 maýsym kúni kommýnıstterdi ashyq qoldaıtyn reseılik «Lıkbez» ádebı almanahynda «Partızan kıno» qozǵalysynyń ustanymdary men negizgi qaǵıdalary jarııalanǵan bolatyn.

Sonymen, atalmysh qozǵalystyń ustanýǵa sert bergen «úsh qaǵıdasy»:

1. Bıýdjetsizdik. Fılm esh qarjysyz túsirilýi qajet. Bul erejeni biz qatań túrde ustanamyz.   
2. Áleýmettik realızm. Sıýjetter zamanaýı,  shynaıy ári áleýmettik taqyrypta órbýi qajet. Áleýmettik realızmniń eski anyqtamasyn paıdalanýdy jón sanaısyz ba? Qalaýyńyz bilsin. Buny biz de quptaımyz!
3. Jańa forma. Býrjýazııa kórinisi bolyp tabylatyn kınematografııanyń standartty formalaryn qabyldamaý. Tek qarsylastyq forma, búlikshil forma, tek jańashyldyq». [1]

Qysqasha aıtqanda, atalmysh qozǵalysty kurý arqyly «Partızan kınematograftyń» músheleri (Ádilhan Erjanov, Asqar Uzabaev, Jasulan Poshanov, Aleksandr Sýharev, Talǵat Bektursynov, Denıs Borısov, Vıacheslav Kornev) jalǵan glamýrǵa basty nazar aýdarylatyn shetel «meınstrımi» men Qazaqstannyń zamanaýı kınosyna qarsy shyǵýda. Tómende keltirilgen úzindi osynyń aıǵaǵy:

«Bizdiń de yzalanatyn ýaqytymyz jetti. Bıýdjettiń aqshasyn jylystaý úshin bir qalyptan shyqqandaı toqtaýsyz óndiriletin Qazaqstan men Reseı kınosyna ashýlanatyn ýaqyt jetti. Kıno qoǵamnan múlde alystap, ekeýi eshqashan toǵyspaıtyndaı jaǵdaıda tur. Halyqtyń talabyna saı áleýmettik úrdis bizdiń kınematografta qashan kórinis taýyp edi? Qashan bizdiń kıno shyndyqty sýretteıtin – ómir shyndyǵyna kereǵar, dereksiz-fılosofııalyq taqyryptardyń tuspal (prıtcha) janrynda emes, naqty, empırıkalyq suraqtardy kóterer eken?».[1]

Júıege qarsy shyǵýǵa daıyn ekenderin ashyq jarııalaǵan «Partızan kıno» Qazaqstannyń áleýmettik  máselelerin kóterý arqyly ózine BAQ arqyly qoǵamnyń nazaryn aýdaryp, kınosúıer qaýymnyń senimin jaýlady. Atalmysh qozǵalysty qoldap, «kıno partızandarynyń» qataryna qosylýǵa asyqqan jas rejısserler úshin bul  bolashaqqa jol ashýshy sátti qadam bolýy ábden múmkin edi. Alaıda, ár nárseniń parqy bar.

Joǵaryda aıtylǵandaı, atalmysh qozǵalys «úsh qaǵıdaǵa» (bıýdjetsizdik, áleýmettik realızm, jańa forma) súıenedi. Jasulan Poshanovtyń «Shlagbaýmy» (2015) men Ádilhan Erjanovtyń «Qaratas aýlyndaǵy oba» (2016) fılmderiniń úlken ekranǵa jol tartýymen qozǵalystyń birinshi qaǵıdasyn joqqa shyǵarǵan «partızandardyń» ózderi boldy. Osy rette «Bıýdjetsizdik» uǵymyn túsindirip ótkenim jón. «Bıýdjetsizdik», logıkaǵa salsaq – bul kez-kelgen nársege (bizdiń jaǵdaıda fılmniń túsirilimine) qarajattyń múldem jumsalmaýy. Demek, fılmdi túsirý barysynda qajet quraldar (plıonkalyq nemese ıfrlyq kamera, jaryq, montaj kezeńindegi kompıýterler ispettes t.b.) aqysyz, tegin qoldanylady. Bıýdjet týraly sóz qozǵar bolsaq, «Shlagbaým» 15 myń dollarǵa, al «Qaratas aýylyndaǵy oba» fılmi 6 myń dollarǵa túsirilgendigi jasyryn emes. Osy turǵydan alyp qarasaq, atalmysh fılmder «Bıýdjetsizdik» uǵymyna múldem jatpaıdy ári ózderi qurǵan konepııaǵa úılespeıdi.

XII «Eýrazııa» kınofestıvaliniń jabylý saltanatynda ózin-ózi «basty kınojaýynger» dep qoshemettegen Erjanovpen bolǵan oqıǵa «Partızan kıno» atty messıan qozǵalystyń jalǵandyǵyna birjola kózimizdi ashty. Erjanovtyń aıtýynsha, QR Mádenıet jáne sport mınıstrligi onyń fılm túsirýine 100 mıllıon teńge (288.370 AQSh dollary) bólip, atalmysh qarjynyń 20 mıllıondyq smetasyna ǵana qol qoıypty. Bul másele shynaıy «kınojaýyngerdi» qanshalyqty mazalaıtyn edi? Eger, Ádilhan Erjanov óz ustanymdaryna berik bolsa, manıfeste jazǵan qaǵıdalaryna taǵy bir muqııat qarap shyǵyp, marapattaý saltanaty aıaqtalysymen eshkimniń qarajaty bólinbegen kezekti kınotýyndysyn  túsirýge eki qolyn sybana kirisip keter edi.

Kezekti qaǵıda – «jańa forma».Ókinishke oraı, bul qaǵıda da Ken Loých, Tonı Rıchardson, Lındseı Anderson, Karel Reısh pen Loren Maettıdiń «Brıtan jańa tolqynyna» úlken áserin tıgizgen «Erkin kıno» men «Yzaly jastar» ádebı baǵytyn shatastyratyn «Partızan kıno» músheleriniń túsinbeýshiliginiń qurbany boldy. «Jańa forma. Býrjýazııa kórinisi bolyp tabylatyn kınematografııanyń standartty formalaryn qabyldamaý. Tek qarsylastyq forma, búlikshil forma, tek jańashyldyq» [1] dep jazǵan olardyń fılmderinen qandaı da bir jańalyq kóre almadyq.

Iá, olar qoǵamdyq máselelerdi kóteredi, ıá, olar qurylǵan júıege qarsy shyǵady... Alaıda, bulardyń formaǵa esh qatysy joq. Sebebi, atalmysh qozǵalys músheleriniń túsirgen fılmderinde ne montajdyń ınnovaııalyq tehnıkalary, ne jańa janr, ne jańa vızýal stıl qoldanylmaǵan. Áýeli fılmderdi kórgennen keıin barlyǵy bir avtordyń jumysy sııaqty sezimde qalýyńyz ǵajap emes. Osy turǵyda Ádilhan Erjanovtyń túsirý mánerine uqsas stılde shyqqan Jasulan Poshanov, Serik Ábishev jáne Murat Mahannyń týyndylaryn qaraı otyryp, jas kınematografıstterdiń óz daralyqtaryn joǵaltqandaryn baıqaýǵa bolady. «Jańa forma» manıfestiń kontekstinde tek ádemi estiletin sóz tirkesi retinde ǵana qalyp qoıǵany ókinishti.

«Partızan qozǵalysynyń» fılmderinde saqtalǵan jalǵyz qaǵıda – «Áleýmettik realızm». Rasynda olar óz fılmderinde búgingi áleýmettik jaǵdaıymyzdy ashyq kórsetip, shynaıy ómirdi beıneledi. Biraq, qoǵamda oryn alyp jatqan máseleler (densaýlyq saqtaý deńgeıi, tómen tólemaqy, óte uzaq oqytý merzimi, normalanbaǵan jumys kúni, paraqorlyq t.s.s.)  halyqqa onsyz da málim. Alaıda, fılmder máselelerdi kórsetýmen ǵana shektelip, sheshim izdemeıdi jáne olardyń manıfesterinde jazylǵandaı kóteriliske, qarsylyqqa nemese ózgeriske shaqyrmaıdy. Erjanovtyń ózi jazǵandaı, búgingi kórermenniń kınoteatrlardy kórsetiletin «býrjazııalyq qoqysqa» baratyn sebebi de – qatal ómirden bir-eki saǵatqa bolsa da qashyp qutylýdyń amaly. Al, bárimizge atalmysh fılmderdiń kómeginsiz-aq aıan máseleler kórsetilip, biraq, esh sheshimniń tabylmaýy onsyz da sheshilmegen problemalary bastan asatyn  halyqqa qanshalyqty qajet?

«Partızandar» óz kınosyn esh qarajatsyz, halyq úshin túsiremiz deıdi. Alaıda, olardyń sózderi men áreketteri qabyspaıdy. Memleket pen arnaıy uıymdardyń bólgen qarjysyna fılmderin túsirip, festıvalden festıvalge qatysyp, júldeden júlde alyp, BAQ betterinen túspeı júrgen olar ózderiniń bastapqy maqsattarynan qalaı aýytqyp ketkenderin baıqamaı qalǵan tárizdi...

Otandyq telearnalardan kórsetýge tyıym salynǵan fılmderin tek festıvalderde kórsetpeı, halyqqa taratyp, tanystyrýdyń joldary joq emes.  Ókinishtisi, «partızan kınonyń» músheleri úshin eń bastysy – fılmderdi halyqqa kórsetý emes, ataqtaryn shyǵaryp, óz mańyzdylyǵyn seziný. Kınoǵa esh bir jańalyq engizbegen olar, ózderin ózderi jarnamalaý arqyly kınematografıster  qataryna enip, óz bedelderin arttyrý  jolynda «Partızan kıno» músheleri atanyp júr.

Ásirese, bul býrjýazııa kórinisi bolyp tabylatyn kınematografııanyń standartty formalaryn óz fılmderi men telehıkaıalarynda qoldanyp júrgen Jasulan Poshanov («Ǵashyq júrek», «Traktorshynyń mahabbaty») pen Asqar Uzabaevqa («Glamur dlıa dýr») qatysty. Fotolarynda júldelerin kúlimsirep ustap turyp halyqty oılaǵandary úshin «Partızan kıno» múshelerine raqmet!

Orys tilinen aýdarǵan: Altynaı Orazbaı
QazUÓA, kınotaný, I kýrs