1965 jyly KSRO daǵy kıno ónerin pash etetin basty aqparattyq qural «Iskýsstvo kıno» jýrnaly rejısser Abdolla Qarsaqbaevtyń debıýt fılmi «Meniń atym Qoja» fılmi týraly qysqasha lebizdi maqalasyn arnady. Onda «kórermender kartınany jyly qabyldap, oń synmen baǵalandy. Kúrdeli jáne bizge jetispeıtin janrda jas rejısser óziniń jeńisine jetti» dep jazdy. Osy maqaladan keıin qazaq kıno ónerinde jańa tulǵanyń paıda bolǵanynan kópshilik habardar boldy. Sondaı aq, «Meniń atym Qoja» fılmi Franııada ótken Halyqaralyq Kann festıvalinde baq synap, júldege ıe boldy. Bul qazaq kınosynyń álemdik ekranda alǵash kórsetilgen tól týyndysy retinde tarıhta qaldy. Odan keıin ekranda jaryq kórgen rejısserdyń fılmderi óner áleminde óz ornyn tapty. Atap aıtar bolsaq, «Alpamys mektepke barady» (1977) Rıgadaǵy Búkilodaqtyq kınofestıvalde basty syılyqty jeńip alsa, «Balalyq shaqqa saıahat» (1968), «Júırik bolsań ozyp kór» (1974), “Balalyqtyń kermek dámi” (1983) fılmderi kórermenderdiń kóńilinde qalatyn kınokartına retinde qaldy.

Alaıda, kınorejısser A.Qarsaqbaevtyń shyǵarmashylyǵy jaıly basylym betterindegi aqparattyq, suhbat, maqalalar bolmasa, tolyqqandy kınotanýshylyq turǵydan óte az zerttelgen. Qazaqtyń tuńǵysh kınotarıhshysy Q. Sıranov «Kınoıskýsstvo Sovetskogo Kazahstana» eńbeginde balalarǵa arnalǵan fılmder men olardyń máseleleri jaıly sóz qozǵaı otyryp, A. Qarsaqbaevtyń «Meniń atym Qoja» kartınasyna erekshe toqtalyp ótedi. Senarıılik jáne rejısserlyq sheshimder men akterlyq oıynnyń artyq, kemshin tustaryn jetkizip, qazaq kıno ónerindegi balalar fılminiń mańyzyn kórsetedi [1, 120].

A.Qarsaqbaevtyń shyǵarmashylyǵyn ǵylymı turǵyda taldap, baǵasyn bergen jalǵyz kınotanýshy Baýyrjan Nógerbek boldy. Kınotanýshynyń «Ekranno-folklornye tradııı v kazahskom ıgrovom kıno» monografııasynda qazaq kınosynyń keńestik totalıtarlyq, ekrandy-folklorlyq, postsovettik kezeń kınolaryn jiktep, zertteıdi. Sonyń ishinde, A. Qarsaqbaevtyń shyǵarmashylyǵyn rejısserdyń ómir súrgen kezeńine mán bere otyryp taldaıdy. «...keńestik partııalyq ıdeologııa men «mádenı revolıýııa» tájirıbesi mıllıondaǵan adamdardyń sanasyna evropaentrızmniń bolshevıktik varıantyn quıdy, sondaı aq, «uly orys halqynyń aǵalyq kómegine» ekpin bere otyryp, proletarlyq taptyq-partııalyq ıdeologııasyn engizdi» [2, 26] dep jazdy. Ataqty «alpysynshy jylǵylar» keńestik sýbkýltýra ókiline jatatyn Qarsaqbaev ta óz zamandastary sekildi qoǵamnyń zardabyn tartty. Ol balalyq shaǵynan bastap dúnıetanymdyq daǵdarysty basynan keshirse de ol óz radıkaldy kózqarastaryn ózgertýge tyryspady. Ekinshi dúnıejúzilik soǵystan keıingi ıntellıgenııa ókilderin kútken toryǵý da, totalıtarlyq rejım burynǵydan da qatal jáne ymyrasyz bolsa da, Qarsaqbaev sekildi kórnekti rejısserlardyń saǵyn syndyra almady. “Keńes kınematografııasynyń bóligi bola otyryp, joǵarǵy buıryqqa jaýtańdap jáne baǵyna otyryp týylyp, damydy» [2,17] dep jazdy. KSRO Kompartııasy men ár odaqtaǵy onyń ókilderi eldegi damyp jatqan barlyq óner túrlerin qatal baqylaýǵa aldy. Barlyq kórkemdik shyǵarma túrleri kommýnıstik ıdeologııany dáripteýge baǵyttalyp, avtorlardyń jeke oılary men shyǵarmashylyq jańalyqtaryna óte sekemshil qarap, kóptegen túzetýler men óńdeýlerge túsip otyrdy. Tipti qatal enzýraǵa túsken ulttyq folklordyń ózi de keńestik júıeniń ıdeologııasyna beıimdelip, qaıta jazyldy. “... onyń ústine olardyń kóbisi keńes ıdeologııasyna, kommýnıstik qoǵamnyń ıdealyna shúbásiz sendi jáne janynyń qalaýymen «tapsyryspen» totalıtarlyq fılmder túsirdi. [2,11]. Osyndaı qysymdy kezeńde kóptegen avtorlardyń eńbekteri sol kezeńderdiń kóleńkesinde qalyp, jańa zaman týǵanda óz qundylyqtaryn joǵaltty. Al daryndy sýretkerler qylshyldap turǵan júıege qaramastan árbir isi úshin kúresip, bolashaqqa shynaıy ónerdiń beınesin kórsetip ketýge tyrysty.

K.Aınagýlova, K.Alımbaeva «Tendenıı razvıtııa kınoıskýsstvo Kazahstana» eńbeginde: “Qazaq kıno ónerinde 70 jyldary qalyptasqan daǵdarysty jaǵdaıdan shyǵý joldaryna baǵyttalǵan naqty qozǵalystar paıda boldy. Daǵdarys kınoóndiristiń barlyq qalyptasý komponentteri shyǵarmashylyqpen ıgerilgen, bárinen buryn keńes kınosyna tán taqyryptyq ekrandyq nátıjelerdiń arqasynda jol tapty» [3,28] dep jazdy. Qazaq kınosynyń keńestik kezeńde damý barysynda ulttyq jáne tarıhı sanany qaıtarýǵa umtylǵan, patrıottyq maqsatty alǵa qoıǵan ulttyq kınonyń pıonerleri boldy. Sondyqtan olardyń fılmderinde asyra kórkemdeý, poetıkalyq jáne minsizdikke umtylýy, taptyq bólinýshilik pen soıalıstik qazaqtardyń jaǵdaıyn beıneleýi jıi oryn aldy. Al 1960-70 jyldardy rejısser A. Qarsaqbaev shyǵarmashylyǵynyń damýy, qazaq ulttyq kınosynyń qalyptasqan kezeńi ekenin kınotanýshy Baýyrjan Nógerbek óz eńbeginde atap kórsetti. “Ulttyq kınematografııanyń negizin qalaǵanA.Qarsaqbaev óz shyǵarmashylyǵynyń qysqa jolynda kórkemdik-estetıkalyq deńgeıden zamanaýı joǵarǵy dárejeli avtorlyq jáne kópshilikke arnalǵan kınoǵa kóterildi. [2,20]. A. Qarsaqbaev ádette kópshilikke revolıýııalyq fılmderi arqyly tik minezdi rejısser retinde belgili bolatyn. Al, kınotanýshy B.Nógerbek rejısserdiń “Qıly kezeń” (1977) fılmin qazaq-keńes totalıtarlyq fılminiń damý jolyn kesken totalıtarlyq emes kınonyń bastaýy retinde «qatal kanondyq formadan erkin kanondyq emes, sosyn antıtotalıtarlyq modelge» ótken fılm retinde baǵa beredi [2,190]. «A. Qarsaqbaevtyń rejısserlyq erekshe ózindik qasıeti onyń halyqtyq sýretker retinde keńes kınosynyń tarıhı revolıýııalyq janrynyń sándi «vesterndyq» úderisine qaramastan, óziniń kınokartınalarynda bolshevıkterdiń qyzyl terrorynyń arqasynda týǵan jerin tastap, jaqsy qonys izdegen qazaqtardyń tragedııalyq taǵdyry jaıly áleýmettik mańyzy bar, árıne, «ıdeologııalyq zııandy», saıası «mańyzsyz» ıdeıalardy saqtady» [2,191]. Rejısser tarıhı revolıýııalyq fılmniń janryn beınelik qurylymy jaǵynan emes, ıdeıalyq maǵynasy jaǵynan buzdy. Dástúrli ekrandyq úlgini jańa fılosofııalyq mánmen, jaǵymdy jáne jaǵymsyz keıipkerlerge tereń psıhologııalyq minezdeme berýge tyrysty. Kınotanýshy «Qıly kezeń» fılmindegi keıipkerlerdiń taptaýryn beınelerdiń ózgeriske túskenin, kórermenderge kimniń dos, kimniń jaý ekenin túsiný qıynǵa soǵatynyn aıta kelip, fılmdegi basty keıipkerlerge obektıvti traktovka jasaıdy. Qazaq kórkem kınosynda tarıhı revolıýııalyq fılmniń dástúrli janrynyń aıasyna syımaıtyn alǵashqy keıipker Júnis baıdyń beınesine basa toqtalady. Ol jaǵymdy bas keıipker bolshevık Toqtar Baıtenovtyń qarsylasy. «Onda eki bir birine saı, rýhty qarsylastardyń fılosofııalyq mátinde ulttyq drama retinde qarastyrylady, aǵaıyndardyń oıyny - ulttyń tragedııasy. Jala jabylǵan, Otanyn satty degen kúdikpen komıssar Toqtar qamalyp, taptyq jaýy Júnis baımen bir kameraǵa qamalady» [2,192] Fılmniń sońǵy sıýjetiniń ekrandyq sheshiminiń biregeıligin basa kórsetken kınosynshy «fılmniń eki sıýjeti: biri ekrandyq kórinisti, kelesisi «kadr syrtyndaǵy», kórinbeıtin, bizdiń tarıhı sanamyzda qalǵan, kınematografııalyq qatardan tys» qos maǵynaly fınal, ıaǵnı «Ezop tili» kınotýyndyǵa fılosofııalyq aýqym berip, úzdik fılmniń qataryna jatqyzady. Jáne bul týyndy qazaq ulttyq kıno tarıhynda bolshevıkterdiń qyzyl terroryna alǵash obektıvti kózqaras tanytqan tuńǵysh fılm retinde endi.

Totalıtarlyq júıeniń qazanynda qaınap, keńestik ıdeologııany boıyna sińire otyryp, búkil ómirin qylshyldaǵan qyzyl úkimettiń aıasynda ótkizip, ishtegi qarsylyqty kórsetýdiń, tulǵalyq daryndy dáleldeýdiń kıno ónerinde eń jańa ári jasyryn, eń ońaı ári kúrdeli joly balalarǵa arnalǵan fılmder jasaý ekenin Abdolla Qarsaqbaev óz qatarlastarynan alǵashqy bolyp bildi. Zamannyń árbir burylysyn óz boıynan ótkize otyryp jasaǵan Qarsaqbaevtyń balalarǵa arnap túsirgen kıno týyndylary tolyq zerttelmese de, sol ýaqyttaǵy kópshiliktiń súısinip kórer kınolary qatarynan tabyldy. “Zamanaýı kezeńniń ıdeıalyq, kórkemdik talaptaryna jaýap beretin, bala qabyldaýynyń, bala psıhıkasynyń erekshelikterin kórsetetin balalarǵa arnalǵan fılmder bizdiń elimizdiń mańyzdy isine aınalyp, balalar kınosy keńes kınoónerinde arnaıy salaǵa aınaldy. [4,182].

A. Qarsaqbaevtyń «Meniń atym Qoja» fılmi ıdeıalyq jaǵynan ǵana emes, kórkemdik rejıssýralyq turǵysynan da batyl tásilder qoldanylǵan fılm bolyp sanalady. Fılm jaıynda kınotanýshy B. Nógerbek «qazaq kınematografııasynda sol kezdegi Sh. Aımanov mektebinen bólek baǵytqa túsken, ıaǵnı teatr akterlarynyń kómegimen emes, kıno tilin alǵash qoldanǵan fılm» ekenin atap kórsetedi. Tuńǵysh ret keıipkerdiń túsin ekranǵa alyp kelgen de osy fılm. Kınotanýshy «Meniń atym Qoja» fılmi qazaq kıno tarıhynda jańa betburys jasap, keıingi «jańa tolqyn» baǵytyna áser bergen, kıno óneriniń jańasha damýyna túrtki bolǵan degen pikir aıtylady.

«Meniń atym Qoja», «Alty jasar Alpamys», «Júırik bolsań ozyp kór» fılmderi qazaq klassıkalyq kınoqorjynynda eleýli oryn alatyn salmaǵy basym balalar fılmder retinde qazaq kınosynyń tarıhynda qaldy. Keıipkerler shoǵyry da bir-birine uqsamaıtyn, san qatparly jelili minezden quralǵan. Mazmundyq qalpy tek qana balalar áleminiń jeńil kórinisterin ǵana qamtymaı, qorshaǵan qoǵamdyq máselelermen qaqtyǵysyn tereńdete biledi.

Qarsaqbaevtyń balalarǵa arnalǵan fılmderin tamashalaǵankez-kelgen kezeńniń kórermeni baǵasyn joǵary beredi. Sondaı-aq, qazaq kıno tarıhyn qaıta qaraý kezinde qate nemese ózgergen oılar men uǵym-túsinikterdi naqtylap, qazirgi zamanǵy zertteý máselesine saı qalyptastyra alamyz. Anyǵyraq aıtar bolsaq, zertteýimizdiń maqsatyna aınalǵan Abdolla Qarsaqbaevtyń balalarǵa arnalǵan fılmderinen keıin keńes propogandasy burynǵydaı úreıli bolmady. Rejısser Qarsaqbaevtyń antıkommýnıstik bolmysy bir jaǵynan sol kezdegi ıdeologııanyń «ólimin» kórsetse, ekinshi jaǵynan osy proesti jyldamdatty.

KSRO ydyraǵannan keıin sońǵy jıyrma bes jyl ishinde Qazaqstan álemdik naryqtyq ónerdiń kóshine ilesýdiń jolyn taýyp, táýelsiz ónerdiń damýyna beıimdeldi. Odaqtar memleketi ydyraǵannan keıin egemendik ýaqytynda dúnıege kelgen jas urpaq ótken jetpis jyldyq tarıhty basqasha paıymdap, kezeńder býynyna tán teriske shyǵarý oılaryn da jasyrmaıdy. Óıtkeni, qazir demokratııalyq baǵytty ustanǵan memleket ıdeologııasy óner men shyǵarmashylyqta jańashyldyqqa, oı erkindigine umtylýǵa múmkindik beredi. Ashyq saıasatty ustanǵan el barlyq salada da álemdik aqparat almasý jaǵdaıyna tyıym salmaıdy.

Jańa zaman ótken tarıhty qaıta qarap, basqa kózqaraspen qabyldaý májbúrligin týdyrdy. Óıtkeni, kommýnızm ıdeologııasyndaǵy óner men tarıh zertteýshileri jalpy keńestik ıdeıaly-kórkemdik úderisinen ajyraı almady. Keńestik kezeńde jasalǵan kıno týyndylar men avtorlardyń eńbekterine qaıta kóz júgirte otyryp, ulttyq ıdeologııalyq astarlaryna úńilip jáne jańa kózqaras qalyptastyrý qazirgi kınotanýshy mamandardyń aldyndaǵy mindeti.

Kórnekti kınotanýshy B.Nógerbek qazaq kınosynyń damý proesin tereńnen zerttep, kez kelgen zertteý eńbegi kıno ǵylymynda baǵa jetpes muraǵa aınalyp úlgerdi. Onyń shákirtteri G.Naýryzbekova, N.Muqyshevamen qurastyrǵan «Qazaq kınosynyń tarıhy» oqýlyǵy qundy eńbek bolsa, G.Ábikeeva jáne basqa kásibı kınozertteýshiler ózderiniń taqyryptyq zertteý maqalalarynda, baspasóz quraldarynda jarııalanǵan eńbekterinde kınotanýshynyń zertteý eńbekterine súıene otyryp, rejısser A.Qarsaqbaevtyń janrlyq erekshelikterine taldaý jasady. Sondaı-aq, Vıskonsın-Medıson ýnıversıtetiniń PhD kandıdaty Braıan Kılgýr «Shaken Aimanov and Abdullah Karsakbaev’s Foundations of Kazakh National Cinema» zertteý jumysynda B.Nógerbektiń ǵylymı jumystaryn negizge alady. AQSh-taǵy Djordj Vashıngton ýnıversıtetiniń professory Peter Rollbergtiń «Historical Dictionary of Russian and Soviet Cinema» atty eńbegin qazaq kınotanýshysynyń eńbekterine súıene otyryp, A. Qarsaqbaevtyń shyǵarmashylyq jolyn,onyń fılmderiniń mazmunyn ashady.

B.Nógerbektiń Qarsaqbaev jaıly pikirlerine súıene otyryp saralaıtyn bolsaq, rejısserdiń fılmderi ózi ómir súrgen ýaqyttyń qoltańbasyn qaldyrsa da, olar óziniń jarqyn reńin joǵaltpaı, ýaqytpen birge kómeskilenbeı, keńestik kezeńniń «bóligi» bolyp qabyldanbaıdy. Totalıtarlyq qosyndylardan qasha otyryp jasalynǵan bul fılmder tipti óz kezeńine qarsy shyqqan qazaq kınosyndaǵy totalıtarlyq emes baǵytqa jatqyza otyryp, keńes ıdeologııalyq negizin buzýǵa tyrysqan kınoelementterdi qaıtadan saralap, antıkeńestik fılmder tobyna jaqyndatýǵa tyrysamyz.Osydan keıin Abdolla Qarsaqbaevtyń qazaq kınoónerin «oıatqan» tulǵa ekendigine kózimizdi jetkize otyryp, onyń túsirgen árbir fılmine úńilgen saıyn, ýaqyt formýlasyna baǵynbaıtyn, naǵyz qazaqı, ulttyq boıaýǵa toly sheber ári tyń, tereń dúnıeleri túrli qyrynan qarastyryldy. Sondaı mańyzdylyqtyń biri retinde rejısserdiń týyndylary ulttyq mádenıettiń qazynasyna aınalǵanyna kózimizdi jetkize alamyz.