1980-shi jyldardyń sońynda Qazaqstan derekti kınosynda túbegeıli ózgerister bastalady. Burynǵy KSRO elderi keńistigindegi saıası jáne mádenı oqıǵalar ónerdiń barlyq salasyna taqyryp, beıneleý máneri turǵysynan qaıta jańarý ala keldi. Árıne, bul eń aldymen derekti kıno sheberleriniń shyǵarmashylyǵyna tikeleı áser etti.

Demokratııalyq qoǵam ornatý proesiniń bastalýy kommýnıstik ıdeologııadan bas tartýǵa jol ashty. Jańa revolıýııalyq qubylys jańa ónerdi talap etti. Burynǵy estetıkalyq zańdylyqtardy joqqa shyǵaryp, «basqa» kıno túsirýge talpynǵan kınematografıster Qazaqstan derekti kıno ónerindegi «jańa tolqynnyń» kósh bastaýshylaryna aınaldy.

Halyqtyń taǵdyrynda, qoǵam ómirinde bolyp jatqan ózgerister men tarıhı qubylystar kıno óneriniń, sonyń ishinde derekti kıno óneriniń taqyrybyna tikeleı áser etetindigi belgili. Qazaqstan derekti kınonerinde buryn tyıym salynyp, aıtylmaı, jabýly jatqan taqyryptar men ózekti máseleler týraly ashyq kóterile bastaıdy. Jıyrmasynshy ǵasyrda qazaq halqy úshin tragedııaǵa aınalǵan 30-shy jyldardyń asharshylyǵy, Araldyń tartylýy, Semeı polıgony, repressııa jyldary, 1986-jylǵy jeltoqsan kóterilisi týraly tarıhı shyndyq betteri birinshi bolyp derekti ekranda kórinis tabady.

Aral taqyryby «Aralǵa arnalǵan rekvıem» («Rekvıem po Aralý» - 1988j. rej.S.Mahmutov, oper.N.Raısov), «Joqtaý.Óli teńiz hronıkasy» (1989-1990j. s.avt. S.Ázimov, Iý.Reznıkov, rej.S.Ázimov, oper. B.Álimbaev), «Aral - taǵdyrym meniń» (1991j.s.avt., rej.G.Emelıanov, oper.S.Mahmutov) fılmderinde kóteriledi. Rejısser S.Mahmutovtyń «Aralǵa arnalǵan rekvıem» fılmi Aral teńiziniń tartylýy nátıjesinde búkil bir óńirdiń halqyna ekologııalyq apat ala kelgendigi týraly dabyl qaqqan alǵashqy derekti shyǵarmalardyń biri retinde Qazaqstan derekti kınosynyń tarıhynda mańyzdy oryn alady. Fılmde kóterilgen ózekti taqyryp adam balasynyń tabıǵatqa jáne qorshaǵan ortaǵa jasalynǵan qııanat retinde qarastyrylady. Sondaı-aq, Aral teńiziniń tragedııasy rejısser S.Ázimovtyń «Joqtaý. Óli teńiz hronıkasy» fılminde jalpyhalyqtyq joqtaý deńgeıine deıin kóteriledi.

Joǵarǵy kórkemdik úılesim tapqan «Joqtaý. Óli teńiz hronıkasy» fılmi Aral teńizi jaǵalaýyndaǵy zırat basynda marqum bolǵan adamdy jerleý rásimin kórsetýmen bastalady. Kórinister áıelderdiń daýystap aıtqan joqtaýymen ulasady. Qazylyp jatqan kórdiń túbi qaıta-qaıta sýǵa tolyp jatqanyn kamera anyq kórsetedi. Ózine qoldan jasalynǵan qııanat úshin kektengen Jer-Ana perzentin baýyryna qabyldaýdan bas tartýda. Otyz bes myń jyl boıy ómir súrip kelgen Aral teńizi az ýaqyt ishinde jer betinen joıylyp barady. Tartylǵan teńiz túbinde qalǵan qańyltyry qańyraǵan kemeler, dúnıege óli kelgen náresteler, áskerge jaramaı qalǵan bozbalalar, halyqtyń aıyqpas dertke shaldyǵýy... Aral halqynyń úlesine tıgen sumdyq taǵdyrynyń dáleli retinde beınelenedi. Rejısser bul kórinisterdi 1969 jyly túsirilgen Oraz Ábishevtiń «Bir hattyń izimen» fılmindegi kadrlarmen salystyrmaly túrde qatar kórsetip otyrady.

Keshegi jas symbatty keıipkerlerdiń boıyn búgin jalǵyzdyq pen syrqat jaýlap alǵan. Aral – olardyń basty derti. Burynǵy keme kapıtany Tólegen Álimbekov: «Mynaý qoldarymmen júzdegen tonna balyq aýladym. Qazir sonyń birde-bireýi joq. Menińshe, Aral endigi oralmaıtyn sekildi. Onyń taǵdyry týraly nege eshkim oılamaǵan. Maqta men kúrishti aqshaǵa satyp alýǵa bolady. Al, Araldy eshqandaı dúnıege satyp ala almaısyń...», - deıdi.

«Bir hattyń izimen» fılmindegi neke toıy kórinisteri. Baqytty kúıeý bala men qalyńdyq. Kórinister qaıtadan búgingi kúnge aýysady. Aral týraly yńyldap án aıtyp otyrǵan orta jastaǵy áıel tolqyǵan daýyspen: «Tuńǵyshymyz Aıbek dúnıege kelgende qalyptasqan dástúr boıynsha teńiz sýyna maltyp aldyq... Al, myna balalarym teńizdiń ne ekenin bilmeıdi... Aral eshqashan ǵaıyp bolmaıdy dep senetinbiz... Menińshe, Araldyń sýyn áldekim urlaǵandaı...», - deıdi.

«Joqtaý. Óli teńiz hronıkasynda» qoldanylǵan «Bir hattyń izimen» fılminiń kadrlary aldyńǵy shyǵarmanyń ıdeıasy men taqyrybynyń tolyqqandy ashylýyna, kórkemdik júıesiniń biryńǵaı úndestik, ári úılesim tabýyna aıryqsha áser etedi.

1969 jyly túsirilgen fılmniń keıipkerleri búgingi sumdyqtyń kýágerleri. Keshegi ata-babalar men ákeler úshin qasıetti bolǵan Aral – olardyń búgingi urpaǵy úshin qasiretke aınalǵan. »Iskýsstvo kıno» jýrnalynyń 1990-jylǵy 9-shy sanynda belgili kınotanýshy B.R.Nógerbek bylaı dep jazady: «Fılmdi alǵash kórgenimde S.Aprymovtyń «Qııan» fılmimen eriksiz salystyrdym... Qazaqstan men Qaraqalpaqstannyń ıesiz qalǵan poseloktary men aýyldary, qańyrap qalǵan kemeler – bul da kelip tirelgen sońǵy aıaldamamyz. Ári qaraı júretin jol joq. Tek Aral jaǵalaýy ólkesin tutasymen apatqa ushyratatyn demografııalyq quldyraý kútip tur aldymyzda...»

«Joqtaý» fılmi – soıalızmniń stalındik júıesin dáleldeıtin qundy qujat retinde derekti kıno óneri tarıhynda mańyzdy oryn alady.

1930-shy jyldary bastaý alǵan repressııa qurbandary týraly taqyryp «Basqynshylyq»(«Verolomstvo», 1989j.s.avt.E.Bogodýhova, rej.V.Chýgýnov,oper.A.Chýgýnov), «Partııa men halyqtyń jaýy bolǵan joq»(«Ne byl vragom partıı ı naroda», 1989j.s.avt.I.Malıar, rej.A.Baıuzaqov, oper.Iý.Shavkýn), «ALJIR» (1989j.s.avt.A.Tasymbekov, A.Shájimbaev, rej.A.Shájimbaev,oper.N.Raısov) fılmderiniń negizgi áńgime arqaýyna aınalady. «Basqynshylyq» fılmi «halyq jaýy» atanyp, ustalyp ketken Fedahmet Áýbákirovtyń, onyń otbasynyń taǵdyry týraly búginde shashyna aq qyraý engen áıeliniń áńgimesine qurylǵan. Bir keıipkerdiń mysaly negizinde rejısser Stalınniń alapat júıesinde myńdaǵan búlingen taǵdyrdy kórsetedi. Al, «Partııa men halyqtyń jaýy bolǵan joq» fılminde 1930-1938 jyldar aralyǵynda Qazaqstan Ortalyq Komıtetiniń birinshi hatshysy bolǵan Levon Mırzoıannyń tarıhy baıandalady. Mırzoıannyń ulynyń áńgime-estelikteri – fılmniń negizgi tutqasyn ustap turýshy rolin atqarady.

Repressııa qurbandary taqyrybynda joǵarǵy kórkemdik tásil jáne beıneleý mánerimen túsirilgen shyǵarmalardyń biri – Aıaǵan Shájimbaevtyń «ALJIR» fılmin ataýǵa bolady. Bul shyǵarma tarıhymyzdyń aqtańdaq tustarynyń ashylmaı kelgen baǵy bir beti. «ALJIR»- Aqmoladaǵy Halyq Jaýlary Áıelderi lagerinde tutqynda bolǵandardyń áńgimesine qurylady. Árqaısysynyń áńgimesi – bultartpas tarıhı derekterdiń kýási.

Qazaqstan halqynyń taǵdyrynda tragedııaǵa aınalǵan taqyryptardyń biri – Semeı polıgony týraly birneshe talantty fılmder túsiriledi. «Nevada Qazaqstan» (1989j. s.avt., rej.S.Shafır, oper. P.Menshıkov, A.Mılıýkov), «Qaraýyl» (1990j.s.avt.V.Rerıh, rej.O.Rymjanov, S.Shafır), «Polıgon» (1990j.s.avt.V.Rerıh, O.Rymjanov, S.Shafırdyń qatysýymen, rej.V.Rerıh, O.Rymjanov, oper.P.Menshıkov, A.Mılıýkov) fılmderinde kórinis tabady. Ásirese, ótkirligimen pýblııstıkalyq aıyptaý minberine aınalǵan «Polıgon» fılmi ıadrolyq jarylystyń qurbanyna aınalǵan qarapaıym halyqtyń taǵdyryn beıneleýde fılm-zertteý deńgeıine ulasady. 1992 jyly fılm avtorlary O.Rymjanov, V.Rerıh, kompozıtory T.Muhametjanovtar Qazaqstan Respýblıkasynyń Memlekettik syılyǵyna ıe bolady.

Fılm metaforamen bastalady: kamera kózi jer astyndaǵy kúńgirt týneldi aralap keledi. Ekranda Apokalıpsısten alynǵan «Pervyı angel vostrýbıl ı sdelalıs grad ı ogon, smeshannye s krovıý, ı palı na zemlıý...» sózderi paıda bolady.

Ári qaraı ábden qurǵap, tilim-tilimi shyqqan sheksiz dala... Sym torlar... Shopan qaıǵyra otyryp, árbir «jarylystan» keıin «ana jaqtan» jaǵymsyz ıis keletinin, kózderiniń qyzaryp, basynyń aýyra bastaıtyny týraly baıandaıdy. Al, jergilikti dárigerler nárestelerdiń dúnıege aýyr patalogııamen jıi keletini, Daýn aýrýynyń úsh ese kóbeıip ketkeni týraly aıtady. Bul áńgimeler múgedek, aqyly kemis balalar... kórinis tapqan kadrlarmen jalǵasady.

Fılm avtorlary polıgon taqyrybyn jan-jaqty ashýǵa tyrysady. Polıgonnyń tarıhyna úńiledi. Iadrolyq jarylystarǵa tikeleı qatysy bar ǵalymdar men áskerı shendegi adamdarǵa sóz beriledi. Polıgon bastyǵy, general A.D.Ilenko, akademık Iý.B.Harıton, ǵalym A.D.Saharovtardyń árqaısysy «aqtalýǵa» tyrysady. Fılmde tarıhı kadrlar óte kóp qoldanylady. «Polıgon» fılmi – 1949 jyldan bastap, jarty ǵasyr boıy Qazaqstan jerinde jasalynyp kelgen ıadrolyq jarylystyń tarıhy men halyqtyń taǵdyry arasynda parallel júrgizgen obektıvti kózqarastaǵy shyǵarma.

Rejısser H.Omarovtyń «Náýbet» (1992j. s.avt.V.Mıhaılov, oper.M.Óserov) fılmi 1920-30 jyldardaǵy qoldan jasalynǵan asharshylyq tragedııasy taqyrybyn qozǵaǵan alǵashqy fılmderdiń biri. Fılm-rekvıem V.Mıhaılovtyń «Uly jut hronıkasy» kitabynyń jelisimen túsirilgen. Qazaq halqyn jer betinen joıyp jiberýdi maqsat tutqandar ózderi jasaǵan qylmystyń sońynan iz qaldyrmaýǵa tyrysty. Alaıda, kez-kelgen qylmystyń izi eshqashan joıylmaıtyny belgili. Rejısser H.Omarov náýbetten aman qalǵan kózi tiri kýágerler, fotografııalar men hronıkalyq kadrlardy taýyp, solardyń negizinde sumdyq qylmystyń masshtabyn kórsetedi.

Derekti kıno óneriniń negizgi mindeti – halyq ómirinde mańyzdy oryn alatyn tarıhı oqıǵalardy beıneleý arqyly belgili bir ýaqyttyń beınesin jasaý. Osy turǵyda túsirilgen «Jarııalanbaǵan sherý hronıkasy» (1991j., s.avt.rej.Á.Baıǵojına, N.Chankova,oper.S.Engolı, D.Ahtanov) fılmi 1986 jylǵy Jeltoqsan oqıǵalaryn óz kózimen kórip, qatysqandardyń áńgimelerin negizge ala otyryp, Qazaqstannyń tarıhynda mańyzdy oryn alatyn Jeltoqsan kóterilisiniń shynaıy beınesin jasaıdy.

1990-shy jyldardyń basyndaǵy Qazaqstan halqynyń áleýmettik jaǵdaıy men turmysynyń kúrt tómendep ketken «óliara» kezeńi 1991-jyly túsirilgen «Jańa arqa» (s.avt. jáne rej.E.Ábdirahmanov, oper.N.Raısov) fılminde beınelenip qaldy. Jezqazǵan oblysyndaǵy Jańa arqa stanııasynyń turǵyndary úshin árbir kún temir jol boıy vagonmen jetkiziletin nan kezegine turýmen ótetini týraly reportaj tásilimen túsirilgen bul fılm belgili bir ýaqyttyń nyshany retinde derekti kıno óneriniń tarıhynda ózindik ornyn aldy.

1989-jyldardyń sońy men 1990-jyldary tarıhı tulǵalardyń ómiri men shyǵarmashylyǵyna jańa ýaqyt turǵysynan kóz salýdy, zertteýdi talap etetin fılm-portretter túsiriledi. Olardyń basty keıipkerleri – ýaqyt pen saıasattyń qurbanyna aınalǵan qazaq mádenıeti men ádebıetiniń qaıratkerleri.

Fılm-portret janrynda túsirilgen rejısser Halıla Omarovtyń «Maǵjan» (1990j.,s.avt.Uljan Múslımovva-Jumabaeva,oper.M.Óserov), «Muhamed-Salyq myrzanyń ómiri men ólimi» (1991j.s.avt.R.Otarbaev, oper.Iý.Pak), «Mirjaqyptyń oralýy» (1993j.s.avt.A.Sataev,oper.Omarov), 1997-jyly QR Prezıdentiniń teleradıo kesheninde túsirilgen «Álıhan men Mustafa: shyndyq jáne qııal» (s.avt.M.Qoıgeldıev, S.Aqqýlyuly, rej.S.Baımuhanov,T.Ahmetov) fılmderiniń keıipkerleri – shynaıy tarıhı ornyn ekranda tuńǵysh ret tapqan qaıratkerler.

Ýaqyt pen saıasattyń qurbanyna aınalǵan qazaq mádenıeti men ádebıetiniń birtýar tulǵalarynyń beınesi, ásirese, rejısser Q.Omarovtyń shyǵarmashylyǵynda jıi kórinis tabady. 1990-jyly túsirilgen «Atameken» (s.avt.G.Qasymjanova, oper.M.Óserov) derekti fılminde B.Maılın, S.Seıfýllın, A.Baıtursynov taǵy basqa qazaq zııaly qaýymynyń kórnekti qaıratkerleriniń kúrdeli taǵdyry týraly aıtylǵan áńgime Y.Altynsarınniń nemeresi, belgili aqyn M.Hákimjanovanyń estelikteri negizinde qurylady. Fılmniń ón boıynda avtorlar tarıh izderi saırap jatqan atamekendi qasterleýge, kózdiń qarashyǵyndaı aıalaı bilýge shaqyrady. Al, «Maǵjan» fılmindegi basty keıipker aqyn Maǵjan Jumabaevtyń beınesi kózi tiri zamandastarynyń áńgimesi, estelikteri negizine qurylady. Aqynnyń qarama-qaıshylyqqa toly kúrdeli ómiri úsh rakýrsta, ıaǵnı ómiriniń ártúrli kezeńine kýáger bolǵan zamandastarynyń kózimen, tarıhı aıǵaq retinde qoldanylǵan arhıv qujattary jáne ár kezeńin beıneleıtin óleńderi arqyly kórinis tabady.

Rejısserdyń shyǵarmashylyǵynda mańyzdy oryn alatyn «Muhammed Salyq myrzanyń ómiri men ólimi» (1991j) fılminiń negizine qazaq dalasyna qolqa salǵan Reseı ımperııasy saıasatynyń iske aspaýyna óz dáýirinde úlken rol atqarǵan Shoqan Ýálıhanovtyń zamandasy Muhammed Salyq Babajanovtyń taǵdyry alynady.

Qazaqstan derekti kınosynyń tarıhynda ózindik alar orny bar bul shyǵarmalar eń aldymen Keńes úkimeti kezinde aıtýǵa tıym salynyp kelgen tarıhtyń aqtańdaq betterin ashyp kórsetý arqyly ulttyq rýhanı bolmystyń shynaıy beınesi kórinis tabýymen qundy.

«Táýelsiz beıne fılm» jáne áleýmettik taqyrypta túsirilgen fılmder

1990 jyldardyń basynda «Qazaqfılm» kınostýdııasynda túsirilgen derekti fılmder áli de bolsa memleket tarapynan qarjylandyrylyp otyrady. Biraq, el ekonomıkasynyń quldyraýy kınoónerine áserin tıgizbeı qalmady. Osy kezeńde birinen keıin biri paıda bolǵan jıyrmadan astam jeke kınostýdııalar kıno óneriniń tyǵyryqtan shyǵýyna kómegin tıgize almady. Derekti fılmder endigi jerde beınetaspaǵa túsirile bastaıdy.

«Qazaqfılm» kınostýdııasynyń Ulttyq Prodıýsserlik Ortalyq pen Kınofabrıka bolyp ekige bólingen kezeńinde táýelsiz prodıýsserlar talantty derekti kıno sheberlerin ózderine qaraı tarta bastaıdy.

Derekti fılmderdi jıi shyǵarýmen aınalysqan jeke stýdııalardyń biri – «Gala-Tv». Osy stýdııada 1995-jyly rejısser Vladımır Tıýlkınniń «Krest tájirıbesi»(«Opyt kresta») fılmi túsiriledi. Shyǵarmanyń negizgi arqaýyna balalar kolonııasynda otyrǵan jasóspirimderdiń ómiri alynady. Kezinde bul fılmdi kórgen kórermen eki topqa bólindi. Biri – sym tordyń ar jaǵynda túrme ómiriniń kermek dámin tatyp úlgergen, býyny qatpaǵan jas balalarǵa jany ashysa, endi biri rejısserdy kinálaı, teris aınaldy.

«Krest tájirıbesi» fılminde jasóspirimder kolonııasyndaǵy balalardyń úırenshikti kúndelikti ómiri beınelenedi. Olardyń adam balasy tóze bermeıtin túrme ómirine eti áldeqashan úırengen. Keıbireýleriniń júreginde eresek tárbıeshilerdiń basynýyna, balalardyń arasyndaǵy ózara kúshtilerdiń álsizderge kórsetken álimjettigine qarsylyq týyndaıdy. «Qatigezdikke eshqashan qatigezdikpen jaýap bermeńiz...» - deıdi jasóspirimniń biri. Rejısser qatigezdik jaılaǵan ortada ósken balalardyń júreginiń bir túkpirinde meıirimdiliktiń dáni ósip kele jatqany týraly aıtady. Iaǵnı, adam tabıǵaty qanshalyqty «bylǵanǵan» bolsa da, onyń boıynan jaryq sáýlege umtylý talpynysy báribir joǵalmaıdy. Ómiriniń eń bir kúrdeli sátterinde ol qasıet boı kótere bastaıdy. Fılmde aldyn ala uıymdastyrylǵan senarıı boıynsha túsirilgen birde-bir kadr kezdespeıdi.

«Krest tájirıbesi» fılminiń negizgi ıdeıasy – sheginen shyqqan zulymdyq adam ómirin tutasymen jaýlap alýy múmkin emes, adamdy adam etken tek meıirimdilik. Shyǵarma kóptegen Halyqaralyq kınofestıvaldarǵa qatysyp, aıtýly júldelerge ıe bolady. 1996-jyly Rıga qalasynda ótken «Arsenal» kınofestıvalinda FIPRESSI-diń taǵaıyndaǵan arnaıy júldesine, Vengrııada jáne Amsterdamda ótken Halyqaralyq kınofestıvaldarda Bas júldege ıe bolady.

1995-jyly Qazaqstanda ashylǵan Soros qory óz jumysyn táýelsiz beınefılmderge kómek berýden bastaıdy. 1996-jyly derekti kıno boıynsha jasalynǵan «Táýelsiz beınefılm» atty tuńǵysh jobaǵa qatysýshy fılmderdiń arasynan bas júldeni jas jýrnalıst Janar Husaıynovanyń «Úı, nan, ot, kún, ómir» fılmi jeńip alady. Shyǵarmada avtor aýylda ótken balalyq shaǵyn saǵynyshpen eske alady. Balalyq ómirinen esinde qalǵan árbir kúni, árbir oqıǵa ol úshin bárinen de qymbat. Fılmniń beınelik qatary tutasymen avtordyń kadr syrtynan aıtylatyn kommentarıimen ulasyp otyrady. «Úı, nan, ot, kún, ómir» - óne boıy súıispenshilik pen saǵynyshqa toly derekti shyǵarma.

Rejısser Jańabek Jetirýovtyń «Jol qaraýshynyń jazblary» («Zapıskı pýtevogo obhodchıka») fılmi búkil ǵumyry temir jolmen baılanysyp kele jatqan ákesi men uly týraly áńgimeleıdi. Sanaly ómirin temir jolǵa arnaǵan Muńtaı ata zeınetkerlikke shyqqan soń da, mal sýsyndaıtyn jer izdep, qudyqtar qazýmen aınalysady. Al, uly temir jol jóndeý jumysynda tájirıbesi mol ákesiniń kómegine júginedi. Óıtkeni, Muńtaı ata poezd dóńgeleginiń qaǵysynan-aq rels boıyndaǵy «aqaýdy» aına-qatesiz dóp basatyn, temir joldy óz júregindeı «tyńdaı alatyn» kásibı mamandardyń biri. Fılmde kadr syrtynan aıtylatyn avtordyń kommentarıi estilmeıdi. Tutasymen tabıǵı dybystarǵa, daýystarǵa qurylǵan. «Jol qaraýshynyń jazblary» – búkil ómiri men taǵdyryn tek eńbekke arnaǵan ǵajaıyp adam týraly jasalynǵan fılm-portret.

1999-jyly Soros-Qazaqstan qory men «SKIF» táýelsiz prodıýsserlik ortalyǵy birigip túsirgen bes derekti fılm dúnıege keledi. Bul jolǵy fılmderdiń avtorlary - Ásııa Súleeva, Rústem Tájibaev, Murat Mýsın, Sábıt Qurmanbekov, Vladımır Tıýlkınder sııaqty kásibı rejısserlar boldy. M.Mýsın men S.Qurmanbekovtardyń «Sońǵy kósh» fılmi búkil ǵumyryn qoı sharýashylyǵyna arnaǵan Qoıshybaı Qojaqov arqyly Qazaqstandaǵy búkil aýyl sharýashylyǵynyń jaı-kúıine, R.Tájibaevtyń «Adasqandar» (Zaterıannye mejdý...«) – qoǵamǵa qajeti joq, syrt qalyp qoıǵan adamdar taǵdyryna, Á.Súleevanyń «Beket ata» fılmi tarıhy baı Mańqystaý ólkesine, ondaǵy Beket ata meshitiniń tarıhy men búgingi mańyzyna nazaryn aýdarady.

Al, V.Tıýlkınniń «Patetıkalyq sımfonııasy» - úısiz, ıesiz qalǵan ıtterdi úıinde baǵyp-qaǵýmen aınalysatyn N.V.Perebeeva men onyń kári sheshesiniń bir kúngi ómiri týraly fılm-baqylaý. Fılmniń taǵy bir keıipkerleri – ıt aýlaýmen aınalysatyn orta jastaǵy erkek. Shyǵarmanyń búkil dramatýrgııasy osy keıipkerler isiniń qaqtyǵysynda kórsetiledi. Eger, N.Perebeeva men onyń sheshesi úshin mańyzdy mindet - 120-dan astam úısiz qalǵan ıtterdi baǵyp-qaǵý bolsa, al ıt aýlaýshy úshin - kóshede júrgen ıesiz ıttiń moınyna asa shapshańdyqpen qarǵybaýdy kıgize qoıyp, qylqyndyryp, temir torǵa laqtyryp tastaý úırenshikti iske aınalǵan ádis. Rejısser árbir «ıt aýlaý» kórinisinen keıin sózsiz shirkeýde nemese úıde qudaıǵa sıynyp otyrǵan N.Perebeeva nemese onyń sheshesin kórsetedi. Bul - bir jaǵynan jańa ǵana kóz aldyńnan ótken zulymdyq úshin keshirim suraý nemese «kúnádan arylý, tazarýǵa» degen talpynys retinde qyzmet atqarady. Fılm dramatýrgııasynda mańyzdy rol atqaratyn kórinisterdiń biri – asyl tuqymdy ıtterdiń baıqaýy. Olar – kóshedegi nemese Perebeevalardyń úıindegi ıtterdiń taǵdyrynan tym bólek, «joǵarǵy deńgeıde» ómir súretinderdiń qatarynan. Mazmuny jaǵynan birine biri qarama-qarsy bul kadrlardy qaqtyǵystyra otyryp, rejısser «Krest tájirıbesi» fılminiń taqyrybyn tereńdete túsedi. Eger, «Krest tájirıbesinde» túrmede otyrǵan jasóspirimder arqyly qatigezdik pen meıirimdiliktiń máńgilik teke-tiresin beınelese, al, «Patetıkalyq sımfonııa» fılminde árqıly taǵdyry bar ıtter arqyly qoǵamǵa, adam ómirine jasalynǵan zertteý kórinis tabady.

Fılmniń túsirilý jumysy uzaqqa sozylady. Rejısserdiń ózi bylaı deıdi: «...Aýlanǵan ıtter turyp jatqan aýlaǵa kelip júrip, brıgadırimen tanystym. Ol ıtterdi aýyr temir trýbamen uryp, qalaı óltiretinderin kórsetti. Kórinistiń sumdyqtyǵy sonshalyqty, esimnen tanyp qala jazdadym. Al, jaqyn mańdaǵy baqtyń ishinde kishkentaı qyz kúshiktermen oınap júrdi. Maǵan bul kórinis qatty áser etti. Bir jerde óltirip jatyr, ekinshi jerde sol ıt aýlaýshylardyń biriniń sábıi óltirilgen ıttiń kúshigimen oınap júr. It aýlaýshylarmen tanysýyma uzaq ýaqyt ketti. Túsirý jumysymdy jarty jyldaı bastaı almadym».

«Táýelsiz beınefılm» jobasy boıynsha bes jyl ishinde búgingi kúnniń ózekti máseleleri kórinis tapqan 33 derekti fılm men 9 áleýmettik mazmundaǵy rolıkter túsiriledi.

Derekti kıno - jekelegen qujattar arqyly, avtordyń ózindik oıynyń negizine qurylǵan shynaıy ómirdiń koneptýaldyq beınesi. Rejısser ómirden alynǵan shynaıy derekterge súıene otyryp, belgili bir qubylystyń mazmunyn ashady. Qoǵamda bolyp jatqan ózgerister men qubylystardy, jeke adamnyń qoǵamda alar orny men mańyzyn kórsetýde derekti kıno óneriniń mańyzy zor ekendigi belgili. Bul salada álemdik, Keńes jáne Qazaqstan derekti kınosy tarıhynan belgili qanshama ozyq úlgileriniń kýásimiz. Bul shyǵarmalar eń aldymen qym-qıǵash oqıǵalarǵa tunyp turǵan búgingi kúrdeli ýaqyttyń júrek soǵysyn barynsha tereń sezinip, túrli-tústi naqyshtaryn shynaıy jetkizýge tyrysqany kórinedi.

Derekti kıno sheberleri úshin asa mańyzdy taqyryptardyń biri – halyqtyń áleýmettik jaǵdaıyn, turmys-halin belgili bir keıipker nemese oqıǵalar arqyly beıneleý. 1990-jyldary jáne 2000-jyldardyń basynda Qazaqstan derekti kınosynda áleýmettik taqyrypta fılmder óte kóp túsirildi. Olar – S.Qurmanbekov pen M.Mýsınniń «Sońǵy kósh»(2000j.»Skıf»UPO), R.Tájibaevtyń «Adasqandar...» (2000j. »Skıf»UPO), «Ashyq hat», M.Mýsınniń «Qum jaılaǵan ań» («Peschannyı zver») t.b. shyǵarmalaryn ataýǵa bolady.

«Sońǵy kóshte» avtorlar qarapaıym qoıshy jáne onyń januıasynyń kúndelikti tynys-tirshiligin kórsete otyryp, keıipkerdiń oı-tolǵanystary arqyly qoǵamda beleń alǵan ózekti máselelerge qozǵaý salady. Eń basty nazar aýdartatyny – fılmde jalǵan pafos, jalǵan aıǵaı da joq. Keıipkerleriniń úninde, júzinde kamera aldynda «abyrjý» bilinbeıdi. Bári de shynaıy, salıqaly. Ekrandaǵy Jetisý óńiriniń shyraıly sulý tabıǵaty men qoıshy januıasynyń kúndelikti tynys-tirshiliginiń arasynda eshqandaı qarama-qaıshylyǵy joq, úndesip, úılesip jatqandaı. Alaıda, osy tylsym-tynyshtyqtyń ózinde biliner-bilinbes úreıdiń kózi men úılesimsizdiktiń nyshany ańǵarylady.

Kadr syrtynan birqalypty, ózine tán qońyr únimen aıtylyp jatqan qoıshy áńgimesi aýyldan jumys tappaı, qalaǵa kelip, bazarda saýda jasap júrgen qazaq jastary kórinis tapqan kadrlarmen alma-kezek aýysyp otyrady. Dál osy kórinisterdi «Adasqandar...» fılminen de kóremiz.

Eger «Sońǵy kóshte» basynan aıaǵyna deıin basty keıipkerdiń áńgimesi arqyly beınelense, al «Adasqandar...» fılminde jeke-jeke epızodtar arqyly panorama jasaıdy.Sondyqtan, bul shyǵarmanyń montaj yrǵaǵy da bólek. Ekrandaǵy bul muńdy kórinisterge avtor «Elim-aı» áýeni arqyly negizgi akent jasaıdy. Tipti, bul áýen fılmniń ortalyq leıtmotıvine aınalady. Árbir epızodtan kúrdeli ómirdiń «qarmaǵyna» ilinip, shyǵatyn jol taba almaı, «shıyrshyq» atqan «adasqandar» júzin kóremiz. Avtor iri planmen kórsetilgen keıipkerleri arqyly halyqtyń belgili bir kezeńdegi jaı-kúıin beıneleıdi.

Ásirese, toz-tozy shyqqan jupyny úıdiń sýyq bólmesinde ómir súrip jatqan, kıimi de, óńi de tozǵan aǵaıyndy tórt aǵaly-qaryndastyń turmysyn kórsetken epızod óte áserli. Ekrannan 12-13 jastaǵy ul bala baýyrlarynyń kúndelikti nany men aýrý sheshesiniń dári-dármegine qajetti qarajatty qalaı taýyp júrgeni týraly áńgimeleýde. Kórermen nazary mańdaıynda jasynan erte paıda bolǵan tereń ájimderge aýady. Jas balanyń muńdy kózderi men ájim basqan júzi beınelengen bir ǵana kadr fılm taqyrybynyń aıqyn kórinisi.

Rejısser R.Tájibaev jeke adamdardyń taǵdyry arqyly halyqtyń áleýmettik jaǵdaıyn beıneleý úrdisin «Ashyq hat» fılminde jalǵastyrady. Eger, «Adasqandarda» jekelegen kórinister arqyly jalpyhalyqtyq máseleni beınelese, «Ashyq hat» fılminde rejısser tósekke tańylyp, múgedek bolyp qalǵan er azamattyń taǵdyryna nazar aýdarady. Shyǵarmanyń negizgi formasy erli-zaıyptylardyń ekeýara áńgimesi retinde qurylady. Múgedek jigit rýhanı tirekti tek shirkeýden izdeıdi. Óıtkeni, adamdardan áldeqashan úmiti úzilgen. Bul shyǵarmadaǵy keıipkerdiń aldyńǵylardan aıyrmashylyǵy – bolashaqqa degen úmit pen senim bar.

Derekti kıno janry bastapqy kezden-aq shynaıy ómir tynysymen tyǵyz baılanysty ekendigi belgili. Sondyqtan, alǵashqy qaınar kózi de, rýhanı kúshi de – adamdar, onyń qaıtalanbas beınesi, minez-qulqy, bitim-bolmysy. Derekti kıno rejısseri úshin sol adamdardy qorshap turǵan ortada bolyp jatqan qubylystardan alshaq ketpeý óte mańyzdy. Óıtkeni, ol osy qubylystar arasyndaǵy ózara baılanysty jiti baqylap, qyraǵy kózben kóre bilýi kerek. Keıipkerlerdi kórsetý barysynda olardyń áleýmettik jaǵdaıyn jetik bilip, zertteý bolashaq fılmniń sátti shyǵýyna kepildik bereri daýsyz. Osy turǵyda sátti túsirilgen shyǵarmalardyń biri – M.Mýsınniń «Qum jaılaǵan ań» fılmi. Bul – qumdy dalanyń qaq ortasynda oryn tepken qazaq aýyly, onyń turǵyndarynyń kúndelikti ómirinen, tynys-tirshiliginen órbigen tereń fılosofııalyq mazmuny bar poetıkalyq shyǵarma. Tabıǵattyń dúleı kúshimen kúndelikti tartysyp, aýyz sýǵa zar bolǵan aýyl turǵyndarynyń ómiri shynaıy derektilikpen kórinis tabady. Fılmnen keıipkerdiń úırenshikti sınhrony, kadr syrtynan aıtylatyn avtor mátini kezdespeıdi. Olar úshin ekrandaǵy kórinisterdiń ózi «jaýap beredi». Tipti, birde «momaqan», endi birde dúnıeni alaı-dúleı etetin qumdy dalanyń ózi jandy keıipker sııaqty. Avtor qum arasynda ómir súrip jatqan aýyldaǵy bir otbasy músheleriniń tańnyń atysynan kúnniń batysyna deıingi bir kúngi ómiri men árqıly «minezdi» qumdy dalanyń «júrek soǵysyn» paralleldi túrde kórsete otyryp, adam men tabıǵat arasyndaǵy baılanysty beıneleıdi. Bul baılanys sátti qoldanylǵan boıaýlar gammasy, kadrlardyń aýysý yrǵaǵy arqyly muń men oı qatar júretin poetıkalyq sezinýge, fılosofııalyq tolǵanystarǵa jeteleıdi.

Sonymen, 1990-2000 jyldar aralyǵynda Qazaqstan halqynyń áleýmettik jaǵdaıy, turmys-ahýaly kórinis tapqan derekti shyǵarmalar kóptep túsirildi. Olardyń árqaısysy Qazaqstan derekti kınosynyń tarıhynda búgingi kún beınesi kórinis tapqan beıne shejire retinde mańyzdy oryn alary sózsiz.

Derekti kıno óneriniń negizgi mindeti – tarıhı derekterdi oı eleginen ótkizip, shyndyqtyń bet-perdesin ashý jáne búgingi kún tynysyn dál kórsetý bolyp tabylady. Derekti fılm - árqıly belgilerden turatyn shynaıy ómirdiń formýlasy. Ol belgilerdiń árqaısysyn jeke-dara jáne biriktire alyp qaraǵanda, ómirlik qubylystyń naqty beınesine aınalatyny belgili.

Sońǵy bes jyl ishinde Qazaqstan derekti kkınosynda ótken tarıh betterine jańasha kóz salǵan birneshe talantty shyǵarmalar paıda boldy. Olar – «Halyq qaharmany» Qasym Qaısenov týraly túsirilgen «Qasym Qaısenov nemese jáı ǵana Vasıa» («Partızan Kasym Kaısenov ılı prosto Vasıa», 2002j.rej.S.Mahmutov), «Taýsylmaıtyn mahabbat» (rej.S.Ázimov, Á.Ernazarov), «Mahambet»(rej.J.Jetirýov), «Kenesary» (rej.J.Jetirýov) fılmderi.

«Qasym Qaısenov nemese jáı ǵana Vasıa» fılmi eki novelladan turady: birinshisi – qart batyrdyń týǵan jerine sapar shekken jolymen bastalyp, jaýynger jazýshynyń soǵys jáne beıbitshilik, ómir men ólim, ótken men bolashaq haqyndaǵy oı-tolǵamdarymen órilip otyrady. Ekinshisi – basty keıipkeri bir kezderi oq pen ottyń arasynan ótken Ýkraına jerinde. Bul ekinshi novellanyń ózi eki bólimnen turady: alǵashqysynda Q.Qaısenov pen jýrnalıst V.Sokolov burmalanyp kelgen tarıhı shyndyqtyń qalaı qalpyna keltirilgeni týraly baıandasa, ekinshisinde qart batyrdyń partızan dostarymen kezdesýi, sheıit bolǵan maıdandastarynyń eskertkishi aldynda taǵzym etýi kórsetiledi.

Fılmde Keńes áskeriniń Dneprden ótetin dańqty shaıqasynda 120 partızandy bastap, oń jaǵalaýǵa alǵash ótip, áıgili Býkrın pladarmyn birinshi bolyp alǵan, Qyzyl Armııanyń ózennen ótýine múmkindik jasaǵan teńdessiz erlik baıandalady. Keskilesken urysta aýyr jaralanǵan Q.Qaısenov umyt qalyp, onyń ornyna ózge bir komandır «erlik ıesi» atanǵan qııanatty tarıh derekti dáleldermen kórsetiledi. Bul oqıǵaǵa qatysty kózi tiri barlyq kýáler sóıleıdi. Sol urystan keıin Keńes Odaǵynyń Batyry ataǵyn alǵan partızandar komandıri A.V.Tkanko óz aýzymen shyn erlik ıesi – Qasym Qaısenov ekendigin moıyndaıdy.

Rejısser Saǵatbek Mahmutovtyń «Qasym Qaısenov nemese jáı ǵana Vasıa» fılminde Q.Qaısenovtyń ómirbaıanyna qatysty burmalanyp kelgen tarıhı shyndyq áńgime jelisiniń negizgi arqaýy etip alynsa, «Taýsylmaıtyn mahabbat» fılminde keıipkerdiń beınesi ózge qyrynan kórinedi. Shyǵarmanyń kompozıııalyq qurylymy Qasym Qaısenov pen onyń jarynyń ekeýara áńgimesine qurylady. Qıyn-qystaý kúnderdi, qýanysh pen qaıǵyny ǵumyr boıy birge bólisip kele jatqan keıipkerlerdiń shynaıy áńgimesi arqyly keıipkerdiń shynaıy kórkemdik beınesi ashyla túsedi.

«Resmı Geroı degen ataqty alǵandardyń barlyǵy geroı emes. Arasynda bul ataqty ne úshin alǵandaryn bilmeıtinderi de bar. Naǵyz geroılar myna Baýyrjandar... Ár kúni, ár aıy, ár basqan izi batyrlyq úshin jaralǵan adamdar bolatyn. Baýyrjan qaraǵashtaı maıyspaı, ishteı tynyp ketti. Al, Rahymjan bolsa, jas qoı, keı kúnderi «ataǵymdy bermedi» dep aıtyp júretin. Munyń ar jaǵynda ımperııalyq shovınıstik saıasat jatyr... Sol ımperııalyq ústem ulttyń qııanaty Baýyrjanǵa da, Rahymjanǵa da geroılyǵyn bergizbedi...»,- deıdi keıipker B.Momyshuly men R.Qoshqarbaev eskertkishteri aldynda. Alǵashqy óltirgen nemis soldaty týraly eske ala otyryp: «...Men ózimdi bir jaǵy kinálimin dep esepteımin. Ýkraınadan sonaý Karpatqa deıingi júrip ótken jolda qolymnan júzden asa adam qaza tapty. Al, onyń bári fashıst pa?... » –deıdi ótken ómirine sheginis jasaı otyryp. Fılmde jaýyngerlerdiń soǵystan elge oralǵandaǵy alǵashqy psıhologııalyq kúrdeli jaǵdaıy ashyq aıtylady.

«Taýsylmaıtyn mahabbat» fılmi – Qazaqstannyń halyq qaharmany, ataqty partızan, jazýshy Qasym Qaısenovtyń ishki jan-dúnıesin tereń zertteýge talpynǵan, sol arqyly belgili bir urpaqtyń taǵdyryna kóz salǵan talantty shyǵarma.

Búgingi tańda Qazaqstan derekti kıno sheberleri qazaq halqynyń táýelsizdigi jolynda qurban bolǵan tarıhı tulǵalardyń ekrandyq beınesin somdaýǵa jıi kóńil bólip keledi. Mundaı shyǵarmalardyń qatarynda talantty rejısser Jańabek Jetirýovtyń «Kenesary» jáne «Mahambet» fılmderin ataýǵa bolady. Olardyń ereksheligi – tarıhı tulǵalar men oqıǵalar týraly habardar etýdi maqsat tutpaı, búgingi kún turǵysynan kóz salyp, zertteý deńgeıine deıin kóterilgendiginde. Bul jolda rejısser árqıly tásildi qoldanady. Mysaly, «Mahambet» fılminde Mahambet Ótemisulynyń beınesi kartınalar, arhıvten alynǵan qujattar men akter oıyny, Mahambettiń óleńderin úılesimdi qoldaný arqyly kórkemdik beınesi sátti ashylady. Osy fılmmen taqyryby, mazmuny jaǵynan rýhanı úndes «Kenesary» derekti shyǵarmasyn mazmuny turǵysynan ekige bólip alyp qaraýǵa bolady: birinshisi – Keńesary bastaǵan kóterilis jáne onyń sońǵy kúnine, ıaǵnı, qyrǵyzdardyń Kenesarynyń basyn kesip alyp, Omby gýbernatoryna jibergenge deıingi, al ekinshisi- avtorlardyń osy bas súıekti izdestirý jolyndaǵy sapary kórinis tabady. Fılmde Kenesarynyń ómirin jiktep kórsetip berý emes, onyń tulǵalyq bolmysyn jan-jaqty zertteý deńgeıine kóterý maqsaty qoıylǵan. Shyǵarmanyń kompozıııasy senarıı avtorlarynyń biri D.Ramazannyń Kenesary týraly Omby, Orynbor, Peterbýrg t.b. qalalaryndaǵy mýzeılerden derekterdi izdeý jolyndaǵy sapary negizine qurylady. Kenesary men ol bastaǵan kóterilistiń kórkemdik beınesin ashýda naqty tarıhı derekter, ıaǵnı Kenesarynyń haty, kartınalar, fotoqujattar qoldanylady jáne búgingi kúnmen jalǵasyn tabady.

Jalpy, derekti ekranda tarıhı oqıǵalar men tulǵanyń shynaıy beınesin jasaý ońaı emes. Shynaıy derekti qaıta qalpyna keltirý barysynda fılm avtorlarynan materıalǵa degen obektıvti túrde adal qarym-qatynasty saqtaı otyryp, bıik azamattyq ustanymdy talap eteri sózsiz. Bul oraıda, «Mahambet», «Kenesary» fılmderin tarıhı keıipkerlerdiń kórkemdik beınesi kórinis tapqan sátti shyǵarmalar deýge bolady.

Sonymen, 1990-2000 - jyldardaǵy Qazaqstan derekti kınosy eń aldymen taqyryp aýqymynyń keńdigimen, kúndelikti ómir jáne ótken tarıhty beıneleýde kórinis tapqan batyl, ári ótkir avtorlyq jeke kózqarasy, materıalǵa degen ózindik qarym-qatynasymen, rýhy bıik azamattyq ustanymymen erekshelenedi. Tarıhı oqıǵalar men tulǵalardyń beınesi, qoǵamda bolyp jatqan jańa qubylystar men áleýmettik problemalar ekranda shynaıy kórinis tabady. Keıipker beınesiniń bitim-bolmysy, taǵdyry, minez-qulqy qoǵam ómirimen tyǵyz baılanysta qarastyrylady. Sondaı-aq, shyǵarmashylyq qoltańbasynyń qaıtalanbas ereksheligimen nazar aýdartatyn talantty derek kıno sheberleriniń sýretker retinde qalyptasýyna áser etken mańyzdy kezeń bolyp tabylady.